ऋग्वेदः सूक्तं ९.१०८
| ← सूक्तं ९.१०७ | ऋग्वेदः - मण्डल ९ सूक्तं ९.१०८ [[लेखकः :|]] |
सूक्तं ९.१०९ → |
| ऋ. १-२ गौरिवीतिः शाक्त्यः, ३, १४-१६ शक्तिर्वासिष्ठः, ४-५ ऊरुराङ्गिरसः, ६-७ ऋजिश्वा भारद्वाजः, ८-९ ऊर्ध्वसद्मा आङ्गिरसः, १०-११ कृतयशा आङ्गिरसः, १२-१३ ऋणंचयो राजर्षिः।
दे. पवमानः सोमः। काकुभः प्रगाथः - (विषमा ककुप्, समा सतोबृहती), १३ यवमध्या गायत्री। |
पवस्व मधुमत्तम इन्द्राय सोम क्रतुवित्तमो मदः ।
महि द्युक्षतमो मदः ॥१॥
यस्य ते पीत्वा वृषभो वृषायतेऽस्य पीता स्वर्विदः ।
स सुप्रकेतो अभ्यक्रमीदिषोऽच्छा वाजं नैतशः ॥२॥
त्वं ह्यङ्ग दैव्या पवमान जनिमानि द्युमत्तमः ।
अमृतत्वाय घोषयः ॥३॥
येना नवग्वो दध्यङ्ङपोर्णुते येन विप्रास आपिरे ।
देवानां सुम्ने अमृतस्य चारुणो येन श्रवांस्यानशुः ॥४॥
एष स्य धारया सुतोऽव्यो वारेभिः पवते मदिन्तमः ।
क्रीळन्नूर्मिरपामिव ॥५॥
य उस्रिया अप्या अन्तरश्मनो निर्गा अकृन्तदोजसा ।
अभि व्रजं तत्निषे गव्यमश्व्यं वर्मीव धृष्णवा रुज ॥६॥
आ सोता परि षिञ्चताश्वं न स्तोममप्तुरं रजस्तुरम् ।
वनक्रक्षमुदप्रुतम् ॥७॥
सहस्रधारं वृषभं पयोवृधं प्रियं देवाय जन्मने ।
ऋतेन य ऋतजातो विवावृधे राजा देव ऋतं बृहत् ॥८॥
अभि द्युम्नं बृहद्यश इषस्पते दिदीहि देव देवयुः ।
वि कोशं मध्यमं युव ॥९॥
आ वच्यस्व सुदक्ष चम्वोः सुतो विशां वह्निर्न विश्पतिः ।
वृष्टिं दिवः पवस्व रीतिमपां जिन्वा गविष्टये धियः ॥१०॥
एतमु त्यं मदच्युतं सहस्रधारं वृषभं दिवो दुहुः ।
विश्वा वसूनि बिभ्रतम् ॥११॥
वृषा वि जज्ञे जनयन्नमर्त्यः प्रतपञ्ज्योतिषा तमः ।
स सुष्टुतः कविभिर्निर्णिजं दधे त्रिधात्वस्य दंससा ॥१२॥
स सुन्वे यो वसूनां यो रायामानेता य इळानाम् ।
सोमो यः सुक्षितीनाम् ॥१३॥
यस्य न इन्द्रः पिबाद्यस्य मरुतो यस्य वार्यमणा भगः ।
आ येन मित्रावरुणा करामह एन्द्रमवसे महे ॥१४॥
इन्द्राय सोम पातवे नृभिर्यतः स्वायुधो मदिन्तमः ।
पवस्व मधुमत्तमः ॥१५॥
इन्द्रस्य हार्दि सोमधानमा विश समुद्रमिव सिन्धवः ।
जुष्टो मित्राय वरुणाय वायवे दिवो विष्टम्भ उत्तमः ॥१६॥
सायणभाष्यम्
‘ पवस्व' इति षोडशर्चं पञ्चमं सूक्तम् । आद्यद्वृचस्य गौरिवीतिर्नाम शक्तिपुत्र ऋषिः । तृतीयायाः शक्तिर्नाम वासिष्ठः । ततः पञ्चानां द्वृचानामूरुर्नामाङ्गिरस ऋजिश्वा नाम भारद्वाज ऊर्ध्वसद्मा नामाङ्गिरसः कृतयशा नाम कश्चित् सोऽप्याङ्गिरस ऋणंचयो नाम राजर्षिरित्येते क्रमेणर्षयः । एवं त्रयोदश गताः । ततस्तिसृणा वासिष्ठः शक्तिः। प्रथमातृतीयाद्या अयुजः ककुभः । द्वितीयाचतुर्थ्याद्या युजः सतोबृहत्यः। स सुन्वे यो वसूनाम्' इत्येषा तु यवमध्या गायत्री । पवमानः सोमो देवता । तथा चानुक्रम्यते-- पवस्व षोळश गौरिवीतिर्द्वृचं शक्तिरेकामुरुर्ऋजिश्वोर्ध्वसद्मा कृतयशा ऋणंचय इत्यृषयो द्वृचास्तिस्रः शक्तिः काकुभाः प्रगाथाः स सुन्वे गायत्री यवमध्या' इति । गतो विनियोगः ॥
पव॑स्व॒ मधु॑मत्तम॒ इन्द्रा॑य सोम क्रतु॒वित्त॑मो॒ मदः॑ ।
महि॑ द्यु॒क्षत॑मो॒ मदः॑ ॥१
पव॑स्व । मधु॑मत्ऽतमः । इन्द्रा॑य । सो॒म॒ । क्र॒तु॒वित्ऽत॑मः । मदः॑ ।
महि॑ । द्यु॒क्षऽत॑मः । मदः॑ ॥१
पवस्व । मधुमत्ऽतमः । इन्द्राय । सोम । क्रतुवित्ऽतमः । मदः ।
महि । द्युक्षऽतमः । मदः ॥१
हे "सोम "मधुमत्तमः अतिशयेन माधुर्योपेतस्त्वम् "इन्द्राय इन्द्रार्थं "मदः मदकरः सन् “पवस्व क्षर। कीदृशः । "क्रतुवित्तमः अत्यन्तं प्रज्ञायाः कर्मणो वा लम्भकः "महि महान् मंहनीयो वा "द्युक्षतमः अत्यन्तं दीप्तः “मदः मदहेतुः ॥
यस्य॑ ते पी॒त्वा वृ॑ष॒भो वृ॑षा॒यते॒ऽस्य पी॒ता स्व॒र्विदः॑ ।
स सु॒प्रके॑तो अ॒भ्य॑क्रमी॒दिषोऽच्छा॒ वाजं॒ नैत॑शः ॥२
यस्य॑ । ते॒ । पी॒त्वा । वृ॒ष॒भः । वृ॒ष॒ऽयते॑ । अ॒स्य । पी॒ता । स्वः॒ऽविदः॑ ।
सः । सु॒ऽप्रके॑तः । अ॒भि । अ॒क्र॒मी॒त् । इषः॑ । अच्छ॑ । वाज॑म् । न । एत॑शः ॥२
यस्य । ते । पीत्वा । वृषभः । वृषऽयते । अस्य । पीता । स्वःऽविदः ।
सः । सुऽप्रकेतः । अभि । अक्रमीत् । इषः । अच्छ । वाजम् । न । एतशः ॥२
“वृषभः कामानां वर्षक इन्द्रः "यस्य यं "ते त्वां "पीत्वा "वृषायते वृषभ इवाचरति । किंच “स्वर्दृशः सर्वस्य दर्शकस्य “अस्य ते तव "पीता पाने सति “सुप्रकेतः सुप्रज्ञः "सः इन्द्रः "इषः शत्रूणामन्नानि "अभ्यक्रमीत् अभिक्रामति । तत्र दृष्टान्तः। “वाजं “नैतशः । एतश इत्यश्वनाम । यथाश्वो वाजं संग्राममभिगच्छति तद्वत् ॥
त्वं ह्यं१॒॑ग दैव्या॒ पव॑मान॒ जनि॑मानि द्यु॒मत्त॑मः ।
अ॒मृ॒त॒त्वाय॑ घो॒षयः॑ ॥३
त्वम् । हि । अ॒ङ्ग । दैव्या॑ । पव॑मान । जनि॑मानि । द्यु॒मत्ऽत॑मः ।
अ॒मृ॒त॒ऽत्वाय॑ । घो॒षयः॑ ॥३
त्वम् । हि । अङ्ग । दैव्या । पवमान । जनिमानि । द्युमत्ऽतमः ।
अमृतऽत्वाय । घोषयः ॥३
हे "पवमान पूयमान सोम “द्युमत्तमः अतिशयेन दीप्तिमान् "त्वं "हि त्वमेव "दैव्या देवसंबन्धीनि "जनिमानि जन्मानि । देवानित्यर्थः । तानभिलक्ष्य “अमृतत्वाय तेषाममरणाय “अङ्ग क्षिप्रं “घोषयः शब्दायसे ॥ ‘ घुषिर् विशब्दने' । ण्यन्तस्य लेटि रूपम् । हियोगादनिघातः ॥
येना॒ नव॑ग्वो द॒ध्यङ्ङ॑पोर्णु॒ते येन॒ विप्रा॑स आपि॒रे ।
दे॒वानां॑ सु॒म्ने अ॒मृत॑स्य॒ चारु॑णो॒ येन॒ श्रवां॑स्यान॒शुः ॥४
येन॑ । नव॑ऽग्वः । द॒ध्यङ् । अ॒प॒ऽऊ॒र्णु॒ते । येन॑ । विप्रा॑सः । आ॒पि॒रे ।
दे॒वाना॑म् । सु॒म्ने । अ॒मृत॑स्य । चारु॑णः । येन॑ । श्रवां॑सि । आ॒न॒शुः ॥४
येन । नवऽग्वः । दध्यङ् । अपऽऊर्णुते । येन । विप्रासः । आपिरे ।
देवानाम् । सुम्ने । अमृतस्य । चारुणः । येन । श्रवांसि । आनशुः ॥४
“नवग्वः नवनीयगतिः यद्वा नवभिर्मासैः सत्रस्यानुष्ठाता “दध्यङ् एतन्नामकोऽङ्गिराः "येन सोमेन पणिभिरपहृतानां गवां द्वारम् "अपोर्णुते अपाच्छादयति विवृतमकार्षीत् । "विप्रासः तन्मुखाः सर्वे मेधाविनोऽङ्गिरसः "येन च सोमेन "आपिरे एतैरपहृता गरे आप्नुवन् । किंच "देवानाम् इन्द्रादीनां “सुम्ने सुखे यज्ञेन संजाते सति “चारुणः कल्याणस्य "अमृतस्य उदकस्य संबन्धीनि "श्रवांसि अन्नानि "येन च सोमेन यजमानाः "आनशुः व्याप्नुवन् अलभन्त । स त्वं देवानाममृतत्वाय शब्दायस इति पूर्वेण समन्वयः ॥
ए॒ष स्य धार॑या सु॒तोऽव्यो॒ वारे॑भिः पवते म॒दिंत॑मः ।
क्रीळ॑न्नू॒र्मिर॒पामि॑व ॥५
ए॒षः । स्यः । धार॑या । सु॒तः । अव्यः॑ । वारे॑भिः । प॒व॒ते॒ । म॒दिन्ऽत॑मः ।
क्रीळ॑न् । ऊ॒र्मिः । अ॒पाम्ऽइ॑व ॥५
एषः । स्यः । धारया । सुतः । अव्यः । वारेभिः । पवते । मदिन्ऽतमः ।
क्रीळन् । ऊर्मिः । अपाम्ऽइव ॥५
”स्यः सः "एषः "सुतः अभिषुतः सोमः "अव्यः अवेः "वारेभिः वालैस्तेभ्यः पवित्रेभ्यः “धारया आत्मीयया "पवते कलशमभिलक्ष्य क्षरति । कीदृशः । “मदिन्तमः मादयितृतमः "अपामिव उदकानाम् “ऊर्मिः संघात इव “क्रीळन् इतस्ततः संक्रीडमानः पवते ॥ ॥ १७ ॥
य उ॒स्रिया॒ अप्या॑ अं॒तरश्म॑नो॒ निर्गा अकृं॑त॒दोज॑सा ।
अ॒भि व्र॒जं त॑त्निषे॒ गव्य॒मश्व्यं॑ व॒र्मीव॑ धृष्ण॒वा रु॑ज ॥६
यः । उ॒स्रियाः॑ । अप्याः॑ । अ॒न्तः । अश्म॑नः । निः । गाः । अकृ॑न्तत् । ओज॑सा ।
अ॒भि । व्र॒जम् । त॒त्नि॒षे॒ । गव्य॑म् । अश्व्य॑म् । व॒र्मीऽइ॑व । धृ॒ष्णो॒ इति॑ । आ । रु॒ज॒ ॥६
यः । उस्रियाः । अप्याः । अन्तः । अश्मनः । निः । गाः । अकृन्तत् । ओजसा ।
अभि । व्रजम् । तत्निषे । गव्यम् । अश्व्यम् । वर्मीऽइव । धृष्णो इति । आ । रुज ॥६
“यः सोमः “उस्रियाः उत्सरणशीलाः "अप्याः । अप इत्यन्तरिक्षनाम । तस्मात् भवे छन्दसि ' इति यत् । अन्तरिक्षस्था अहिप्रभृतिभिरसुरैरपहृत्य निहिताः "गाः अपः "अश्मनः । मेघनामैतत् । मेघात् "अन्तः “ओजसा बलेन “निः अकृन्तत् निरच्छिनत् निरगमयत् । अन्तरिक्षात् वृष्टिमकार्षीदित्यर्थः । स त्वमसुरैरपहृतं "गव्यं गोसंबन्धिनम् "अश्व्यम् अश्वेषु भवं "व्रजं समूहम् “अभि "तत्निषे अभितो व्याप्नोषि ॥ ‘ तनु विस्तारे'। छान्दसे लिटि' तनिपत्योश्छन्दसि ' इत्युपधालोपः । किंच हे “धृष्णो शत्रुधर्षणशील सोम स त्वं "वर्मीव कवचीव शूरः “आ “रुज असुरानाजहि ॥
आ सो॑ता॒ परि॑ षिंच॒ताश्वं॒ न स्तोम॑म॒प्तुरं॑ रज॒स्तुरं॑ ।
व॒न॒क्र॒क्षमु॑द॒प्रुतं॑ ॥७
आ । सो॒त॒ । परि॑ । सि॒ञ्च॒त॒ । अश्व॑म् । न । स्तोम॑म् । अ॒प्ऽतुर॑म् । र॒जः॒ऽतुर॑म् ।
व॒न॒ऽक्र॒क्षम् । उ॒द॒ऽप्रुत॑म् ॥७
आ । सोत । परि । सिञ्चत । अश्वम् । न । स्तोमम् । अप्ऽतुरम् । रजःऽतुरम् ।
वनऽक्रक्षम् । उदऽप्रुतम् ॥७
हे ऋत्विजः “आ “सोत सोममभिषुणुत ॥ ‘ षुञ् अभिषवे' । लोटि छान्दसो विकरणस्य लुक् । ‘ तप्तनप्तनथनाश्च ' इति तस्य तबादेशः ॥ किंच “परि “षिञ्चत परितस्तं वसतीवर्यादिभिः सिञ्चत । कीदृशम् । "अश्वं “न अश्वमिव वेगिनं "स्तोमं स्तोतव्यम् "अप्तुरम् अन्तरिक्षस्थितानामुदकानां प्रेरकं "रजस्तुरं तेजसां च प्रेरकम् । "वनक्रक्षम् उदकानां कर्षकम् । यद्वा । काष्ठेषु पात्रेषु विप्रकीर्णम् । “उदप्रुतम् उदके गच्छन्तं प्लवमानं सोममभिषुणुताभिषिञ्चत च ॥
स॒हस्र॑धारं वृष॒भं प॑यो॒वृधं॑ प्रि॒यं दे॒वाय॒ जन्म॑ने ।
ऋ॒तेन॒ य ऋ॒तजा॑तो विवावृ॒धे राजा॑ दे॒व ऋ॒तं बृ॒हत् ॥८
स॒हस्र॑ऽधारम् । वृ॒ष॒भम् । प॒यः॒ऽवृध॑म् । प्रि॒यम् । दे॒वाय॑ । जन्म॑ने ।
ऋ॒तेन॑ । यः । ऋ॒तऽजा॑तः । वि॒ऽव॒वृ॒धे । राजा॑ । दे॒वः । ऋ॒तम् । बृ॒हत् ॥८
सहस्रऽधारम् । वृषभम् । पयःऽवृधम् । प्रियम् । देवाय । जन्मने ।
ऋतेन । यः । ऋतऽजातः । विऽववृधे । राजा । देवः । ऋतम् । बृहत् ॥८
"सहस्रधारं बहुधारोपेतं "वृषभं कामानां वर्षकं “पयोवृधम् उदकानां वर्धकं "प्रियं प्रीणयितारं तं सोमं “देवाय देवसंबन्धिने "जन्मने देवेभ्यस्तदर्थमभिषुणुत । “ऋतजातः उदकाज्जातः यः “राजा सोमः “ऋतेन वसतीवर्याख्येनोदकेन "विववृधे विशेषेण वर्धते । कीदृशः । “देवः द्योतमानः स्तोतव्यो वा “ऋतं सत्यभूतः सन् "बृहत् महान् तमासुनुतेति पूर्वेण समन्वयः ॥
अ॒भि द्यु॒म्नं बृ॒हद्यश॒ इष॑स्पते दिदी॒हि दे॑व देव॒युः ।
वि कोशं॑ मध्य॒मं यु॑व ॥९
अ॒भि । द्यु॒म्नम् । बृ॒हत् । यशः॑ । इषः॑ । प॒ते॒ । दि॒दी॒हि । दे॒व॒ । दे॒व॒ऽयुः ।
वि । कोश॑म् । म॒ध्य॒मम् । यु॒व॒ ॥९
अभि । द्युम्नम् । बृहत् । यशः । इषः । पते । दिदीहि । देव । देवऽयुः ।
वि । कोशम् । मध्यमम् । युव ॥९
हे “इषस्पते अन्नस्य पते हे “देव स्तोतव्य सोम “देवयुः देवकामस्त्वं “द्युम्नं द्योतमानं “बृहत् प्रभूतं "यशः अन्नमस्मभ्यम् "अभि "दिदीहि आभिमुख्येन प्रकाशय। प्रयच्छेत्यर्थः । आमन्त्रितस्याविद्यमानवत्त्वेन पादादित्वादनिघातः । किंच "मध्यमम् अन्तरिक्षस्थितं "कोशं मेघं “वि “युव वृष्ट्यर्थं विगमय विश्लेषय ॥
आ व॑च्यस्व सुदक्ष च॒म्वोः॑ सु॒तो वि॒शां वह्नि॒र्न वि॒श्पतिः॑ ।
वृ॒ष्टिं दि॒वः प॑वस्व री॒तिम॒पां जिन्वा॒ गवि॑ष्टये॒ धियः॑ ॥१०
आ । व॒च्य॒स्व॒ । सु॒ऽद॒क्ष॒ । च॒म्वोः॑ । सु॒तः । वि॒शाम् । वह्निः॑ । न । वि॒श्पतिः॑ ।
वृ॒ष्टिम् । दि॒वः । प॒व॒स्व॒ । री॒तिम् । अ॒पाम् । जिन्व॑ । गोऽइ॑ष्टये । धियः॑ ॥१०
आ । वच्यस्व । सुऽदक्ष । चम्वोः । सुतः । विशाम् । वह्निः । न । विश्पतिः ।
वृष्टिम् । दिवः । पवस्व । रीतिम् । अपाम् । जिन्व । गोऽइष्टये । धियः ॥१०
हे "सुदक्ष सुवल सोम “चम्वोः अधिषवणफलकयोः "सुतः अभिषुतः विशां प्रजानां "वह्निर्न वोढा "विश्पतिः राजेव सर्वासां प्रजानां वोढा त्वम् “आ “वच्यस्व आगच्छ। कलशमापवस्व । वचेर्गत्यर्थस्य व्यत्ययेन श्यनि रूपम्। किंच त्वं “वृष्टिं वृष्यमाणाम् "अपाम् उदकानां "रीतिं गतिं “दिवः द्युलोकात् "पवस्व कुरु। ततः “गविष्टये गामात्मन इच्छते यजमानाय “धियः कर्माणि “जिन्व आपूरयः ॥ ॥ १८ ॥
ए॒तमु॒ त्यं म॑द॒च्युतं॑ स॒हस्र॑धारं वृष॒भं दिवो॑ दुहुः ।
विश्वा॒ वसू॑नि॒ बिभ्र॑तं ॥११
ए॒तम् । ऊं॒ इति॑ । त्यम् । म॒द॒ऽच्युत॑म् । स॒हस्र॑ऽधारम् । वृ॒ष॒भम् । दिवः॑ । दु॒हुः॒ ।
विश्वा॑ । वसू॑नि । बिभ्र॑तम् ॥११
एतम् । ऊं इति । त्यम् । मदऽच्युतम् । सहस्रऽधारम् । वृषभम् । दिवः । दुहुः ।
विश्वा । वसूनि । बिभ्रतम् ॥११
“दिवः देवान् कामयमाना ऋत्विजः "एतं "त्यं तमिमं सोममेव “दुहुः दुदुहुः दुहन्ति । ‘ ग्रावाणो वत्सा ऋत्विजो दुहन्ति' (तै. सं. ६. २. ११. ४ ) इति तैत्तिरीयकब्राह्मणम् । कीदृशं सोमम् । “मदच्युतं मदस्य प्रेरकं "सहस्रधारं बहुधारं "वृषभं कामानां वर्षकं “विश्वा सर्वाणि “वसूनि धनानि “बिभ्रतं धारयन्तं सोमं दुहन्ति ।
वृषा॒ वि ज॑ज्ञे ज॒नय॒न्नम॑र्त्यः प्र॒तपं॒ज्योति॑षा॒ तमः॑ ।
स सुष्टु॑तः क॒विभि॑र्नि॒र्णिजं॑ दधे त्रि॒धात्व॑स्य॒ दंस॑सा ॥१२
वृषा॑ । वि । ज॒ज्ञे॒ । ज॒नय॑न् । अम॑र्त्यः । प्र॒ऽतप॑न् । ज्योति॑षा । तमः॑ ।
सः । सुऽस्तु॑तः । क॒विऽभिः॑ । निः॒ऽनिज॑म् । द॒धे॒ । त्रि॒ऽधातु॑ । अ॒स्य॒ । दंस॑सा ॥१२
वृषा । वि । जज्ञे । जनयन् । अमर्त्यः । प्रऽतपन् । ज्योतिषा । तमः ।
सः । सुऽस्तुतः । कविऽभिः । निःऽनिजम् । दधे । त्रिऽधातु । अस्य । दंससा ॥१२
“वृषा कामानां वर्षकः "अमर्त्यः मनुष्यधर्मरहितः सोमः "वि “जज्ञे विज्ञायते । किं कुर्वन् । “जनयन् शब्दं ज्योतिर्वोत्पादयन् "ज्योतिषा स्वीयेन “तमः "प्रतपन् प्रज्वलयन् विनाशयन् प्रादुर्भवति । ततः "कविभिः मेधाविभिः स्तोतृभिः "सुष्टुतः "सः सोमः "निर्णिजं निर्णेजनहेतुं मिश्रणं गव्यं "दधे धारयति । अथ "त्रिधातु त्रिषु सवनेषु देवानां पोषकम् । यद्वा । त्रयः सोमधारका द्रोणकलशादयो यस्मिन् । तद्यज्ञार्थं कर्म "अस्य सोमस्य “दंससा कर्मणा ध्रियते खलु ॥
स सु॑न्वे॒ यो वसू॑नां॒ यो रा॒यामा॑ने॒ता य इळा॑नां ।
सोमो॒ यः सु॑क्षिती॒नां ॥१३
सः । सु॒न्वे॒ । यः । वसू॑नाम् । यः । रा॒याम् । आ॒ऽने॒ता । यः । इळा॑नाम् ।
सोमः॑ । यः । सु॒ऽक्षि॒ती॒नाम् ॥१३
सः । सुन्वे । यः । वसूनाम् । यः । रायाम् । आऽनेता । यः । इळानाम् ।
सोमः । यः । सुऽक्षितीनाम् ॥१३
“सः सोमः "सुन्वे अभिसुषुव ऋत्विग्भिः । "यः सोमः “वसूनां धनानाम् "आनेता "यः च "रायाम् । रान्ति प्रयच्छन्ति क्षीरादिकमिति रायो गावः । तेषामानेता "यः च “इळानाम् अन्नानां च "यः च "सोमः "सुक्षितीनां सुनिवासानां शोभनमनुष्ययुक्तानां गृहाणामानेता विद्यते सोऽभिषुतोऽभूदिति ॥
यस्य॑ न॒ इन्द्रः॒ पिबा॒द्यस्य॑ म॒रुतो॒ यस्य॑ वार्य॒मणा॒ भगः॑ ।
आ येन॑ मि॒त्रावरु॑णा॒ करा॑मह॒ एन्द्र॒मव॑से म॒हे ॥१४
यस्य॑ । नः॒ । इन्द्रः॑ । पिबा॑त् । यस्य॑ । म॒रुतः॑ । यस्य॑ । वा॒ । अ॒र्य॒मणा॑ । भगः॑ ।
आ । येन॑ । मि॒त्रावरु॑णा । करा॑महे । आ । इन्द्र॑म् । अव॑से । म॒हे ॥१४
यस्य । नः । इन्द्रः । पिबात् । यस्य । मरुतः । यस्य । वा । अर्यमणा । भगः ।
आ । येन । मित्रावरुणा । करामहे । आ । इन्द्रम् । अवसे । महे ॥१४
“नः अस्मदीयं "यस्य यं सोमम् "इन्द्रः "पिबात् पिबति । 'पा पाने'। लेट्याडागमः। यं च सोमं “मरुतः पिबन्ति "वा अपि च "अर्यमणा एतन्नामकेन देवेन सह “भगः देवः यं सोमं पिबति "येन सोमेन “मित्रावरुणा मित्रावरुणौ वयम् "आ “करामहे अभिमुखीकुर्महे तथा “महे महते “अवसे रक्षणाय येन च सोमेन “इन्द्रम् अभिमुखीकुर्महे स सोमोऽभिषूयते ॥
इन्द्रा॑य सोम॒ पात॑वे॒ नृभि॑र्य॒तः स्वा॑यु॒धो म॒दिंत॑मः ।
पव॑स्व॒ मधु॑मत्तमः ॥१५
इन्द्रा॑य । सो॒म॒ । पात॑वे । नृऽभिः॑ । य॒तः । सु॒ऽआ॒यु॒धः । म॒दिन्ऽत॑मः ।
पव॑स्व । मधु॑मत्ऽतमः ॥१५
इन्द्राय । सोम । पातवे । नृऽभिः । यतः । सुऽआयुधः । मदिन्ऽतमः ।
पवस्व । मधुमत्ऽतमः ॥१५
हे “सोम "मधुमत्तमः अतिशयेन माधुर्योपेतस्त्वम् "इन्द्राय “पातवे पानार्थं "पवस्व कलशे क्षर । कीदृशः । "नृभिः कर्मनेतृभिर्ऋत्विग्भिः "यतः संयतः "स्वायुधः शोभनस्फ्यकपालाद्यायुधोपेतः “मदिन्तमः मादयितृतमः ॥
इन्द्र॑स्य॒ हार्दि॑ सोम॒धान॒मा वि॑श समु॒द्रमि॑व॒ सिंध॑वः ।
जुष्टो॑ मि॒त्राय॒ वरु॑णाय वा॒यवे॑ दि॒वो वि॑ष्टं॒भ उ॑त्त॒मः ॥१६
इन्द्र॑स्य । हार्दि॑ । सो॒म॒ऽधान॑म् । आ । वि॒श॒ । स॒मु॒द्रम्ऽइ॑व । सिन्ध॑वः ।
जुष्टः॑ । मि॒त्राय॑ । वरु॑णाय । वा॒यवे॑ । दि॒वः । वि॒ष्ट॒म्भः । उ॒त्ऽत॒मः ॥१६
इन्द्रस्य । हार्दि । सोमऽधानम् । आ । विश । समुद्रम्ऽइव । सिन्धवः ।
जुष्टः । मित्राय । वरुणाय । वायवे । दिवः । विष्टम्भः । उत्ऽतमः ॥१६
हे सोम त्वम् “इन्द्रस्य “हार्दि, हृदयंगमं हृदयभूतं वा "सोमधानम् । सोमो निधीयते अस्मिन्निति सोमधानः कलशः । तम् “आ “विश प्रविश । तत्र दृष्टान्तः । "समुद्रमिव यथा समुद्रं “सिन्धवः नद्यः प्रविशन्ति तद्वत्। कीदृशस्त्वम् । “मित्राय वरुणाय “वायवे एतेभ्यः "जुष्टः पर्याप्तः “दिवः द्युलोकस्य विष्टम्भः विष्टम्भयिता स्थापयिता "उत्तमः सर्वेषामुत्कृष्टतमस्त्वं कलशमाविश ॥ ॥ १९ ॥
टिप्पणी
९.१०८.१ पवस्व मधुमत्तम इति
शङ्कु (संवत्सरपर्व)
९.१०८.३ त्वं ह्याङ्ग दैव्या इति
९.१०८.५ एष स्य धारया इति
९.१०८.९ अभि द्युम्नं बृहद्यश इति
| मण्डल ९ | |||
|---|---|---|---|