महाभारतम्-14-आश्वमेधिकपर्व-050
← आश्वमेधिकपर्व-049 | महाभारतम् चतुर्दशपर्व महाभारतम्-14-आश्वमेधिकपर्व-050 वेदव्यासः |
आश्वमेधिकपर्व-051 → |
|
ब्रह्मणा महर्षिन्प्रति धर्मप्रदर्शनपूर्वकं तदनुष्ठानसहकृतज्ञानस्यैव दृष्टान्तप्रदर्शनेन परमपुरुषार्थसाधनत्वोक्तिः।। 1 ।।
ब्रह्मोवाच। 14-50-1x
हन्त वः सम्प्रक्ष्यामि यन्मां पृच्छथ सत्तमाः।
गुरुणा शिष्यमासाद्य यदुक्तं तन्निबोधत।। 14-50-1a
समस्तमिह तच्छ्रुत्वा सम्यगेवावधार्यताम्।
अहिंसा सर्वभूतानामेतत्कृत्यतमं मतम्।। 14-50-2a
एतत्पदमनुद्विग्नं वरिष्ठं धर्मलक्षणम्।
ज्ञानं निःश्रेय इत्याहुर्वृद्धा निश्चितदर्शिनः।
तस्माज्ज्ञानेन शुद्धेन मुच्यते सर्वकिल्बिषैः।। 14-50-3a
हिंसापराश्च ये केचिद्ये च नास्तिकवृत्तयः।
लोभमोहसमायुक्तास्ते वै निरयगामिनः।। 14-50-4a
आशीर्युक्तानि कर्माणि कुर्वते ये त्वतन्द्रिताः।
तेऽस्मिन्लोके प्रमोदन्ते जायमानाः पुनः पुनः।। 14-50-5a
कुर्वते ये तु कर्माणि श्रद्धधाना विपश्चितः।
अनाशीर्योगसंयुक्तास्ते धीराः साधुदर्शिनः।। 14-50-6a
अतः परं प्रवक्ष्यामि सत्वक्षेत्रज्ञयोर्यथा।
संयोगो विप्रयोगश्च तन्निबोधत सत्तमाः।। 14-50-7a
विषयो विषयित्वं च सम्बन्धोऽयमिहोच्यते।
विषयी पुरुषो नित्यं सत्वं च विषयः स्मृतः।। 14-50-8a
व्याख्यातं पूर्वकल्पेनि मशकोदुम्बरं यथा।
भुज्यमानं न जानीते नित्यं सत्वमचेतनम्।
यस्त्वेवं तं विजानीते यो भुङ्क्ते यश्च भुज्यते।। 14-50-9a
अनित्यं द्वन्द्वसंयुक्तं सत्वमाहुर्मनीषिणः।
निर्द्वन्द्वो निष्कलो नित्यः क्षेत्रज्ञो निर्गुणात्मकः।। 14-50-10a
समः संज्ञानुगश्चैव स सर्वत्र व्यवस्थितः।
न सज्जते सदा सत्वमापः पुष्करपर्णवत्।। 14-50-11a
सर्वैरपि गुणैर्विद्वान्व्यतिषक्तो न लिप्यते।
जलबिन्दुर्यथा लोलः पद्मिनीपत्रसंस्थितः।। 14-50-12a
एवमेवाप्यसंयुक्तः पुरुषः स्यान्न संशयः।
द्रव्यमात्रमभूत्सत्वं पुरुषस्येति निश्चयः।। 14-50-13a
यथा द्रव्यं च कर्ता च संयोगोऽप्यनयोस्तथा।
यथा प्रदीपमादाय कश्चित्तमसि गच्छति।
तथा सत्त्वप्रदीपेन गच्छन्ति परमर्षयः।। 14-50-14a
यावद्द्रव्यं गुणस्तावत्प्रदीपः सम्प्रकाशते।
क्षीणे द्रव्ये गुणे ज्योतिरन्तर्धानाय गच्छति।। 14-50-15a
व्यक्तः सत्वगुणस्त्वेवं पुरुषो द्रव्यमुच्यते।
एतद्विप्रा विजानीत हन्त भूयो ब्रवीमि वः।। 14-50-16a
सहस्रेणापि दुर्मेधा न बुद्धिमधिगच्छति।
चतुर्थेनाप्यथांशेन बुद्धिमान्सुखमेधते।। 14-50-17a
एवं धर्मस्य विज्ञेयं संसाधनमुपायतः।
उपायज्ञो हि मेधावी सुखमत्यन्तमश्नुते।। 14-50-18a
यथाऽध्वानमपाथेयः प्रपन्नो मनुजः क्वचित्।
क्लेशेन याति महता विनश्यत्यन्तराऽपि च।। 14-50-19a
तथा कर्मसु विज्ञेयं फलं भवति वा न वा।
पुरुषस्यात्मनिःश्रेयः शुभाशुभनिदर्शनम्।। 14-50-20a
यथा च दीर्घमध्वानं पद्म्यामेव प्रपद्यते।
अदृष्टपूर्वं सहसा तत्त्वदर्शनवर्जितः।। 14-50-21a
तमेव च यथाऽध्वानं रथेनेहाशुगामिना।
गच्छत्यश्वप्रयुक्तेन तथा बुद्धिमतां गतिः।। 14-50-22a
ऊर्ध्वं पर्वतमारुह्य नान्ववेक्षेत भूतलम्।
रथेन रथिनं पश्येत्क्लिश्यमानमचेतनम्।। 14-50-23a
यावद्रथपथस्तावद्रथेन स तु गच्छति।
क्षीणे रथपदे विद्वान्रथमुत्सृज्य गच्छति।। 14-50-24a
एवं गच्छति मेधावी तत्त्वयोगविधानवित्।
परिज्ञाय गुणज्ञश्च उत्तरादुत्तरोत्तरम्।। 14-50-25a
यथाऽर्णवं महाघोरमप्लवः सम्प्रगाहते।
बाहुभ्यामेव सम्मोहाद्वधं वाञ्छत्यसंशयम्।। 14-50-26a
नावा चापि यथा प्राज्ञो विभागज्ञः स्वरित्रया।
अश्रान्तः सलिलं गहाच्छीध्रं संतरते ह्रदम्।। 14-50-27a
तीर्णो गच्छेत्परं पारं नावमुत्सृज्य निर्ममः।
व्याख्यातं पूर्वकल्पेन यथा रथपदातिनोः।। 14-50-28a
स्नेहात्सम्मोहमापन्नो नावि दाशो यथा तथा।
ममत्वेनाभिभूतः संस्तत्रैव परिवर्तते।। 14-50-29a
नावं न शक्यमारुह्य स्थले विपरिवर्तितुम्।
तथैव रथमारुह्य नाप्सु चर्या विधीयते।। 14-50-30a
एवं कर्म कृतं वित्त विषयस्थं पृथक्पृथक्।
यथा कर्म कृतं लोके तथा तदुपपद्यते।। 14-50-31a
यन्नैव गन्धि नो रस्यं न रूपस्पर्सशब्दवत्।
मन्यते न मनो बुद्ध्या तत्प्रधानं प्रचक्षते।। 14-50-32a
तत्र प्रधानमव्यक्तमव्यक्तस्य गुणो महान्।
महप्रधानभूतस्य गुणोऽहङ्कार एव च।। 14-50-33a
अहङ्कारात्तु सम्भूतो महाभूतकृतो गुणः।
पृथक्त्वेन हि भूतानां विषया वै गुणाःस्मृताः।। 14-50-34a
बीजधर्मं यथाऽव्यक्तं तथैव प्रसवात्मकम्।
बीजधर्मा महानात्मा प्रसवश्चेति नः श्रुतम्।। 14-50-35a
बीजधर्मात्साहङ्कारात्प्रसवश्च पुनःपुनः।
बीजप्रसवधर्माणि महाभूतानि पञ्च वै।। 14-50-36a
बीजधर्मिण इत्याहुः प्रसवं च प्रकुर्वते।
विशेषाः पञ्चभूतानां तेषां वित्त विशेषणम्।। 14-50-37a
तत्रैकगुणमाकाशं द्विगुणो वायुरुच्यते।
त्रिगुणं ज्योतिरित्याहुरापश्चापि चतुर्गुणाः।। 14-50-38a
पृथ्वी पञ्चगुणा ज्ञेया चरस्थावरसङ्कुला।
सर्वभूतकरी देवी शुभाशुभनिदर्शिनी।। 14-50-39a
शब्दः स्पर्शस्तथा रूपं रसो गन्धश्च पञ्चमः।
एते पञ्चगुणा भूमेर्विज्ञेया द्विजसत्तमाः।। 14-50-40a
पार्थिवश्च सदा गन्धो गन्धश्च बहुधा स्मृतः।
तस्य गन्धस्य वक्ष्यामि विस्तरेण बहून्गुणान्।। 14-50-41a
इष्टश्चानिष्टगन्धश्च मधुरोऽम्लः कटुस्तथा।
निर्हारी संहतः स्निग्धो रूक्षो विशद एव च।। 14-50-42a
एवं दशविधो ज्ञेयः पार्थिवो गन्ध इत्युत।
शब्दः स्पर्शस्तथा रूपं द्रवश्चापां गुणाः स्मृताः।। 14-50-43a
रसज्ञानं तु वक्ष्यामि रसस्तु बहुधा स्मृतः।
मधुरोऽम्लः कटुस्तिक्तः कषायो लवणस्तथा।। 14-50-44a
एवं षड्विधविस्तारो रसो वारिमयः स्मृतः।
शब्दः स्पर्शस्तथा रूपं त्रिगुणं ज्योतिरुच्यते।। 14-50-45a
ज्योतिषश्च गुणो रूपं रूपं च बहुधा स्मृतम्।
शुक्लं कृष्णं तथा रक्तं नीलं पीतारुणं तथा।। 14-50-46a
ह्रस्वं दीर्घं कृशं स्थूलं चतुरश्राणुवृत्तकम्।
एवं द्वादशविस्तारं तेजसो रूपमुच्यते।। 14-50-47a
विज्ञेयं ब्राह्मणैर्वृद्धैर्धर्मज्ञैः सत्यवादिभिः।
शब्दस्पर्शौ च विज्ञेयौ द्विगुणो वायुरुच्यते।। 14-50-48a
वायोश्चापि गुणः स्पर्शः स्पर्सश्च बहुधा स्मृतः।
उष्णः शीतः सुखो दुःखः स्निग्धो विशद एव च।। 14-50-49a
कठिनश्चिक्वणः श्लक्ष्णः पिच्छिलो दारुणो मृदुः।
एवं द्वादशविस्तारो वायव्यो गुण उच्यते।। 14-50-50a
विधिवद्ब्राह्मणैः सिद्धैर्मन्त्रज्ञैस्तत्त्वदार्शिभिः।। 14-50-51a
तत्रैकगुणमाकाशं शब्द इत्येव च स्मृतः।
तस्य शब्दस्यि वक्ष्यामि विस्तरेण बहून्गुणान्।। 14-50-52a
षड्जर्षभः सगान्धारो मध्यमः पञ्चमस्तथा।
अतः परं तु विज्ञेयो निषादो धैवतस्तथा।
इष्टश्चानिष्टशब्दश्च संहतः प्रतिभानवान्।। 14-50-53a
एवं बहुविधो ज्ञेयः शब्द आकाशसम्भवः।
आकाशमुत्तमं भूतमहङ्कारस्ततः परः।। 14-50-54a
अहङ्कारात्परा बुद्धिर्बुद्धेरात्मा ततः परः।
तस्मात्तु परमव्यक्तमव्यक्तात्पुरुषः परः।। 14-50-55a
परावरज्ञो भूतानां विधिज्ञः सर्वकर्मणाम्।
सर्वभूतात्मभूतात्मा यं प्राप्यानन्त्यमश्नुते।। 14-50-56a
।। इति श्रीमन्महाभारते आश्वमेधिकपर्वणि
अनुगीतापर्वणि पञ्चाशोऽध्यायः।। 50 ।।
ब्रह्मोवाच। | 14-50-1x |
हन्त वः सम्प्रक्ष्यामि यन्मां पृच्छथ सत्तमाः। गुरुणा शिष्यमासाद्य यदुक्तं तन्निबोधत।। | 14-50-1a 14-50-1b |
समस्तमिह तच्छ्रुत्वा सम्यगेवावधार्यताम्। अहिंसा सर्वभूतानामेतत्कृत्यतमं मतम्।। | 14-50-2a 14-50-2b |
एतत्पदमनुद्विग्नं वरिष्ठं धर्मलक्षणम्। ज्ञानं निःश्रेय इत्याहुर्वृद्धा निश्चितदर्शिनः। तस्माज्ज्ञानेन शुद्धेन मुच्यते सर्वकिल्बिषैः।। | 14-50-3a 14-50-3b 14-50-3c |
हिंसापराश्च ये केचिद्ये च नास्तिकवृत्तयः। लोभमोहसमायुक्तास्ते वै निरयगामिनः।। | 14-50-4a 14-50-4b |
आशीर्युक्तानि कर्माणि कुर्वते ये त्वतन्द्रिताः। तेऽस्मिन्लोके प्रमोदन्ते जायमानाः पुनः पुनः।। | 14-50-5a 14-50-5b |
कुर्वते ये तु कर्माणि श्रद्धधाना विपश्चितः। अनाशीर्योगसंयुक्तास्ते धीराः साधुदर्शिनः।। | 14-50-6a 14-50-6b |
अतः परं प्रवक्ष्यामि सत्वक्षेत्रज्ञयोर्यथा। संयोगो विप्रयोगश्च तन्निबोधत सत्तमाः।। | 14-50-7a 14-50-7b |
विषयो विषयित्वं च सम्बन्धोऽयमिहोच्यते। विषयी पुरुषो नित्यं सत्वं च विषयः स्मृतः।। | 14-50-8a 14-50-8b |
व्याख्यातं पूर्वकल्पेनि मशकोदुम्बरं यथा। भुज्यमानं न जानीते नित्यं सत्वमचेतनम्। यस्त्वेवं तं विजानीते यो भुङ्क्ते यश्च भुज्यते।। | 14-50-9a 14-50-9b 14-50-9c |
अनित्यं द्वन्द्वसंयुक्तं सत्वमाहुर्मनीषिणः। निर्द्वन्द्वो निष्कलो नित्यः क्षेत्रज्ञो निर्गुणात्मकः।। | 14-50-10a 14-50-10b |
समः संज्ञानुगश्चैव स सर्वत्र व्यवस्थितः। न सज्जते सदा सत्वमापः पुष्करपर्णवत्।। | 14-50-11a 14-50-11b |
सर्वैरपि गुणैर्विद्वान्व्यतिषक्तो न लिप्यते। जलबिन्दुर्यथा लोलः पद्मिनीपत्रसंस्थितः।। | 14-50-12a 14-50-12b |
एवमेवाप्यसंयुक्तः पुरुषः स्यान्न संशयः। द्रव्यमात्रमभूत्सत्वं पुरुषस्येति निश्चयः।। | 14-50-13a 14-50-13b |
यथा द्रव्यं च कर्ता च संयोगोऽप्यनयोस्तथा। यथा प्रदीपमादाय कश्चित्तमसि गच्छति। तथा सत्त्वप्रदीपेन गच्छन्ति परमर्षयः।। | 14-50-14a 14-50-14b 14-50-14c |
यावद्द्रव्यं गुणस्तावत्प्रदीपः सम्प्रकाशते। क्षीणे द्रव्ये गुणे ज्योतिरन्तर्धानाय गच्छति।। | 14-50-15a 14-50-15b |
व्यक्तः सत्वगुणस्त्वेवं पुरुषो द्रव्यमुच्यते। एतद्विप्रा विजानीत हन्त भूयो ब्रवीमि वः।। | 14-50-16a 14-50-16b |
सहस्रेणापि दुर्मेधा न बुद्धिमधिगच्छति। चतुर्थेनाप्यथांशेन बुद्धिमान्सुखमेधते।। | 14-50-17a 14-50-17b |
एवं धर्मस्य विज्ञेयं संसाधनमुपायतः। उपायज्ञो हि मेधावी सुखमत्यन्तमश्नुते।। | 14-50-18a 14-50-18b |
यथाऽध्वानमपाथेयः प्रपन्नो मनुजः क्वचित्। क्लेशेन याति महता विनश्यत्यन्तराऽपि च।। | 14-50-19a 14-50-19b |
तथा कर्मसु विज्ञेयं फलं भवति वा न वा। पुरुषस्यात्मनिःश्रेयः शुभाशुभनिदर्शनम्।। | 14-50-20a 14-50-20b |
यथा च दीर्घमध्वानं पद्म्यामेव प्रपद्यते। अदृष्टपूर्वं सहसा तत्त्वदर्शनवर्जितः।। | 14-50-21a 14-50-21b |
तमेव च यथाऽध्वानं रथेनेहाशुगामिना। गच्छत्यश्वप्रयुक्तेन तथा बुद्धिमतां गतिः।। | 14-50-22a 14-50-22b |
ऊर्ध्वं पर्वतमारुह्य नान्ववेक्षेत भूतलम्। रथेन रथिनं पश्येत्क्लिश्यमानमचेतनम्।। | 14-50-23a 14-50-23b |
यावद्रथपथस्तावद्रथेन स तु गच्छति। क्षीणे रथपदे विद्वान्रथमुत्सृज्य गच्छति।। | 14-50-24a 14-50-24b |
एवं गच्छति मेधावी तत्त्वयोगविधानवित्। परिज्ञाय गुणज्ञश्च उत्तरादुत्तरोत्तरम्।। | 14-50-25a 14-50-25b |
यथाऽर्णवं महाघोरमप्लवः सम्प्रगाहते। बाहुभ्यामेव सम्मोहाद्वधं वाञ्छत्यसंशयम्।। | 14-50-26a 14-50-26b |
नावा चापि यथा प्राज्ञो विभागज्ञः स्वरित्रया। अश्रान्तः सलिलं गहाच्छीध्रं संतरते ह्रदम्।। | 14-50-27a 14-50-27b |
तीर्णो गच्छेत्परं पारं नावमुत्सृज्य निर्ममः। व्याख्यातं पूर्वकल्पेन यथा रथपदातिनोः।। | 14-50-28a 14-50-28b |
स्नेहात्सम्मोहमापन्नो नावि दाशो यथा तथा। ममत्वेनाभिभूतः संस्तत्रैव परिवर्तते।। | 14-50-29a 14-50-29b |
नावं न शक्यमारुह्य स्थले विपरिवर्तितुम्। तथैव रथमारुह्य नाप्सु चर्या विधीयते।। | 14-50-30a 14-50-30b |
एवं कर्म कृतं वित्त विषयस्थं पृथक्पृथक्। यथा कर्म कृतं लोके तथा तदुपपद्यते।। | 14-50-31a 14-50-31b |
यन्नैव गन्धि नो रस्यं न रूपस्पर्सशब्दवत्। मन्यते न मनो बुद्ध्या तत्प्रधानं प्रचक्षते।। | 14-50-32a 14-50-32b |
तत्र प्रधानमव्यक्तमव्यक्तस्य गुणो महान्। महप्रधानभूतस्य गुणोऽहङ्कार एव च।। | 14-50-33a 14-50-33b |
अहङ्कारात्तु सम्भूतो महाभूतकृतो गुणः। पृथक्त्वेन हि भूतानां विषया वै गुणाःस्मृताः।। | 14-50-34a 14-50-34b |
बीजधर्मं यथाऽव्यक्तं तथैव प्रसवात्मकम्। बीजधर्मा महानात्मा प्रसवश्चेति नः श्रुतम्।। | 14-50-35a 14-50-35b |
बीजधर्मात्साहङ्कारात्प्रसवश्च पुनःपुनः। बीजप्रसवधर्माणि महाभूतानि पञ्च वै।। | 14-50-36a 14-50-36b |
बीजधर्मिण इत्याहुः प्रसवं च प्रकुर्वते। विशेषाः पञ्चभूतानां तेषां वित्त विशेषणम्।। | 14-50-37a 14-50-37b |
तत्रैकगुणमाकाशं द्विगुणो वायुरुच्यते। त्रिगुणं ज्योतिरित्याहुरापश्चापि चतुर्गुणाः।। | 14-50-38a 14-50-38b |
पृथ्वी पञ्चगुणा ज्ञेया चरस्थावरसङ्कुला। सर्वभूतकरी देवी शुभाशुभनिदर्शिनी।। | 14-50-39a 14-50-39b |
शब्दः स्पर्शस्तथा रूपं रसो गन्धश्च पञ्चमः। एते पञ्चगुणा भूमेर्विज्ञेया द्विजसत्तमाः।। | 14-50-40a 14-50-40b |
पार्थिवश्च सदा गन्धो गन्धश्च बहुधा स्मृतः। तस्य गन्धस्य वक्ष्यामि विस्तरेण बहून्गुणान्।। | 14-50-41a 14-50-41b |
इष्टश्चानिष्टगन्धश्च मधुरोऽम्लः कटुस्तथा। निर्हारी संहतः स्निग्धो रूक्षो विशद एव च।। | 14-50-42a 14-50-42b |
एवं दशविधो ज्ञेयः पार्थिवो गन्ध इत्युत। शब्दः स्पर्शस्तथा रूपं द्रवश्चापां गुणाः स्मृताः।। | 14-50-43a 14-50-43b |
रसज्ञानं तु वक्ष्यामि रसस्तु बहुधा स्मृतः। मधुरोऽम्लः कटुस्तिक्तः कषायो लवणस्तथा।। | 14-50-44a 14-50-44b |
एवं षड्विधविस्तारो रसो वारिमयः स्मृतः। शब्दः स्पर्शस्तथा रूपं त्रिगुणं ज्योतिरुच्यते।। | 14-50-45a 14-50-45b |
ज्योतिषश्च गुणो रूपं रूपं च बहुधा स्मृतम्। शुक्लं कृष्णं तथा रक्तं नीलं पीतारुणं तथा।। | 14-50-46a 14-50-46b |
ह्रस्वं दीर्घं कृशं स्थूलं चतुरश्राणुवृत्तकम्। एवं द्वादशविस्तारं तेजसो रूपमुच्यते।। | 14-50-47a 14-50-47b |
विज्ञेयं ब्राह्मणैर्वृद्धैर्धर्मज्ञैः सत्यवादिभिः। शब्दस्पर्शौ च विज्ञेयौ द्विगुणो वायुरुच्यते।। | 14-50-48a 14-50-48b |
वायोश्चापि गुणः स्पर्शः स्पर्सश्च बहुधा स्मृतः। उष्णः शीतः सुखो दुःखः स्निग्धो विशद एव च।। | 14-50-49a 14-50-49b |
कठिनश्चिक्वणः श्लक्ष्णः पिच्छिलो दारुणो मृदुः। एवं द्वादशविस्तारो वायव्यो गुण उच्यते।। | 14-50-50a 14-50-50b |
विधिवद्ब्राह्मणैः सिद्धैर्मन्त्रज्ञैस्तत्त्वदार्शिभिः।। | 14-50-51a |
तत्रैकगुणमाकाशं शब्द इत्येव च स्मृतः। तस्य शब्दस्यि वक्ष्यामि विस्तरेण बहून्गुणान्।। | 14-50-52a 14-50-52b |
षड्जर्षभः सगान्धारो मध्यमः पञ्चमस्तथा। अतः परं तु विज्ञेयो निषादो धैवतस्तथा। इष्टश्चानिष्टशब्दश्च संहतः प्रतिभानवान्।। | 14-50-53a 14-50-53b 14-50-53c |
एवं बहुविधो ज्ञेयः शब्द आकाशसम्भवः। आकाशमुत्तमं भूतमहङ्कारस्ततः परः।। | 14-50-54a 14-50-54b |
अहङ्कारात्परा बुद्धिर्बुद्धेरात्मा ततः परः। तस्मात्तु परमव्यक्तमव्यक्तात्पुरुषः परः।। | 14-50-55a 14-50-55b |
परावरज्ञो भूतानां विधिज्ञः सर्वकर्मणाम्। सर्वभूतात्मभूतात्मा यं प्राप्यानन्त्यमश्नुते।। | 14-50-56a 14-50-56b |
।। इति श्रीमन्महाभारते आश्वमेधिकपर्वणि अनुगीतापर्वणि पञ्चाशोऽध्यायः।। 50 ।। |
आश्वमेधिकपर्व-049 | पुटाग्रे अल्लिखितम्। | आश्वमेधिकपर्व-051 |