महाभारतम्-14-आश्वमेधिकपर्व-111
| ← आश्वमेधिकपर्व-110 | महाभारतम् चतुर्दशपर्व महाभारतम्-14-आश्वमेधिकपर्व-111 वेदव्यासः |
आश्वमेधिकपर्व-112 → |
|
कृष्णेन युधिष्टिरंप्रत्यग्निसृष्टिप्रकारकथनम्।। 1 ।। आहवनीयादित्वेन तद्विभागकथनपूर्वकं तत्तन्नामनिर्वचनम्।। 2 ।। तथा यज्ञाग्निहोत्रप्रशंसनम्।। 3 ।।
| युधिष्ठिर उवाच। | 14-111-1x |
|
स्वभक्तस्य हृषीकेश धर्माधर्ममजानतः। धर्मं पुण्यतमं देव पृच्छतः कथयस्व मे।। | 14-111-1a 14-111-1b |
| भगवानुवाच। | 14-111-2x |
|
यदेतदग्निहोत्रं वै सृष्टं वर्णत्रयस्य तु। मन्त्रवद्यद्धुतं सम्यग्विधिना चाप्युपासितम्। आहिताग्निं नयत्यूर्ध्वं सपत्नीकं सबान्धवम्।। | 14-111-2a 14-111-2b 14-111-2c |
| युधिष्ठिर उवाच। | 14-111-3x |
|
कथं तद्ब्राह्मणैर्देव होतव्यं क्षत्रियैः कथम्। वैश्यैर्वा देवदेवेश कथं वा सुहुतं भवेत्।। | 14-111-3a 14-111-3b |
|
कस्मिन्काले कतं कस्य आधेयोऽग्निः सुरोत्तम। आहितस्य कथं वाऽपि सम्यगाचरणं भवेत्।। | 14-111-4a 14-111-4b |
|
कत्यग्नयः किमात्मानः स्थानं किं कस्य वा विभो। कतरस्मिन्हुते स्थाने कं व्रजेदाग्निहोत्रिकः।। | 14-111-5a 14-111-5b |
|
अग्निहोत्रनिमित्तं च किमुत्पन्नं पुराऽनघ। कथमेवाथ हूयन्ते प्रीयन्ते च सुराः कथम्।। | 14-111-6a 14-111-6b |
|
विधिवन्मन्त्रवत्कृत्वा पूजितास्त्वग्नयः कथम्। कां गतिं वदतांश्रेष्ठ नयन्ति ह्यग्निहोत्रिणः।। | 14-111-7a 14-111-7b |
|
दुर्हुताश्चापि भगवन्नविज्ञातास्त्रयोऽग्नयः। किमाहिताग्नेः कुर्वन्ति दुश्चीर्णा वाऽपि केशव।। | 14-111-8a 14-111-8b |
|
उत्सन्नाग्निस्तु पापात्मा कां योनिं देव गच्छति। एतत्सर्वं समासेन भक्त्या ह्युपगतस्य मे। वक्तुमर्हसि सर्वज्ञ सर्वाधिकं नमोस्तु ते।। | 14-111-9a 14-111-9b 14-111-9c |
| भगवानुवाच। | 14-111-10x |
|
शृणु राजन्महापुण्यमिदं धर्मामृतं परम्। यत्तु तारयते युक्तान्ब्राह्मणानग्निहोत्रिणः।। | 14-111-10a 14-111-10b |
|
ब्र्हमित्वेनासृजं लोकानहमादौ महाद्युते। सृष्टोऽग्निर्मुखतः पूर्वं लोकानां हितकाम्यया।। | 14-111-11a 14-111-11b |
|
यस्मादग्रे स भूतानां सर्वेषां निर्मितो मया। तस्मादग्नीत्यभिहितः पुराणज्ञैर्मनीषिभिः।। | 14-111-12a 14-111-12b |
|
यस्मात्तु सर्वकृत्येषु पूर्वमस्मै प्रदीयते। आहुतिर्दीप्यमानाय तस्मादग्नीति कथ्यते।। | 14-111-13a 14-111-13b |
|
यस्माच्च तु नयत्यग्रां गतिं विप्रान्सुपूजितः। यस्माच्च नयनाद्राजन्देवेष्वग्नीति कथ्यते।। | 14-111-14a 14-111-14b |
|
तस्माच्च दुर्हुतः सोयमलं भक्षयितुं क्षणात्। यजमानं नरश्रेष्ठ क्रव्यादोऽग्निस्ततः स्मृतः।। | 14-111-15a 14-111-15b |
|
सर्वभूतात्मको राजन्देवानामेष वै मुखम्। प्रथमं मन्मुखात्सृष्टो लोकार्थे पचनः प्रभुः।। | 14-111-16a 14-111-16b |
|
सृष्टमात्रो जगत्सर्वमत्तुमैच्छत्पुरा खलु। ततः प्रशमितः सोग्निरूपास्यैव मया पुरा।। | 14-111-17a 14-111-17b |
| सततोपासनात्सोयमौपासन इति स्मृतः।। | 14-111-18a |
|
आहुतिः सर्वमाख्याति तस्मिन्वसति सोनलः। आवसथ्य इति ख्यातस्तेनासौ ब्रह्मवादिभिः।। | 14-111-19a 14-111-19b |
|
तस्मात्पञ्च महायज्ञा वर्तन्ते यस्य धर्मतः। सोममण्डलमध्येन गतिस्तस्य द्विजन्मनः।। | 14-111-20a 14-111-20b |
|
ते च सप्तर्षयः सिद्धाः संयतेन्द्रियबुद्धयः। गता ह्यमरसायुज्यं ते ह्यग्न्यर्चनतत्पराः।। | 14-111-21a 14-111-21b |
|
अपरे चावसथ्यं च पचनाग्निं प्रचक्षते। तस्मिन्पञ्च महायज्ञा वैश्वदेवश्च वर्तते।। | 14-111-22a 14-111-22b |
|
स्थलीपाकं च गार्हं च सर्वे चास्मिन्प्रतिष्ठिताः। गृह्यकर्मवहो यस्मात्तस्माद्गृहपतिस्तु सः।। | 14-111-23a 14-111-23b |
|
औपासनं चावसथ्यं सभ्यं पचनपावकम्। आहुर्ब्रह्मविदः केचिन्मतमेतन्ममापि च।। | 14-111-24a 14-111-24b |
|
अग्निहोत्रप्रकारं च शृणु राजन्समाहितः। त्रयाणां गुणनामानां वह्नीनामुच्यते मया।। | 14-111-25a 14-111-25b |
|
गृहाणां हि पतित्वं हि गृहपत्यमिति स्मृतम्। गृहपत्यं तु यस्यासीत्तत्तस्माद्गार्हपत्यता।। | 14-111-26a 14-111-26b |
|
यजमानं तु यस्मात्तु दक्षिणां तु गतिं नयेत्। दक्षिणाग्निं तमाहुस्ते दक्षिणायतनं द्विजाः।। | 14-111-27a 14-111-27b |
|
आहुतिः सर्वमाख्याति हव्यं वै वहनं स्मृतम्। सर्वहव्यवहो वह्निर्गतश्चाहवनीयताम्।। | 14-111-28a 14-111-28b |
|
यं चाक्सथ्यं जुहुयान्मूलाग्निं विधिवद्द्विजः। आवसथ्यं तु तं चाग्निं पचनाग्निं प्रचक्षते।। | 14-111-29a 14-111-29b |
|
तेषां स भागतो वह्निः सभ्य इत्यभिधीयते। आवतथ्यस्तु यो वह्निः प्रथमः स प्रजापतिः।। | 14-111-30a 14-111-30b |
|
ब्रह्मा च गार्हपत्योऽग्निस्तस्मिन्नेव हि सोभवत्। दक्षिणाग्निस्त्वयं रुद्रः क्रोधात्मा चण्ड एव सः।। | 14-111-31a 14-111-31b |
|
अहमाहवनीयोऽग्निराहोमाद्यस्य वै मुखे। सभ्योऽग्निः पञ्चमो यस्तु स्कन्द एव नराधिप।। | 14-111-32a 14-111-32b |
|
पृथिवी गार्हपत्योऽग्निरन्तरिक्षं च दक्षिणः। स्वर्गमाहवनीयोऽग्निरेवमग्नित्रयं स्मृतम्।। | 14-111-33a 14-111-33b |
|
वृत्तश्च गार्हपत्योऽग्निर्यस्माद्वृत्ता च मेदिनी। अर्धचन्द्राकृतिस्तं वै दक्षिणाग्निस्तथा भवेत्।। | 14-111-34a 14-111-34b |
|
चतुरश्रं ततः स्वर्गं निर्मलं तु निरामयम्। तस्मादाहवनीयोऽग्निश्चतुरश्रो भवेन्नृप।। | 14-111-35a 14-111-35b |
|
जुहुयाद्गार्हपत्यं यो भुवं जयति स द्विजः। जुहोति दक्षिणं यस्तु स जयत्यन्तरिक्षकम्।। | 14-111-36a 14-111-36b |
|
पृथिवीमन्तरिक्षं च दिवं ऋषिगणैः सह। जयत्याहवनीयं यो जुहुयाद्भक्तिमान्नरः।। | 14-111-37a 14-111-37b |
|
आभिमुख्येन होमस्तु यस्य यज्ञेषु वर्तते। तेनाप्याहवनीयत्वं गतो वह्निर्महाद्युतिः।। | 14-111-38a 14-111-38b |
|
आहोमादग्निहोत्रेषु यज्ञैर्वा यत्र सर्वशः। यस्मात्तस्मात्प्रवर्तन्ते ततो ह्याहवनीयता।। | 14-111-39a 14-111-39b |
|
यस्त्वावसथ्यं जुहुयान्मूलाग्निं विधिवद्द्विजः। स तु सप्तर्षिलोकेषु सपत्नीकः प्रमोदते।। | 14-111-40a 14-111-40b |
|
इष्टो भवति सर्वाग्नेरग्निहोत्रं च तद्भवेत्। त्राणाद्वै यजमानस्य ह्यग्निहोत्रमिति स्मृतम्।। | 14-111-41a 14-111-41b |
|
होइज्येषु विषादो वै विषादो दुःखमुच्यते। दुःखं तापत्रयं प्रोक्तं तापं हि नरकं विदुः।। | 14-111-42a 14-111-42b |
|
आध्यात्मिकं चाधिदैवमाधिभौतिकमेव च। एतत्तापत्रयं प्रोक्तमात्मविद्भिर्नराधिप।। | 14-111-43a 14-111-43b |
|
यस्माद्वै त्रायते दुःखाद्यजमानं हुतोऽनलः। तस्मात्तु विधिवत्प्रोक्तमग्निहोत्रमिति श्रुतौ।। | 14-111-44a 14-111-44b |
|
तदग्निहोत्रं सृष्टं वै ब्रह्मणा लोककर्तृणा। वेदाश्चाप्यग्निहोत्रं तु जज्ञिरे स्वयमेव तु।। | 14-111-45a 14-111-45b |
|
अग्निहोत्रफला दारा दत्तभुक्तफलं धनम्।। रतिपुत्रफला दारा दत्तभुक्तफलं धनम्।। | 14-111-46a 14-111-46c |
|
त्रिवेदमन्त्रसंयोगादग्निहोत्रं प्रवर्तते। ऋग्यजुःसामभिः पुण्यैः स्थाप्यते सूत्रसंयुतैः।। | 14-111-47a 14-111-47b |
|
वसन्ते ब्राह्मणस्य स्यादाधेयोऽग्निर्नराधिप। वसन्तो ब्राह्मणो ज्ञेयो वेदयोनिः स उच्यते।। | 14-111-48a 14-111-48b |
|
अग्न्याधेयं तु येनाथ वसन्ते क्रियतेऽनघ। तस्य श्रीर्बह्मवृद्धिश्च ब्राह्मणस्य विवर्धते।। | 14-111-49a 14-111-49b |
|
क्षत्रियस्याग्निराधेयो ग्रीष्मे श्रेष्ठः स वै नृप। येनाधानं तु वै ग्रीष्मे क्रियते तस्य वर्धते। श्रीः प्रजाःक पशवश्चैव वित्तं तेजो बलं यशः।। | 14-111-50a 14-111-50b 14-111-50c |
|
शरदृतौ तु वैश्यस्य ह्याधानीयो हुताशनः। शरद्रात्रं स्वयं वैश्यो वैश्ययोनिः स उच्यते।। | 14-111-51a 14-111-51b |
|
शरद्याधानमेवं वै क्रियते येन पाण्डव। तस्यापि श्रीः प्रजाऽऽयुश्च पशवोऽर्थश्च वर्धते।। | 14-111-52a 14-111-52b |
|
पशवः सर्व एवैते त्रिभिः सर्वैरलङ्कृताः। अग्निहोत्रा ह्यवर्तन्ते तैरेव ध्रियते जगत्।। | 14-111-53a 14-111-53b |
|
ग्राम्यारण्याश्च पशवो पृक्षाश्चैव तृणानि च। फलान्योषधयश्चापि अग्निहोत्रकृते हविः।। | 14-111-54a 14-111-54b |
|
रसाः स्नेहास्तथा गन्धा रत्नानि मणयस्तथा। काञ्चनानि च लोहानि ह्यग्निहोत्रकृतेऽभवन्।। | 14-111-55a 14-111-55b |
|
आयुर्वेदो धनुर्वेदो मीमांसा न्यायविस्तरः। धर्मशास्त्रं च तत्सर्वमग्निहोत्रकृते कृतम्।। | 14-111-56a 14-111-56b |
|
छन्दः शिक्षा च कल्पश्च तथा व्याकरणानि च। शास्त्रं ज्योतिर्निरुक्तं चाप्यग्निहोत्रकृते कृतम्।। | 14-111-57a 14-111-57b |
|
इतिहासपुराणं च गाथाश्चोपनिषत्तथा। आथर्वणानि कर्माणि चाग्निहोत्रकृते कृतम्।। | 14-111-58a 14-111-58b |
|
यच्चैतस्यां पृथिव्यां वै किंचिदस्ति चराचरम्। तत्सर्वमग्निहोत्रस्य कृते सृष्टं स्वयंभुवा।। | 14-111-59a 14-111-59b |
|
अग्निहोत्रस्य दर्शस्य पूर्णमासस्य चाप्यथ। युपेष्टिपशुबन्धानां सोमपानक्रियावताम्।। | 14-111-60a 14-111-60b |
|
तिथिनक्षत्रयोगानां मुहूर्तकरणात्मकम्। कालस्य वेदनार्थं तु ज्योतिर्ज्ञानं पुराऽनघ।। | 14-111-61a 14-111-61b |
|
ऋग्यजुः साममन्त्राणां श्लोकतत्वार्थचिन्तनात्। प्रत्यापत्तिविकल्पानां छन्दोज्ञानं प्रल्पितम्।। | 14-111-62a 14-111-62b |
|
वर्णाक्षरपदार्थानां सन्धिलिङ्गं प्रकीर्तितम्। नामधातुविवेकार्थं पुरा व्याकरणं स्मृतम्।। | 14-111-63a 14-111-63b |
|
यूपवेद्यध्वरार्थं तु प्रोक्षणश्रवणाय तु। यज्ञदैवतयोगार्थं शिक्षाज्ञानं प्रकल्पितम्।। | 14-111-64a 14-111-64b |
|
यज्ञपात्रपवित्रार्थं द्रव्यसंभारणाय च। सर्वयज्ञविकल्पाय पुराकल्पं प्रकल्पितम्।। | 14-111-65a 14-111-65b |
|
नामधातुविकल्पानां तत्वार्थनियमाय च। सर्ववेदनिरुक्तानां निरुक्तमृषिभिः कृतम्।। | 14-111-66a 14-111-66b |
|
वेद्यर्थं पृथिवी सृष्टा संभारार्थ तथैव च। इध्मार्थमथ यूपार्थं ब्रह्मा चक्रे वनस्पतिम्।। | 14-111-67a 14-111-67b |
|
ग्राम्यारण्याश्च पशवो जायन्ते यज्ञकारणात्। मन्त्राणां विनियोगं च प्रोक्षितं श्रपणं तथा।। | 14-111-68a 14-111-68b |
|
अनुयाजप्रयाजाश्च मरुतां शंसिनस्तथा। औद्गात्रं चैव साम्नां वै प्रतिप्रस्थानमेव च।। | 14-111-69a 14-111-69b |
|
विष्णुक्रमाणां क्रमणं दक्षिणावभृथं तथा। त्रिकासमर्चनं चैव स्यानेषूपहृतं तथा।। | 14-111-70a 14-111-70b |
|
देवताग्रहणं मोक्षं हविषां श्रपणं तथा। नावबुद्ध्यन्ति ये विप्रा निन्दन्ति च पशोर्वधम्। ते यान्ति नरकं घोरं रौरवं तमसाऽऽवृतम्।। | 14-111-71a 14-111-71b 14-111-71c |
|
शतवर्षसहस्राणि तत्र स्थित्वा नराधमाः। कृमिर्भिर्भक्ष्यमाणाश्च तिष्ठेयुः पूयशोणिते।। | 14-111-72a 14-111-72b |
|
वृक्षा यूपत्वमिच्छन्ति पशुत्वं पशवस्तथा। तृणानीच्छन्ति बर्हिष्ट्वमोषध्यश्च हविष्यताम्। सोमत्वं च लताः सर्वा वेदित्वं च वसुंधर।। | 14-111-73a 14-111-73c 14-111-73d |
|
यस्मात्पशुत्वमिच्छन्ति पशवः स्वर्गलिप्सया। तस्मात्पशुवधे हिंसा नास्ति यज्ञेषु पाण्डव।। | 14-111-74a 14-111-74b |
|
यूपास्तन्मन्त्रसंस्कारैर्दर्भाश्च पशवस्तथा। यजमानेन सहिताः स्वर्गं यान्ति नरेश्वर।। | 14-111-75a 14-111-75b |
|
यावत्कालं हि यज्वा वै स्वर्गलोके महीयते। तावत्कालं प्रमोदन्ते पशवो ह्यध्वरे हताः।। | 14-111-76a 14-111-76b |
|
अहिंसा वैदिकं कर्म ब्रह्मकर्मेति तत्कृतम्। वेदोक्तं ये न कुर्वन्ति हिंसाबुद्ध्या क्रतून्द्विजाः। सद्यः शूद्रत्वामायान्ति प्रेत्य चण्डालतामपि।। | 14-111-77a 14-111-77b 14-111-77c |
|
गावो यज्ञार्थमुत्पन्ना दक्षिणार्थं तथैव च। सुवर्णं रजतं चैव पात्रक्रुभार्थमेव च।। | 14-111-78a 14-111-78b |
|
दर्भाः संस्तरणार्तं तु रक्षसां रक्षणाय च। पजनार्थं द्विजाः सृष्टास्तारका दिवि देवताः।। | 14-111-79a 14-111-79b |
|
क्षत्रिया रक्षणार्थं तु वैश्या वार्तानिमित्ततः। शुश्रूषार्थं त्रयाणां वै शूद्राः सृष्टाः स्वयंभुवा।। | 14-111-80a 14-111-80b |
|
एवमेतज्जगत्सर्वमग्निहोत्रकृते कृतम्। नावबुध्यन्ति ये चैव नरास्तु तमसा वृताः।। | 14-111-81a 14-111-81b |
|
ते यान्ति नरकं घोरं रौरवं नाम विश्रुतम्। रौरवाद्विप्रयुक्तास्तु कृमियोनिं व्रजन्ति ते।। | 14-111-82a 14-111-82b |
|
यथोक्तमग्निहोत्राणां शुश्रूषन्ति च ये द्विजाः। तैर्दत्तं सहुतं चेष्टं दत्तमध्यापितं भवेत्।। | 14-111-83a 14-111-83b |
|
एवमिष्टं च पूर्तं च यद्विप्रैः क्रियते नृप। तत्सर्वं सम्यगाहृत्य चादित्ये स्थापयाम्यहम्।। | 14-111-84a 14-111-84b |
|
मया स्थापितमादित्ये लोकस्य सुकृतं हि तत्। धारयेद्यत्सहस्रांशुः सुकृतं ह्यग्निहोत्रिणाम्।। | 14-111-85a 14-111-85b |
|
यावत्कालं तु तिष्ठन्ति लोके चाप्यग्निहोत्रिणः। तावदेव हि पुण्येन दीप्यते रविणाऽम्बरे।। | 14-111-86a 14-111-86b |
|
स्वर्गे स्वर्गं गतानां तु वीर्याद्भवति वीर्यवान्। तत्र ते ह्युपभुञ्जन्ति ह्यग्निहोत्रस्य तत्फलम्। समानरूपा देवानां तिष्ठन्त्याबूतसंप्लवम्।। | 14-111-87a 14-111-87b 14-111-87c |
|
वृथाऽग्निना च ये केचिद्दह्यन्ते ह्यग्निहोत्रिणः। न तेऽग्निहोत्रिणां लोके मानसाऽपि व्रजन्ति ते।। | 14-111-88a 14-111-88b |
|
वीरघ्रास्तु दुराचारा दरिद्रास्तु नराधमाः। विकला व्याधिताश्चापि जायन्ते शूद्रयोनिषु।। | 14-111-89a 14-111-89b |
|
तस्मादप्रोषितैर्नित्यमग्निहोत्रं द्विजातिभिः। होतव्यं विधिवद्राजन्नूर्ध्वामिच्छन्ति ये गतिम्।। | 14-111-90a 14-111-90b |
|
आत्मवन्नावमन्तव्यमग्निहोत्रं युधिष्टिर। न त्याज्यं क्षणिमप्येतदग्निहोत्रं युधिष्ठिर।। | 14-111-91a 14-111-91b |
|
वृद्धत्वेऽप्यग्निहोत्रं ये गृह्णन्ति विधिवद्द्विजाः। शूद्रान्नाद्विरता दान्ताः संयतेन्द्रियबुद्धयः।। | 14-111-92a 14-111-92b |
|
पञ्चयज्ञपरा नित्यं लोभक्रोधविवर्जिताः। द्विकालमतिथींश्चैव पूजयन्ति च भक्तितः।। | 14-111-93a 14-111-93b |
|
तेऽपि सूर्योदयप्रख्यैर्विमानैर्वायुवेगिभिः। मम लोके प्रमोदन्ते दृष्ट्वा मां च युधिष्ठिर।। | 14-111-94a 14-111-94b |
|
मन्वन्तरं च तत्रैकं मोदिता द्विजसत्तमाः। इह मानुष्यके लोके जायन्ते द्विजसत्तमाः।। | 14-111-95a 14-111-95b |
|
बालाहिताग्रयो ये च शूद्रान्नाद्विरताः सदा। क्रोधलोभविनिर्मुक्ताः प्रातस्स्नानपरायणाः। यथोक्तमग्निहोत्रं वै जुह्वते विजितेन्द्रियाः।। | 14-111-96a 14-111-96b 14-111-96c |
|
आतिथेयाः सदा सौम्या द्विकालं मत्परायणाः। ते यान्त्यपुनरावृत्तिं भित्त्वा चादित्यमण्डलम्।। | 14-111-97a 14-111-97b |
|
मम लोकं सपत्नीका यानैः सूर्योदयप्रभैः। तत्र बालार्कसङ्काशाः कामगाः कामरूपिणः।। | 14-111-98a 14-111-98b |
|
ऐश्वर्यगुणसंपन्नाः क्रीडन्ति च यथासुखम्। इत्येषामाहिताग्नीनां विभूतिः पाण्डुनन्दन।। | 14-111-99a 14-111-99b |
|
श्रुतिं केचिन्निन्दमानाः श्रुतिं दूष्यन्त्यबुद्धयः। प्रमाणं न च कुर्वन्ति ये यान्तीहापि दुर्गतिम्। | 14-111-100a 14-111-100b |
|
प्रमाणमितिहासं च वेदान्कुर्वति ये द्विजाः। ते यान्त्यमरसायुज्यं नित्यमास्तिक्यबुद्धयः।। | 14-111-101a 14-111-101b |
|
।। इति श्रीमन्महाभारते आश्वमेधिकपर्वणि वैष्णवधर्मपर्वणि एकादशाधिकशततमोऽध्यायः।। |
| आश्वमेधिकपर्व-110 | पुटाग्रे अल्लिखितम्। | आश्वमेधिकपर्व-112 |