ऋग्वेदः सूक्तं ९.१११
| ← सूक्तं ९.११० | ऋग्वेदः - मण्डल ९ सूक्तं ९.१११ अनानतः पारुच्छेपिः। |
सूक्तं ९.११२ → |
| दे. पवमानः सोमः। अत्यष्टिः। |
अया रुचा हरिण्या पुनानो विश्वा द्वेषांसि तरति स्वयुग्वभिः सूरो न स्वयुग्वभिः ।
धारा सुतस्य रोचते पुनानो अरुषो हरिः ।
विश्वा यद्रूपा परियात्यृक्वभिः सप्तास्येभिरृक्वभिः ॥१॥
त्वं त्यत्पणीनां विदो वसु सं मातृभिर्मर्जयसि स्व आ दम ऋतस्य धीतिभिर्दमे ।
परावतो न साम तद्यत्रा रणन्ति धीतयः ।
त्रिधातुभिररुषीभिर्वयो दधे रोचमानो वयो दधे ॥२॥
पूर्वामनु प्रदिशं याति चेकितत्सं रश्मिभिर्यतते दर्शतो रथो दैव्यो दर्शतो रथः ।
अग्मन्नुक्थानि पौंस्येन्द्रं जैत्राय हर्षयन् ।
वज्रश्च यद्भवथो अनपच्युता समत्स्वनपच्युता ॥३॥
सायणभाष्यम्
‘ अया रुचा' इति तृचमष्टमं सूक्तं परुच्छेपपुत्रस्यानानताख्यस्यार्षमत्यष्टिच्छन्दकं पवमानसोमदेवताकम् । तथा चानुक्रम्यते-‘अया रुचा तृचमनानतः पारुच्छेपिरात्यष्टम्' इति । गतो विनियोगः ।।
अ॒या रु॒चा हरि॑ण्या पुना॒नो विश्वा॒ द्वेषां॑सि तरति स्व॒युग्व॑भिः॒ सूरो॒ न स्व॒युग्व॑भिः ।
धारा॑ सु॒तस्य॑ रोचते पुना॒नो अ॑रु॒षो हरिः॑ ।
विश्वा॒ यद्रू॒पा प॑रि॒यात्यृक्व॑भिः स॒प्तास्ये॑भि॒र्ऋक्व॑भिः ॥१
अ॒या । रु॒चा । हरि॑ण्या । पु॒ना॒नः । विश्वा॑ । द्वेषां॑सि । त॒र॒ति॒ । स्व॒युग्व॑ऽभिः । सूरः॑ । न । स्व॒युग्व॑ऽभिः ।
धारा॑ । सु॒तस्य॑ । रो॒च॒ते॒ । पु॒ना॒नः । अ॒रु॒षः । हरिः॑ ।
विश्वा॑ । यत् । रू॒पा । प॒रि॒ऽयाति॑ । ऋक्व॑ऽभिः । स॒प्तऽआ॑स्येभिः । ऋक्व॑ऽभिः ॥१
अया । रुचा । हरिण्या । पुनानः । विश्वा । द्वेषांसि । तरति । स्वयुग्वऽभिः । सूरः । न । स्वयुग्वऽभिः ।
धारा । सुतस्य । रोचते । पुनानः । अरुषः । हरिः ।
विश्वा । यत् । रूपा । परिऽयाति । ऋक्वऽभिः । सप्तऽआस्येभिः । ऋक्वऽभिः ॥१
“पुनानः पूयमानः सोमः "हरिण्या हरितवर्णया "अया अनया “रुचा रोचमानया धारया “विश्वा सर्वाणि “द्वेषांसि द्वेष्टॄणि रक्षांसि “तरति विनाशयति । तत्र दृष्टान्तः । “सूरो “न यथा सूर्यः “स्वयुग्वभिः स्वयं युक्तै रश्मिभिस्तमांसि हिनस्ति तद्वत् । “स्वयुग्वभिः इति द्विरुक्तिरादरार्था। यद्वा । धारया युक्तः सोमः स्वीयैर्युक्तैस्तेजोभी रक्षांसि तरति । तस्य “सुतस्य अभिषुतस्य सोमस्य “धारा “रोचते दीप्यते । “पुनानः पूयमानः “हरिः हरितवर्णः सोमः “अरुषः अरोचमानो भवति । “यत् यः सोमः “सप्तास्येभिः रसहरणशीलास्यैः “ऋक्वभिः स्तुतिमद्भिः “ऋक्वभिः तेजोभिः “विश्वा विश्वानि व्याप्तानि "रूपा रूपाणि नक्षत्राणि “परियाति गच्छति व्याप्नोति ॥
त्वं त्यत्प॑णी॒नां वि॑दो॒ वसु॒ सं मा॒तृभि॑र्मर्जयसि॒ स्व आ दम॑ ऋ॒तस्य॑ धी॒तिभि॒र्दमे॑ ।
प॒रा॒वतो॒ न साम॒ तद्यत्रा॒ रणं॑ति धी॒तयः॑ ।
त्रि॒धातु॑भि॒ररु॑षीभि॒र्वयो॑ दधे॒ रोच॑मानो॒ वयो॑ दधे ॥२
त्वम् । त्यत् । प॒णी॒नाम् । वि॒दः॒ । वसु॑ । सम् । मा॒तृऽभिः॑ । म॒र्ज॒य॒सि॒ । स्वे । आ । दमे॑ । ऋ॒तस्य॑ । धी॒तिऽभिः॑ । दमे॑ ।
प॒रा॒ऽवतः॑ । न । साम॑ । तत् । यत्र॑ । रण॑न्ति । धी॒तयः॑ ।
त्रि॒धातु॑ऽभिः । अरु॑षीभिः । वयः॑ । द॒धे॒ । रोच॑मानः । वयः॑ । द॒धे॒ ॥२
त्वम् । त्यत् । पणीनाम् । विदः । वसु । सम् । मातृऽभिः । मर्जयसि । स्वे । आ । दमे । ऋतस्य । धीतिऽभिः । दमे ।
पराऽवतः । न । साम । तत् । यत्र । रणन्ति । धीतयः ।
त्रिधातुऽभिः । अरुषीभिः । वयः । दधे । रोचमानः । वयः । दधे ॥२
हे सोम “त्वं “त्यत् "पणीनां “वसु पणिभिरपहृतं गवात्मकं धनं “विदः अलभथाः। “आ अपि च “ऋतस्य यज्ञस्य “धीतिभिः धात्रीभिः "मातृभिः वसतीवरीभिः "स्वे आत्मीये “दमे गृहभूते “दमे यज्ञे “सं “मर्जयसि सम्यक् शुद्धो भवसि । “परावतो “न दूरस्थाद्देशाद्यथा “साम सामध्वनिः श्रूयते तथा तव “तत् सामध्वनिः सर्वैः श्रूयते । असौ सोमाभिषवाभिप्रायेणोक्तः । “यत्र यस्मिन् शब्दे “धीतयः कर्मणो धर्तारो यजमानाः “रणन्ति रमन्ते । “रोचमानः सोमः “त्रिधातुभिः त्रयाणां लोकानां धारयित्रीभिर्मातृभिर्वसतीवरीभिः “अरुषीभिः आरोचमानाभिर्दीप्तिभिः “वयः अन्नं “दधे स्तोतृभ्यः प्रयच्छति । पुनः “वयो “दधे इत्यादरार्थम् ॥
पूर्वा॒मनु॑ प्र॒दिशं॑ याति॒ चेकि॑त॒त्सं र॒श्मिभि॑र्यतते दर्श॒तो रथो॒ दैव्यो॑ दर्श॒तो रथः॑ ।
अग्म॑न्नु॒क्थानि॒ पौंस्येंद्रं॒ जैत्रा॑य हर्षयन् ।
वज्र॑श्च॒ यद्भव॑थो॒ अन॑पच्युता स॒मत्स्वन॑पच्युता ॥३
पूर्वा॑म् । अनु॑ । प्र॒ऽदिश॑म् । या॒ति॒ । चेकि॑तत् । सम् । र॒श्मिऽभिः॑ । य॒त॒ते॒ । द॒र्श॒तः । रथः॑ । दैव्यः॑ । द॒र्श॒तः । रथः॑ ।
अग्म॑न् । उ॒क्थानि॑ । पौंस्या॑ । इन्द्र॑म् । जैत्रा॑य । ह॒र्ष॒य॒न् ।
वज्रः॑ । च॒ । यत् । भव॑थः । अन॑पऽच्युता । स॒मत्ऽसु॑ । अन॑पऽच्युता ॥३
पूर्वाम् । अनु । प्रऽदिशम् । याति । चेकितत् । सम् । रश्मिऽभिः । यतते । दर्शतः । रथः । दैव्यः । दर्शतः । रथः ।
अग्मन् । उक्थानि । पौंस्या । इन्द्रम् । जैत्राय । हर्षयन् ।
वज्रः । च । यत् । भवथः । अनपऽच्युता । समत्ऽसु । अनपऽच्युता ॥३
“चेकितत् जानानः सोमः “पूर्वां प्राचीं “प्रदिशं प्रकृष्टां दिशम् “अनु “याति अनुगच्छति । किंच “दर्शतः सर्वैर्दर्शनीयः “दैव्यः देवेषु भवस्तव “रथः सूर्यरश्मिभिः “सं “यतते संगच्छते । पुनः “दर्शतो “रथः इत्यादरार्थम् । ततः “पौंस्या पुंस्त्वावगमानि “उक्थानि स्तोत्राणि “अग्मन् इन्द्रं गच्छन्ति । तथा “जैत्राय जयार्थं तानि स्तोत्राणि “इन्द्रं “हर्षयन् हर्षयन्ति । तथा तस्य “वज्रश्च तमिन्द्रं गच्छति । “यत् यदा “समत्सु संग्रामेषु “अनपच्युता अनपच्युतौ शत्रुभिरपराजितौ सोम त्वं चेन्द्रश्च युवां सह “भवथः तदा स्तोत्रागमनादीनि भवन्ति । पुनः "अनपच्युता इत्यादरार्थम् ॥ ॥ २४ ॥
टिप्पणी
९.१११.१ अया रुचा हरिण्या इति
विषमानि त्रीणि (ग्रामगेयः)
| मण्डल ९ | |||
|---|---|---|---|