ऋग्वेदः सूक्तं ९.८७
| ← सूक्तं ९.८६ | ऋग्वेदः - मण्डल ९ सूक्तं ९.८७ उशना काव्यः |
सूक्तं ९.८८ → |
| दे. पवमानः सोमः। त्रिष्टुप्। |
प्र तु द्रव परि कोशं नि षीद नृभिः पुनानो अभि वाजमर्ष ।
अश्वं न त्वा वाजिनं मर्जयन्तोऽच्छा बर्ही रशनाभिर्नयन्ति ॥१॥
स्वायुधः पवते देव इन्दुरशस्तिहा वृजनं रक्षमाणः ।
पिता देवानां जनिता सुदक्षो विष्टम्भो दिवो धरुणः पृथिव्याः ॥२॥
ऋषिर्विप्रः पुरएता जनानामृभुर्धीर उशना काव्येन ।
स चिद्विवेद निहितं यदासामपीच्यं गुह्यं नाम गोनाम् ॥३॥
एष स्य ते मधुमाँ इन्द्र सोमो वृषा वृष्णे परि पवित्रे अक्षाः ।
सहस्रसाः शतसा भूरिदावा शश्वत्तमं बर्हिरा वाज्यस्थात् ॥४॥
एते सोमा अभि गव्या सहस्रा महे वाजायामृताय श्रवांसि ।
पवित्रेभिः पवमाना असृग्रञ्छ्रवस्यवो न पृतनाजो अत्याः ॥५॥
परि हि ष्मा पुरुहूतो जनानां विश्वासरद्भोजना पूयमानः ।
अथा भर श्येनभृत प्रयांसि रयिं तुञ्जानो अभि वाजमर्ष ॥६॥
एष सुवानः परि सोमः पवित्रे सर्गो न सृष्टो अदधावदर्वा ।
तिग्मे शिशानो महिषो न शृङ्गे गा गव्यन्नभि शूरो न सत्वा ॥७॥
एषा ययौ परमादन्तरद्रेः कूचित्सतीरूर्वे गा विवेद ।
दिवो न विद्युत्स्तनयन्त्यभ्रैः सोमस्य ते पवत इन्द्र धारा ॥८॥
उत स्म राशिं परि यासि गोनामिन्द्रेण सोम सरथं पुनानः ।
पूर्वीरिषो बृहतीर्जीरदानो शिक्षा शचीवस्तव ता उपष्टुत् ॥९॥
सायणभाष्यम्
‘प्र तु द्रव' इति नवर्चं द्वितीयं सूक्तं काव्यस्योशनस आर्षमनादेशपरिभाषया त्रैष्टुभं पवमानसोमदेवताकम् । तथा चानुक्रान्तं -- प्र तु नवोशना ' इति । 'जागतमूर्ध्वं प्रागुशनसः' (अनु. ९. ६७ ) इति वचनाज्जगत्यधिकारो निवृत्तः । गतो विनियोगः ॥
प्र तु द्र॑व॒ परि॒ कोशं॒ नि षी॑द॒ नृभिः॑ पुना॒नो अ॒भि वाज॑मर्ष ।
अश्वं॒ न त्वा॑ वा॒जिनं॑ म॒र्जय॒न्तोऽच्छा॑ ब॒र्ही र॑श॒नाभि॑र्नयंति ॥१
प्र । तु । द्र॒व॒ । परि॑ । कोश॑म् । नि । सी॒द॒ । नृऽभिः॑ । पु॒ना॒नः । अ॒भि । वाज॑म् । अ॒र्ष॒ ।
अश्व॑म् । न । त्वा॒ । वा॒जिन॑म् । म॒र्जय॑न्तः । अच्छ॑ । ब॒र्हिः । र॒श॒नाभिः॑ । न॒य॒न्ति॒ ॥१
प्र । तु । द्रव । परि । कोशम् । नि । सीद । नृऽभिः । पुनानः । अभि । वाजम् । अर्ष ।
अश्वम् । न । त्वा । वाजिनम् । मर्जयन्तः । अच्छ । बर्हिः । रशनाभिः । नयन्ति ॥१
हे सोम “तु क्षिप्रं “प्र “द्रव प्रगच्छ । गत्वा च "कोशं द्रोणकलशं “परि “नि “षीद निषण्णो भव । “नृभिः नेतृभिः “पुनानः पूयमानः “वाजम् अन्नं यजमानार्थमुद्दिश्य “अभि “अर्ष अभिगच्छ । “वाजिनं बलवन्तम् “अश्वं “न अश्वमिव तं यथा मार्जयन्ति तद्वत् वाजिनं त्वां “मार्जयन्तः शोधयन्तः “बर्हिः यज्ञम् “अच्छ प्रति “रशनाभिः रशनावदायताभिरङ्गुलीभिः “नयन्ति अध्वर्युप्रमुखाः ॥
स्वा॒यु॒धः प॑वते दे॒व इन्दु॑रशस्ति॒हा वृ॒जनं॒ रक्ष॑माणः ।
पि॒ता दे॒वानां॑ जनि॒ता सु॒दक्षो॑ विष्ट॒म्भो दि॒वो ध॒रुणः॑ पृथि॒व्याः ॥२
सु॒ऽआ॒यु॒धः । प॒व॒ते॒ । दे॒वः । इन्दुः॑ । अ॒श॒स्ति॒ऽहा । वृ॒जन॑म् । रक्ष॑माणः ।
पि॒ता । दे॒वाना॑म् । ज॒नि॒ता । सु॒ऽदक्षः॑ । वि॒ष्ट॒म्भः । दि॒वः । ध॒रुणः॑ । पृ॒थि॒व्याः ॥२
सुऽआयुधः । पवते । देवः । इन्दुः । अशस्तिऽहा । वृजनम् । रक्षमाणः ।
पिता । देवानाम् । जनिता । सुऽदक्षः । विष्टम्भः । दिवः । धरुणः । पृथिव्याः ॥२
“स्वायुधः शोभनायुधः “इन्दुः सोमः “देवः “पवते । स च देवः “अशस्तिहा रक्षोहा “वृजनम् उपद्रवं “रक्षमाणः “पिता पालकः “देवानां तथा “जनिता उत्पादकः “सुदक्षः सुबलः “दिवः “विष्टम्भः विशेषेण स्तम्भयिता “पृथिव्याः च “धरुण धारकः । एवंमहानुभावः पवते ॥
ऋषि॒र्विप्रः॑ पुरए॒ता जना॑नामृ॒भुर्धीर॑ उ॒शना॒ काव्ये॑न ।
स चि॑द्विवेद॒ निहि॑तं॒ यदा॑सामपी॒च्यं१॒॑ गुह्यं॒ नाम॒ गोनां॑ ॥३
ऋषिः॑ । विप्रः॑ । पु॒रः॒ऽए॒ता । जना॑नाम् । ऋ॒भुः । धीरः॑ । उ॒शना॑ । काव्ये॑न ।
सः । चि॒त् । वि॒वे॒द॒ । निऽहि॑तम् । यत् । आ॒सा॒म् । अ॒पी॒च्य॑म् । गुह्य॑म् । नाम॑ । गोना॑म् ॥३
ऋषिः । विप्रः । पुरःऽएता । जनानाम् । ऋभुः । धीरः । उशना । काव्येन ।
सः । चित् । विवेद । निऽहितम् । यत् । आसाम् । अपीच्यम् । गुह्यम् । नाम । गोनाम् ॥३
“ऋषिः अतीन्द्रियद्रष्टा “विप्रः मेधावी “पुरएता पुरतो गन्ता “जनानां मनुष्याणाम् “ऋभुः उरु भासमानः “धीरः धीमान् "उशना एतन्नामर्षिः यः “स “चित् स एव “काव्येन कवित्वेन स्तोत्रेण “विवेद लभते । किम् । “यदासां “गोनां गवाम् “अपीच्यम् । अन्तर्हितनामैतत् । अन्तर्हितं “गुह्यं गोपनीयं “नाम नामकमुदकं पयोलक्षणम् ॥
ए॒ष स्य ते॒ मधु॑माँ इन्द्र॒ सोमो॒ वृषा॒ वृष्णे॒ परि॑ प॒वित्रे॑ अक्षाः ।
स॒ह॒स्र॒साः श॑त॒सा भू॑रि॒दावा॑ शश्वत्त॒मं ब॒र्हिरा वा॒ज्य॑स्थात् ॥४
ए॒षः । स्यः । ते॒ । मधु॑ऽमान् । इ॒न्द्र॒ । सोमः॑ । वृषा॑ । वृष्णे॑ । परि॑ । प॒वित्रे॑ । अ॒क्षा॒रिति॑ ।
स॒ह॒स्र॒ऽसाः । श॒त॒ऽसाः । भू॒रि॒ऽदावा॑ । श॒श्व॒त्ऽत॒मम् । ब॒र्हिः । आ । वा॒जी । अ॒स्था॒त् ॥४
एषः । स्यः । ते । मधुऽमान् । इन्द्र । सोमः । वृषा । वृष्णे । परि । पवित्रे । अक्षारिति ।
सहस्रऽसाः । शतऽसाः । भूरिऽदावा । शश्वत्ऽतमम् । बर्हिः । आ । वाजी । अस्थात् ॥४
हे “इन्द्र “वृष्णे वर्षकाय “ते तुभ्यम् “एष “स्यः सः “सोमः “मधुमान् माधुर्योपेतः “वृषा वर्षकः “पवित्रे “परि “अक्षाः परिक्षरति । क्षरतेर्लुङि रूपम् । स एव “सहस्रसाः सहस्रसंख्याकधनस्य दाता “शतसाः शतसंख्याकस्य दाता “भूरिदावा ततोऽपि भूरेर्दाता “वाजी बलवान् “शश्वत्तमं नित्यं “बर्हिः यज्ञम् “आ “अस्थात् अतिष्ठति ॥
ए॒ते सोमा॑ अ॒भि ग॒व्या स॒हस्रा॑ म॒हे वाजा॑या॒मृता॑य॒ श्रवां॑सि ।
प॒वित्रे॑भिः॒ पव॑माना असृग्रंछ्रव॒स्यवो॒ न पृ॑त॒नाजो॒ अत्याः॑ ॥५
ए॒ते । सोमाः॑ । अ॒भि । ग॒व्या । स॒हस्रा॑ । म॒हे । वाजा॑य । अ॒मृता॑य । श्रवां॑सि ।
प॒वित्रे॑भिः । पव॑मानाः । अ॒सृ॒ग्र॒न् । श्र॒व॒स्यवः॑ । न । पृ॒त॒नाजः॑ । अत्याः॑ ॥५
एते । सोमाः । अभि । गव्या । सहस्रा । महे । वाजाय । अमृताय । श्रवांसि ।
पवित्रेभिः । पवमानाः । असृग्रन् । श्रवस्यवः । न । पृतनाजः । अत्याः ॥५
“एते “सोमाः “गव्या गव्यानि “सहस्रा सहस्राणि “श्रवांसि अन्नानि आशिरलक्षणानि लक्षीकृत्य "पवित्रेभिः पवित्रच्छिद्रैः “पवमानाः पूयमानाः “महे महते “वाजाय अन्नाय “अमृताय अमृतत्वाय “अभि “असृग्रन् सृज्यन्ते । किमिव । “श्रवस्यवः अन्नेच्छवः “पृतनाजः सेनाजेतारः “अत्याः “न अश्वा इव ॥ ॥ २२ ॥
परि॒ हि ष्मा॑ पुरुहू॒तो जना॑नां॒ विश्वास॑र॒द्भोज॑ना पू॒यमा॑नः ।
अथा भ॑र श्येनभृत॒ प्रयां॑सि र॒यिं तुंजा॑नो अ॒भि वाज॑मर्ष ॥६
परि॑ । हि । स्म॒ । पु॒रु॒ऽहू॒तः । जना॑नाम् । विश्वा॑ । अस॑रत् । भोज॑ना । पू॒यमा॑नः ।
अथ॑ । आ । भ॒र॒ । श्ये॒न॒ऽभृ॒त॒ । प्रयां॑सि । र॒यिम् । तुञ्जा॑नः । अ॒भि । वाज॑म् । अ॒र्ष॒ ॥६
परि । हि । स्म । पुरुऽहूतः । जनानाम् । विश्वा । असरत् । भोजना । पूयमानः ।
अथ । आ । भर । श्येनऽभृत । प्रयांसि । रयिम् । तुञ्जानः । अभि । वाजम् । अर्ष ॥६
अयं “परि “असरत् परिसरति “जनानाम् अर्थाय “विश्वा सर्वाणि “भोजना भोजनान्यन्नानि धनानि वा । कीदृशः। “पुरुहूतः बहुभिराहूतः “पूयमानः शोध्यमानः । अथ प्रत्यक्षकृतः । “अथ इदानीं हे “श्येनभृत श्येनेनाहृत सोम त्वं “प्रयांसि अन्नानि “आ “भर आहर । “रयिं धनं “तुञ्जानः ददानः “वाजम् अन्नं रसम् “अभि "अर्ष अभिगच्छ ॥
ए॒ष सु॑वा॒नः परि॒ सोमः॑ प॒वित्रे॒ सर्गो॒ न सृ॒ष्टो अ॑दधाव॒दर्वा॑ ।
ति॒ग्मे शिशा॑नो महि॒षो न शृङ्गे॒ गा ग॒व्यन्न॒भि शूरो॒ न सत्वा॑ ॥७
ए॒षः । सु॒वा॒नः । परि॑ । सोमः॑ । प॒वित्रे॑ । सर्गः॑ । न । सृ॒ष्टः । अ॒द॒धा॒व॒त् । अर्वा॑ ।
ति॒ग्मे इति॑ । शिशा॑नः । म॒हि॒षः । न । शृङ्गे॒ इति॑ । गाः । ग॒व्यन् । अ॒भि । शूरः॑ । न । सत्वा॑ ॥७
एषः । सुवानः । परि । सोमः । पवित्रे । सर्गः । न । सृष्टः । अदधावत् । अर्वा ।
तिग्मे इति । शिशानः । महिषः । न । शृङ्गे इति । गाः । गव्यन् । अभि । शूरः । न । सत्वा ॥७
"एष "सुवानः सूयमानः "अर्वा अरणकुशलः “सोमः “सर्गो “न "सृष्टः विसृष्टोऽश्व इव "पवित्रे “परि “अदधावत् परिधावति । किंच “तिग्मे तीक्ष्णे “शृङ्गे “शिशानः तीक्ष्णीकुर्वन् “महिषो “न महान् महिषाख्यो मृग इव । तथान्यदृष्टान्तः। “गा “गव्यन् प्रभूता गा इच्छन् "शूरो “न शूर इव । एतौ महिषशूरौ यथा प्रतिबुद्धौ शीघ्रं धावतः तद्वत् “सत्वा सदनशीलोऽयं गच्छतीति शेषः ॥
ए॒षा य॑यौ पर॒माद॒न्तरद्रेः॒ कूचि॑त्स॒तीरू॒र्वे गा वि॑वेद ।
दि॒वो न वि॒द्युत्स्त॒नयं॑त्य॒भ्रैः सोम॑स्य ते पवत इन्द्र॒ धारा॑ ॥८
ए॒षा । आ । य॒यौ॒ । प॒र॒मात् । अ॒न्तः । अद्रेः॑ । कूऽचि॑त् । स॒तीः । ऊ॒र्वे । गाः । वि॒वे॒द॒ ।
दि॒वः । न । वि॒ऽद्युत् । स्त॒नय॑न्ती । अ॒भ्रैः । सोम॑स्य । ते॒ । प॒व॒ते॒ । इ॒न्द्र॒ । धारा॑ ॥८
एषा । आ । ययौ । परमात् । अन्तः । अद्रेः । कूऽचित् । सतीः । ऊर्वे । गाः । विवेद ।
दिवः । न । विऽद्युत् । स्तनयन्ती । अभ्रैः । सोमस्य । ते । पवते । इन्द्र । धारा ॥८
“एषा सोमधारा “परमात् उच्छ्रितात् स्थानात् “ययौ जगाम पात्रं स्वयंप्राप्तव्यं देशं वा । किंच "अद्रेः पणीनां निवासस्थानस्य पर्वतस्य “अन्तः “कूचित् क्वचित् कुत्रचिद्गूढे “ऊर्वे देशे “सतीः वर्तमानाः पणिभिरपहृताः "गाः “विवेद लब्धवती । यत्र पणयो गा अपहृत्य स्थापितवन्तः स देश ऊर्वः। 'ऊर्वं गव्यं महि गृणानः' (ऋ. सं. ६,१७,१ ) इति हि मन्त्रान्तरम् । “दिवो “न “विद्युत् दिवः सकाशाद्विद्युदिव “स्तनयन्ती शब्दयन्ती । विद्युत् विशेष्यते । “अभ्रैः प्रेरितेति शेषः । सा यथा शब्दं करोति तद्वच्छब्दं कुर्वती । “सोमस्य संबन्धिनी सेयं “धारा हे “इन्द्र “ते त्वदर्थं त्वत्पानाय "पवते पूयते । क्षरति वा ॥
उ॒त स्म॑ रा॒शिं परि॑ यासि॒ गोना॒मिन्द्रे॑ण सोम स॒रथं॑ पुना॒नः ।
पू॒र्वीरिषो॑ बृह॒तीर्जी॑रदानो॒ शिक्षा॑ शचीव॒स्तव॒ ता उ॑प॒ष्टुत् ॥९
उ॒त । स्म॒ । रा॒शिम् । परि॑ । या॒सि॒ । गोना॑म् । इन्द्रे॑ण । सो॒म॒ । स॒ऽरथ॑म् । पु॒ना॒नः ।
पू॒र्वीः । इषः॑ । बृ॒ह॒तीः । जी॒र॒दा॒नो॒ इति॑ जीरऽदानो । शिक्ष॑ । श॒ची॒ऽवः॒ । तव॑ । ताः । उ॒प॒ऽस्तुत् ॥९
उत । स्म । राशिम् । परि । यासि । गोनाम् । इन्द्रेण । सोम । सऽरथम् । पुनानः ।
पूर्वीः । इषः । बृहतीः । जीरदानो इति जीरऽदानो । शिक्ष । शचीऽवः । तव । ताः । उपऽस्तुत् ॥९
“उत “स्म अपि च खलु हे "सोम “पुनानः पूयमानः “गोनां गवां “राशिं समूहं पणिभिरपहृतं “परि “यासि परिगच्छसि । कथंभूतः सन् उच्यते । “इन्द्रेण सह "सरथम् एकमेव रथमास्थाय । हे “जीरदानो क्षिप्रदान सोम “उपस्तुत् उपस्तूयमानस्त्वं “पूर्वीः बह्वीः “बृहतीः महतीः “इषः उक्तलक्षणान्यन्नानि “शिक्ष देहि । हे “शचीवः अन्नवन् “ताः इषः “तव स्वभूता इति शेषः ॥ ॥२३॥
टिप्पणी
| मण्डल ९ | |||
|---|---|---|---|