ऋग्वेदः सूक्तं ९.१००
| ← सूक्तं ९.९९ | ऋग्वेदः - मण्डल ९ सूक्तं ९.१०० रेभसूनू काश्यपौ |
सूक्तं ९.१०१ → |
| दे. पवमानः सोमः। अनुष्टुप् |
अभी नवन्ते अद्रुहः प्रियमिन्द्रस्य काम्यम् ।
वत्सं न पूर्व आयुनि जातं रिहन्ति मातरः ॥१॥
पुनान इन्दवा भर सोम द्विबर्हसं रयिम् ।
त्वं वसूनि पुष्यसि विश्वानि दाशुषो गृहे ॥२॥
त्वं धियं मनोयुजं सृजा वृष्टिं न तन्यतुः ।
त्वं वसूनि पार्थिवा दिव्या च सोम पुष्यसि ॥३॥
परि ते जिग्युषो यथा धारा सुतस्य धावति ।
रंहमाणा व्यव्ययं वारं वाजीव सानसिः ॥४॥
क्रत्वे दक्षाय नः कवे पवस्व सोम धारया ।
इन्द्राय पातवे सुतो मित्राय वरुणाय च ॥५॥
पवस्व वाजसातमः पवित्रे धारया सुतः ।
इन्द्राय सोम विष्णवे देवेभ्यो मधुमत्तमः ॥६॥
त्वां रिहन्ति मातरो हरिं पवित्रे अद्रुहः ।
वत्सं जातं न धेनवः पवमान विधर्मणि ॥७॥
पवमान महि श्रवश्चित्रेभिर्यासि रश्मिभिः ।
शर्धन्तमांसि जिघ्नसे विश्वानि दाशुषो गृहे ॥८॥
त्वं द्यां च महिव्रत पृथिवीं चाति जभ्रिषे ।
प्रति द्रापिममुञ्चथाः पवमान महित्वना ॥९॥
सायणभाष्यम्
‘ अभी नवन्ते' इति नवर्चं चतुर्थं सूक्तम् । पूर्ववदृषिदेवते । सर्वा अनुष्टुभः । तथा चानुक्रम्यते’ अभी नवन्ते नव' इति । गतो विनियोगः ॥
अ॒भी न॑वन्ते अ॒द्रुहः॑ प्रि॒यमिन्द्र॑स्य॒ काम्यं॑ ।
व॒त्सं न पूर्व॒ आयु॑नि जा॒तं रि॑हन्ति मा॒तरः॑ ॥१
अ॒भि । न॒व॒न्ते॒ । अ॒द्रुहः॑ । प्रि॒यम् । इन्द्र॑स्य । काम्य॑म् ।
व॒त्सम् । न । पूर्वे॑ । आयु॑नि । जा॒तम् । रि॒ह॒न्ति॒ । मा॒तरः॑ ॥१
अभि । नवन्ते । अद्रुहः । प्रियम् । इन्द्रस्य । काम्यम् ।
वत्सम् । न । पूर्वे । आयुनि । जातम् । रिहन्ति । मातरः ॥१
यथा “मातरः गावः “पूर्वे प्रथमे “आयुनि वयसि “जातं “वत्सं “रिहन्ति लिहन्ति तथा “अद्रुहः अद्रोहा वसतीवर्याख्या आपः “इन्द्रस्य “प्रियं “काम्यं सर्वैः काम्यमानं सोमम् “अभि “नवन्ते अभिगच्छन्ति ॥
पु॒ना॒न इंन्द॒वा भ॑र॒ सोम॑ द्वि॒बर्ह॑सं र॒यिं ।
त्वं वसू॑नि पुष्यसि॒ विश्वा॑नि दा॒शुषो॑ गृ॒हे ॥२
पु॒ना॒नः । इ॒न्दो॒ इति॑ । आ । भ॒र॒ । सोम॑ । द्वि॒ऽबर्ह॑सम् । र॒यिम् ।
त्वम् । वसू॑नि । पु॒ष्य॒सि॒ । विश्वा॑नि । दा॒शुषः॑ । गृ॒हे ॥२
पुनानः । इन्दो इति । आ । भर । सोम । द्विऽबर्हसम् । रयिम् ।
त्वम् । वसूनि । पुष्यसि । विश्वानि । दाशुषः । गृहे ॥२
हे “इन्दो दीप्यमान हे “सोम “पुनानः पूयमानस्त्वं “द्विबर्हसं द्वयोः स्थानयोः परिबृंहणशीलं “रयिं धनमस्मभ्यम् “आ “भर आहर देहि । “त्वं हि “दाशुषः हविर्दत्तवतो यजमानस्य “गृहे स्थित्वा “विश्वानि सर्वाणि “वसूनि धनानि “पुष्यसि पोषयसि ।।
त्वं धियं॑ मनो॒युजं॑ सृ॒जा वृ॒ष्टिं न त॑न्य॒तुः ।
त्वं वसू॑नि॒ पार्थि॑वा दि॒व्या च॑ सोम पुष्यसि ॥३
त्वम् । धिय॑म् । म॒नः॒ऽयुज॑म् । सृ॒ज । वृ॒ष्टिम् । न । त॒न्य॒तुः ।
त्वम् । वसू॑नि । पार्थि॑वा । दि॒व्या । च॒ । सो॒म॒ । पु॒ष्य॒सि॒ ॥३
त्वम् । धियम् । मनःऽयुजम् । सृज । वृष्टिम् । न । तन्यतुः ।
त्वम् । वसूनि । पार्थिवा । दिव्या । च । सोम । पुष्यसि ॥३
हे “सोम “त्वं “मनोयुजं मनसा युज्यमानां मनोवेगां “धियं ध्यातव्यां धारां “सृज पात्रेषु विसृज । तत्र दृष्टान्तः । "वृष्टिं “न “तन्यतुः । ‘ तनु विस्तारे'।' ऋतन्यञ्जि°' इत्यादिना यतुच्प्रत्ययः । तनोति विस्तारयतीति तन्यतुर्मेघः । यथा मेघो वृष्टिं सृजति तद्वत् । ततो हे सोम “त्वं “पार्थिवा पृथिव्यां भवानि “वसूनि धनानि तथा दिव्यानि दिवि भवानि धनानि “च “पुष्यसि अस्मभ्यं पोषयसि । प्रयच्छसीत्यर्थः ॥
परि॑ ते जि॒ग्युषो॑ यथा॒ धारा॑ सु॒तस्य॑ धावति ।
रंह॑माणा॒ व्य१॒॑व्ययं॒ वारं॑ वा॒जीव॑ सान॒सिः ॥४
परि॑ । ते॒ । जि॒ग्युषः॑ । य॒था॒ । धारा॑ । सु॒तस्य॑ । धा॒व॒ति॒ ।
रंह॑माणा । वि । अ॒व्यय॑म् । वार॑म् । वा॒जीऽइ॑व । सा॒न॒सिः ॥४
परि । ते । जिग्युषः । यथा । धारा । सुतस्य । धावति ।
रंहमाणा । वि । अव्ययम् । वारम् । वाजीऽइव । सानसिः ॥४
“सुतस्य “ते त्वदीया “सानसिः संभजनशीला यद्वा स्तोतृभिः संभजनीया “रंहमाणा वेगं कुर्वाणा “धारा “अव्ययम् अविमयं “वारं वालं पवित्रं “वि “परि “धावति विशेषेण परितो गच्छति । तत्र दृष्टान्तः । “जिग्युषः शत्रूणां जेतुर्वीरस्य “वाजीव अश्वो यथा युद्धं परितो धावति तद्वत् । जयतेः क्वसौ ‘सन्लिटोर्जेः' इति कुत्वम् । "यथा इति पूरकः ॥
क्रत्वे॒ दक्षा॑य नः कवे॒ पव॑स्व सोम॒ धार॑या ।
इन्द्रा॑य॒ पात॑वे सु॒तो मि॒त्राय॒ वरु॑णाय च ॥५
क्रत्वे॑ । दक्षा॑य । नः॒ । क॒वे॒ । पव॑स्व । सो॒म॒ । धार॑या ।
इन्द्रा॑य । पात॑वे । सु॒तः । मि॒त्राय॑ । वरु॑णाय । च॒ ॥५
क्रत्वे । दक्षाय । नः । कवे । पवस्व । सोम । धारया ।
इन्द्राय । पातवे । सुतः । मित्राय । वरुणाय । च ॥५
हे "कवे क्रान्तदर्शिन् हे "सोम “नः अस्माकं “क्रत्वे प्रज्ञानाय “दक्षाय बलाय च त्वं “धारया “पवस्व क्षर । कीदृशः। “इन्द्राय “पातवे पानार्थं तथा “मित्राय “वरुणाय “च “सुतः अभिषुतः खलु ॥ ॥ २७ ॥
पव॑स्व वाज॒सात॑मः प॒वित्रे॒ धार॑या सु॒तः ।
इन्द्रा॑य सोम॒ विष्ण॑वे दे॒वेभ्यो॒ मधु॑मत्तमः ॥६
पव॑स्व । वा॒ज॒ऽसात॑मः । प॒वित्रे॑ । धार॑या । सु॒तः ।
इन्द्रा॑य । सो॒म॒ । विष्ण॑वे । दे॒वेभ्यः॑ । मधु॑मत्ऽतमः ॥६
पवस्व । वाजऽसातमः । पवित्रे । धारया । सुतः ।
इन्द्राय । सोम । विष्णवे । देवेभ्यः । मधुमत्ऽतमः ॥६
हे “सोम “वाजसातमः अतिशयेनान्नस्य दाता “सुतः अभिषुतस्त्वं “पवित्रे “धारया सह “पवस्व क्षर। ततो हे सोम त्वम् “इन्द्राय "विष्णवे चान्येभ्यो मित्रादिभ्यः “देवेभ्यः च “मधुमत्तमः अतिशयेन माधुयोंपेतो भव ॥
त्वां रि॑हन्ति मा॒तरो॒ हरिं॑ प॒वित्रे॑ अ॒द्रुहः॑ ।
व॒त्सं जा॒तं न धे॒नवः॒ पव॑मान॒ विध॑र्मणि ॥७
त्वाम् । रि॒ह॒न्ति॒ । मा॒तरः॑ । हरि॑म् । प॒वित्रे॑ । अ॒द्रुहः॑ ।
व॒त्सम् । जा॒तम् । न । धे॒नवः॑ । पव॑मान । विऽध॑र्मणि ॥७
त्वाम् । रिहन्ति । मातरः । हरिम् । पवित्रे । अद्रुहः ।
वत्सम् । जातम् । न । धेनवः । पवमान । विऽधर्मणि ॥७
हे “पवमान सोम “विधर्मणि विविधं हविषां धारके यज्ञे “अद्रुहः द्रोहवर्जिताः “मातरः मातृभूता वसतीवर्यः “हरिं हरितवर्णं “त्वां “पवित्रे स्थितं “रिहन्ति लिहन्ति आस्वादयन्ति । कथमिव । यथा “धेनवः "जातं “वत्सं लिहन्ति तथा ॥
पव॑मान॒ महि॒ श्रव॑श्चि॒त्रेभि॑र्यासि र॒श्मिभिः॑ ।
शर्धं॒तमां॑सि जिघ्नसे॒ विश्वा॑नि दा॒शुषो॑ गृ॒हे ॥८
पव॑मान । महि॑ । श्रवः॑ । चि॒त्रेभिः॑ । या॒सि॒ । र॒श्मिऽभिः॑ ।
शर्ध॑न् । तमां॑सि । जि॒घ्न॒से॒ । विश्वा॑नि । दा॒शुषः॑ । गृ॒हे ॥८
पवमान । महि । श्रवः । चित्रेभिः । यासि । रश्मिऽभिः ।
शर्धन् । तमांसि । जिघ्नसे । विश्वानि । दाशुषः । गृहे ॥८
हे “पवमान “महि महत् “श्रवः श्रवणीयमन्तरिक्षं “चित्रेभिः चित्रैर्नानाविधैश्चायनीयैर्वा “रश्मिभिः परि “यासि परिगच्छसि । तथा “शर्धन् वेगं कुर्वंस्त्वं “दाशुषः हविर्दत्तवतो यजमानस्य “गृहे स्थित्वा “विश्वानि सर्वाणि “तमांसि तमोरूपाणि रक्षांसि “जिघ्नसे हंसि । एवं द्यावापृथिव्योः वर्तस इत्यर्थः ॥
त्वं द्यां च॑ महिव्रत पृथि॒वीं चाति॑ जभ्रिषे ।
प्रति॑ द्रा॒पिम॑मुंचथाः॒ पव॑मान महित्व॒ना ॥९
त्वम् । द्याम् । च॒ । म॒हि॒ऽव्र॒त॒ । पृ॒थि॒वीम् । च॒ । अति॑ । ज॒भ्रि॒षे॒ ।
प्रति॑ । द्रा॒पिम् । अ॒मु॒ञ्च॒थाः॒ । पव॑मान । म॒हि॒ऽत्व॒ना ॥९
त्वम् । द्याम् । च । महिऽव्रत । पृथिवीम् । च । अति । जभ्रिषे ।
प्रति । द्रापिम् । अमुञ्चथाः । पवमान । महिऽत्वना ॥९
हे “महिव्रत महाकर्मन् बहुविधकर्मन् सोम “त्वं “द्यां द्युलोकं च पृथिवीं “च "अति “जभ्रिष अत्यन्तं बिभर्षि ।' डुभृञ् धारणपोषणयोः । तस्य छान्दसे लिटि सर्वविधीनां छन्दसि विकल्पितत्वादत्रेडागमः । अन्तरिक्षे सोमात्मनेति पृथिव्यां लतारूपेणेत्येवं लोकद्वयवर्तित्वम्। हे “पवमान क्षरन् सोम त्वं “महित्वना महत्त्वेन युक्तः सन् "द्रापिं कवचं “प्रति "अमुञ्चथाः प्रतिमुञ्चसि संवृणोषि ॥ ॥ २८ ॥
वेदार्थस्य प्रकाशेन तमो हार्दं निवारयन् ।
पुमर्थांश्चतुरो देयाद्विद्यातीर्थमहेश्वरः ॥
इति श्रीमद्राजाधिराजपरमेश्वरवैदिकमार्गप्रवर्तकश्रीवीरबुक्कभूपालसाम्राज्यधुरंधरेण सायणाचार्येण विरचिते माधवीये वेदार्थप्रकाश ऋक्संहिताभाष्ये सप्तमाष्टके चतुर्थोऽध्यायः समाप्तः ॥
टिप्पणी
| मण्डल ९ | |||
|---|---|---|---|