ऋग्वेदः सूक्तं ८.३९
| ← सूक्तं ८.३८ | ऋग्वेदः - मण्डल ८ सूक्तं ८.३९ नाभाकः काण्वः। |
सूक्तं ८.४० → |
| दे. अग्निः। महापङ्क्तिः |
अग्निमस्तोष्यृग्मियमग्निमीळा यजध्यै ।
अग्निर्देवाँ अनक्तु न उभे हि विदथे कविरन्तश्चरति दूत्यं नभन्तामन्यके समे ॥१॥
न्यग्ने नव्यसा वचस्तनूषु शंसमेषाम् ।
न्यराती रराव्णां विश्वा अर्यो अरातीरितो युच्छन्त्वामुरो नभन्तामन्यके समे ॥२॥
अग्ने मन्मानि तुभ्यं कं घृतं न जुह्व आसनि ।
स देवेषु प्र चिकिद्धि त्वं ह्यसि पूर्व्यः शिवो दूतो विवस्वतो नभन्तामन्यके समे ॥३॥
तत्तदग्निर्वयो दधे यथायथा कृपण्यति ।
ऊर्जाहुतिर्वसूनां शं च योश्च मयो दधे विश्वस्यै देवहूत्यै नभन्तामन्यके समे ॥४॥
स चिकेत सहीयसाग्निश्चित्रेण कर्मणा ।
स होता शश्वतीनां दक्षिणाभिरभीवृत इनोति च प्रतीव्यं नभन्तामन्यके समे ॥५॥
अग्निर्जाता देवानामग्निर्वेद मर्तानामपीच्यम् ।
अग्निः स द्रविणोदा अग्निर्द्वारा व्यूर्णुते स्वाहुतो नवीयसा नभन्तामन्यके समे ॥६॥
अग्निर्देवेषु संवसुः स विक्षु यज्ञियास्वा ।
स मुदा काव्या पुरु विश्वं भूमेव पुष्यति देवो देवेषु यज्ञियो नभन्तामन्यके समे ॥७॥
यो अग्निः सप्तमानुषः श्रितो विश्वेषु सिन्धुषु ।
तमागन्म त्रिपस्त्यं मन्धातुर्दस्युहन्तममग्निं यज्ञेषु पूर्व्यं नभन्तामन्यके समे ॥८॥
अग्निस्त्रीणि त्रिधातून्या क्षेति विदथा कविः ।
स त्रीँरेकादशाँ इह यक्षच्च पिप्रयच्च नो विप्रो दूतः परिष्कृतो नभन्तामन्यके समे ॥९॥
त्वं नो अग्न आयुषु त्वं देवेषु पूर्व्य वस्व एक इरज्यसि ।
त्वामापः परिस्रुतः परि यन्ति स्वसेतवो नभन्तामन्यके समे ॥१०॥
सायणभाष्यम्
‘अग्निमस्तोषि' इति दशर्चं नवमं सूतं काण्वस्य नाभाकस्यार्षम् । षडष्टका महापङ्क्तिश्छन्दः । अग्निर्देवता । अनुक्रान्तं च–' अग्निमस्तोषि नाभाक आग्नेयं महापाङ्क्तं हि ' इति । विनियोगो लैङ्गिकः ।।
अ॒ग्निम॑स्तोष्यृ॒ग्मिय॑म॒ग्निमी॒ळा य॒जध्यै॑ ।
अ॒ग्निर्दे॒वाँ अ॑नक्तु न उ॒भे हि वि॒दथे॑ क॒विरं॒तश्चर॑ति दू॒त्यं१॒॑ नभं॑तामन्य॒के स॑मे ॥१
अ॒ग्निम् । अ॒स्तो॒षि॒ । ऋ॒ग्मिय॑म् । अ॒ग्निम् । ई॒ळा । य॒जध्यै॑ ।
अ॒ग्निः । दे॒वान् । अ॒न॒क्तु॒ । नः॒ । उ॒भे इति॑ । हि । वि॒दथे॒ इति॑ । क॒विः । अ॒न्तरिति॑ । चर॑ति । दू॒त्य॑म् । नभ॑न्ताम् । अ॒न्य॒के । स॒मे॒ ॥१
अग्निम् । अस्तोषि । ऋग्मियम् । अग्निम् । ईळा । यजध्यै ।
अग्निः । देवान् । अनक्तु । नः । उभे इति । हि । विदथे इति । कविः । अन्तरिति । चरति । दूत्यम् । नभन्ताम् । अन्यके । समे ॥१
“ऋग्मियम् ऋगर्हम् “अग्निम् “अस्तोषि स्तौमि । अपि च "अग्निं “यजध्यै यष्टुम् “ईळा स्तुत्या स्तौमीत्यर्थः । अपि च “अग्निः “नः अस्माकं “विदथे यज्ञे “देवान् हविर्भिः “अनक्तु । “कविः क्रान्तदर्श्यग्निः “उभे द्यावापृथिव्यौ “अन्तः “दूत्यं हविर्वहनादिलक्षणं दूतकर्म “चरति । “अन्यके शत्रवोऽपि "समे सर्वे “नभन्ताम् । नभतिर्हिंसाकर्मा । अग्निना हिंस्यन्ताम् ॥
न्य॑ग्ने॒ नव्य॑सा॒ वच॑स्त॒नूषु॒ शंस॑मेषां ।
न्यरा॑ती॒ ररा॑व्णां॒ विश्वा॑ अ॒र्यो अरा॑तीरि॒तो यु॑च्छंत्वा॒मुरो॒ नभं॑तामन्य॒के स॑मे ॥२
नि । अ॒ग्ने॒ । नव्य॑सा । वचः॑ । त॒नूषु॑ । शंस॑म् । ए॒षा॒म् ।
नि । अरा॑तीः । ररा॑व्णाम् । विश्वाः॑ । अ॒र्यः । अरा॑तीः । इ॒तः । यु॒च्छ॒न्तु॒ । आ॒ऽमुरः॑ । नभ॑न्ताम् । अ॒न्य॒के । स॒मे॒ ॥२
नि । अग्ने । नव्यसा । वचः । तनूषु । शंसम् । एषाम् ।
नि । अरातीः । रराव्णाम् । विश्वाः । अर्यः । अरातीः । इतः । युच्छन्तु । आऽमुरः । नभन्ताम् । अन्यके । समे ॥२
हे “अग्ने “तनूषु अस्माकमङ्गेषु "नव्यसा नवतरेण “वचः वचसा स्तोत्रेण “एषां शत्रूणां “शंसं शंसनं “नि दहेत्यर्थः । “रराव्णां हविः प्रयच्छताम् “अरातीः शत्रूंश्च “नि दह । अपि च “विश्वाः सर्वे "अर्यः अभिगच्छन्तः “आमुरः आमूढाः “अरातीः शत्रवः “इतः युच्छन्तु गच्छन्तु । सिद्धमन्यत् ॥
अग्ने॒ मन्मा॑नि॒ तुभ्यं॒ कं घृ॒तं न जु॑ह्व आ॒सनि॑ ।
स दे॒वेषु॒ प्र चि॑किद्धि॒ त्वं ह्यसि॑ पू॒र्व्यः शि॒वो दू॒तो वि॒वस्व॑तो॒ नभं॑तामन्य॒के स॑मे ॥३
अग्ने॑ । मन्मा॑नि । तुभ्य॑म् । कम् । घृ॒तम् । न । जु॒ह्वे॒ । आ॒सनि॑ ।
सः । दे॒वेषु॑ । प्र । चि॒कि॒द्धि॒ । त्वम् । हि । असि॑ । पू॒र्व्यः । शि॒वः । दू॒तः । वि॒वस्व॑तः । नभ॑न्ताम् । अ॒न्य॒के । स॒मे॒ ॥३
अग्ने । मन्मानि । तुभ्यम् । कम् । घृतम् । न । जुह्वे । आसनि ।
सः । देवेषु । प्र । चिकिद्धि । त्वम् । हि । असि । पूर्व्यः । शिवः । दूतः । विवस्वतः । नभन्ताम् । अन्यके । समे ॥३
हे “अग्ने “तुभ्यं त्वदर्थम् “आसनि आस्ये “कं “घृतं “न यथा सुखकरं घृतं जुह्वत्यन्ये तद्वदहमपि तवास्ये “मन्मानि मननीयानि स्तोत्राणि “जुह्वे जुहोमि । “सः त्वं "देवेषु देवानां मध्ये “प्र “चिकिद्धि अस्मदीयाः स्तुतीर्जानीहि । अपि च “त्वं पूर्व्यः प्रत्नः असि । “शिवः सुखकरश्चासि । “विवस्वतः “दूतः चासि । सिद्धमन्यत् ॥
तत्त॑द॒ग्निर्वयो॑ दधे॒ यथा॑यथा कृप॒ण्यति॑ ।
ऊ॒र्जाहु॑ति॒र्वसू॑नां॒ शं च॒ योश्च॒ मयो॑ दधे॒ विश्व॑स्यै दे॒वहू॑त्यै॒ नभं॑तामन्य॒के स॑मे ॥४
तत्ऽत॑त् । अ॒ग्निः । वयः॑ । द॒धे॒ । यथा॑ऽयथा । कृ॒प॒ण्यति॑ ।
ऊ॒र्जाऽआ॑हुतिः । वसू॑नाम् । शम् । च॒ । योः । च॒ । मयः॑ । द॒धे॒ । विश्व॑स्यै । दे॒वऽहू॑त्यै । नभ॑न्ताम् । अ॒न्य॒के । स॒मे॒ ॥४
तत्ऽतत् । अग्निः । वयः । दधे । यथाऽयथा । कृपण्यति ।
ऊर्जाऽआहुतिः । वसूनाम् । शम् । च । योः । च । मयः । दधे । विश्वस्यै । देवऽहूत्यै । नभन्ताम् । अन्यके । समे ॥४
“यथायथा यद्यदन्नं “कृपण्यति स्तोतृभिर्याच्यते “तत्तत् “वयः “अग्निः “दधे स्तोतृभ्यः प्रयच्छति । अपि च “ऊर्जाहुतिः अन्नेनाहूयमानोऽग्निः “वसूनां हविषां वासकानां यजमानानां “शं शान्तिनिमित्तं "योः विषययोगजनितं “च “मयः सुखं “दधे करोति । “विश्वस्यै “देवहूत्यै सर्वस्मै देवानां ह्वानाय च भवति । यः कश्चनापि देवो यदि हूयते अग्निरेव सर्वं करोतीत्यर्थः । सिद्धमन्यत् ॥
स चि॑केत॒ सही॑यसा॒ग्निश्चि॒त्रेण॒ कर्म॑णा ।
स होता॒ शश्व॑तीनां॒ दक्षि॑णाभिर॒भीवृ॑त इ॒नोति॑ च प्रती॒व्यं१॒॑ नभं॑तामन्य॒के स॑मे ॥५
सः । चि॒के॒त॒ । सही॑यसा । अ॒ग्निः । चि॒त्रेण॑ । कर्म॑णा ।
सः । होता॑ । शश्व॑तीनाम् । दक्षि॑णाभिः । अ॒भिऽवृ॑तः । इ॒नोति॑ । च॒ । प्र॒ती॒व्य॑म् । नभ॑न्ताम् । अ॒न्य॒के । स॒मे॒ ॥५
सः । चिकेत । सहीयसा । अग्निः । चित्रेण । कर्मणा ।
सः । होता । शश्वतीनाम् । दक्षिणाभिः । अभिऽवृतः । इनोति । च । प्रतीव्यम् । नभन्ताम् । अन्यके । समे ॥५
“सः “अग्निः “सहीयसा अभिभावुकेन “चित्रेण नानाविधेन “कर्मणा व्यापारेण “चिकेत ज्ञायते । “सः अग्निः “शश्वतीनां बह्वीनां देवतानां “होता ह्वाता “दक्षिणाभिः पशुभिश्च “अभीवृतः परिवृतः "प्रतीव्यं प्रत्येतव्यं शत्रुम् "इनोति “च गच्छति च । सिद्धमन्यत् ॥ ॥ २२ ॥
अ॒ग्निर्जा॒ता दे॒वाना॑म॒ग्निर्वे॑द॒ मर्ता॑नामपी॒च्यं॑ ।
अ॒ग्निः स द्र॑विणो॒दा अ॒ग्निर्द्वारा॒ व्यू॑र्णुते॒ स्वा॑हुतो॒ नवी॑यसा॒ नभं॑तामन्य॒के स॑मे ॥६
अ॒ग्निः । जा॒ता । दे॒वाना॑म् । अ॒ग्निः । वे॒द॒ । मर्ता॑नाम् । अ॒पी॒च्य॑म् ।
अ॒ग्निः । सः । द्र॒वि॒णः॒ऽदाः । अ॒ग्निः । द्वारा॑ । वि । ऊ॒र्णु॒ते॒ । सुऽआ॑हुतः । नवी॑यसा । नभ॑न्ताम् । अ॒न्य॒के । स॒मे॒ ॥६
अग्निः । जाता । देवानाम् । अग्निः । वेद । मर्तानाम् । अपीच्यम् ।
अग्निः । सः । द्रविणःऽदाः । अग्निः । द्वारा । वि । ऊर्णुते । सुऽआहुतः । नवीयसा । नभन्ताम् । अन्यके । समे ॥६
“देवानां “जाता जातानि जन्मानि “अग्निः वेत्ति'। “मर्तानां मनुष्याणां च “अपीच्यम् गुह्यम् “अग्निः “वेद वेत्ति । “सः “अग्निः “द्रविणोदः धनस्य दाता । "नवीयसा नवतरेण हविषा "स्वाहुतः सम्यग्घुतः “अग्निः “द्वारा धनस्य द्वाराणि व्यूर्णुते च । सिद्धमन्यत् ॥
अ॒ग्निर्दे॒वेषु॒ संव॑सुः॒ स वि॒क्षु य॒ज्ञिया॒स्वा ।
स मु॒दा काव्या॑ पु॒रु विश्वं॒ भूमे॑व पुष्यति दे॒वो दे॒वेषु॑ य॒ज्ञियो॒ नभं॑तामन्य॒के स॑मे ॥७
अ॒ग्निः । दे॒वेषु॑ । सम्ऽव॑सुः । सः । वि॒क्षु । य॒ज्ञिया॑सु । आ ।
सः । मु॒दा । काव्या॑ । पु॒रु । विश्व॑म् । भूम॑ऽइव । पु॒ष्य॒ति॒ । दे॒वः । दे॒वेषु॑ । य॒ज्ञियः॑ । नभ॑न्ताम् । अ॒न्य॒के । स॒मे॒ ॥७
अग्निः । देवेषु । सम्ऽवसुः । सः । विक्षु । यज्ञियासु । आ ।
सः । मुदा । काव्या । पुरु । विश्वम् । भूमऽइव । पुष्यति । देवः । देवेषु । यज्ञियः । नभन्ताम् । अन्यके । समे ॥७
"देवेषु मध्ये “अग्निः “संवसुः संवसति । “सः अग्निः “यज्ञियासु यज्ञार्हासु “विक्षु प्रजास्वपि संवसुः।। किंच “सः अग्निः “पुरु बहूनि “काव्या कर्माणि “भूमेव यथा भूमिः “विश्वं तथा “मुदा मोदेन "पुष्यति । "देवेषु मध्ये “देवः अग्निः “यज्ञियः यज्ञार्हश्च भवति । सिद्धमन्यत् ॥
यो अ॒ग्निः स॒प्तमा॑नुषः श्रि॒तो विश्वे॑षु॒ सिंधु॑षु ।
तमाग॑न्म त्रिप॒स्त्यं मं॑धा॒तुर्द॑स्यु॒हंत॑मम॒ग्निं य॒ज्ञेषु॑ पू॒र्व्यं नभं॑तामन्य॒के स॑मे ॥८
यः । अ॒ग्निः । स॒प्तऽमा॑नुषः । श्रि॒तः । विश्वे॑षु । सिन्धु॑षु ।
तम् । आ । अ॒ग॒न्म॒ । त्रि॒ऽप॒स्त्यम् । म॒न्धा॒तुः । द॒स्यु॒हन्ऽत॑मम् । अ॒ग्निम् । य॒ज्ञेषु॑ । पू॒र्व्यम् । नभ॑न्ताम् । अ॒न्य॒के । स॒मे॒ ॥८
यः । अग्निः । सप्तऽमानुषः । श्रितः । विश्वेषु । सिन्धुषु ।
तम् । आ । अगन्म । त्रिऽपस्त्यम् । मन्धातुः । दस्युहन्ऽतमम् । अग्निम् । यज्ञेषु । पूर्व्यम् । नभन्ताम् । अन्यके । समे ॥८
“योऽग्निः “सप्तमानुषः “विश्वेषु सर्वेषु “सिन्धुषु नदीषु “श्रितः “त्रिपस्त्यं त्रिस्थानं “मन्धातुः यौवनाश्वस्य मान्धातुः “दस्युहन्तमं दस्यूनां हन्तारं “यज्ञेषु “पूर्व्यं मुख्यं “तम् “अग्निं वयम् “आगन्म । सिद्धमन्यत् ।।
अ॒ग्निस्त्रीणि॑ त्रि॒धातू॒न्या क्षे॑ति वि॒दथा॑ क॒विः ।
स त्रीँरे॑काद॒शाँ इ॒ह यक्ष॑च्च पि॒प्रय॑च्च नो॒ विप्रो॑ दू॒तः परि॑ष्कृतो॒ नभं॑तामन्य॒के स॑मे ॥९
अ॒ग्निः । त्रीणि॑ । त्रि॒ऽधातू॑नि । आ । क्षे॒ति॒ । वि॒दथा॑ । क॒विः ।
सः । त्रीन् । ए॒का॒द॒शान् । इ॒ह । यक्ष॑त् । च॒ । पि॒प्रय॑त् । च॒ । नः॒ । विप्रः॑ । दू॒तः । परि॑ऽकृतः । नभ॑न्ताम् । अ॒न्य॒के । स॒मे॒ ॥९
अग्निः । त्रीणि । त्रिऽधातूनि । आ । क्षेति । विदथा । कविः ।
सः । त्रीन् । एकादशान् । इह । यक्षत् । च । पिप्रयत् । च । नः । विप्रः । दूतः । परिऽकृतः । नभन्ताम् । अन्यके । समे ॥९
“कविः क्रान्तदर्शी “अग्निः “त्रीणि “त्रिधातूनि त्रिबन्धनादीनि पृथिव्यादीनि “विदथा वेदनीयानि स्थानानि “आ “क्षेति आवसति । अपि च “सः अग्निः “दूतः देवानां “विप्रः प्राज्ञः "परिष्कृतः अलंकृतश्च सन् “इह यज्ञे “त्रीनेकादशान त्रयस्त्रिंशद्देवान् “यक्षत् यजतु । “नः अस्मान् पिप्रयच्च कामैः पूरयतु च । सिद्धमन्यत् ॥
त्वं नो॑ अग्न आ॒युषु॒ त्वं दे॒वेषु॑ पूर्व्य॒ वस्व॒ एक॑ इरज्यसि ।
त्वामापः॑ परि॒स्रुतः॒ परि॑ यंति॒ स्वसे॑तवो॒ नभं॑तामन्य॒के स॑मे ॥१०
त्वम् । नः॒ । अ॒ग्ने॒ । आ॒युषु॑ । त्वम् । दे॒वेषु॑ । पू॒र्व्य॒ । वस्वः॑ । एकः॑ । इ॒र॒ज्य॒सि॒ ।
त्वाम् । आपः॑ । प॒रि॒ऽस्रुतः॑ । परि॑ । य॒न्ति॒ । स्वऽसे॑तवः । नभ॑न्ताम् । अ॒न्य॒के । स॒मे॒ ॥१०
त्वम् । नः । अग्ने । आयुषु । त्वम् । देवेषु । पूर्व्य । वस्वः । एकः । इरज्यसि ।
त्वाम् । आपः । परिऽस्रुतः । परि । यन्ति । स्वऽसेतवः । नभन्ताम् । अन्यके । समे ॥१०
हे “पूर्व्य “अग्ने “त्वम् “एकः एव “आयुषु मनुष्येषु । ‘द्रुह्यवः आयवः' इति मनुष्यनामसु पाठात् । “नः अस्माकं “वस्वः धनस्य “इरज्यसि ईशिषे । “देवेषु अपि “त्वम् एक एव वस्त्र इरज्यसि । अपि च “त्वां “स्वसेतवः स्वभूतसेतवः “परिस्रुतः परिस्रवन्त्यः “आपः “परि "यन्ति परिगच्छन्ति । सिद्धमन्यत् ॥ ॥ २३ ॥
टिप्पणी
नाभाग/नाभानेदिष्ठोपरि टिप्पणी (डा. श्रद्धा चौहान)
| मण्डल ८ | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|