ऋग्वेदः सूक्तं ६.८

ऋग्वेदः - मण्डल ६
सूक्तं ६.८
बार्हस्पत्यो भरद्वाजः

दे. वैश्वानरोऽग्निः। जगती, ७ त्रिष्टुप्

पृक्षस्य वृष्णो अरुषस्य नू सहः प्र नु वोचं विदथा जातवेदसः ।
वैश्वानराय मतिर्नव्यसी शुचिः सोम इव पवते चारुरग्नये ॥१॥
स जायमानः परमे व्योमनि व्रतान्यग्निर्व्रतपा अरक्षत ।
व्यन्तरिक्षममिमीत सुक्रतुर्वैश्वानरो महिना नाकमस्पृशत् ॥२॥
व्यस्तभ्नाद्रोदसी मित्रो अद्भुतोऽन्तर्वावदकृणोज्ज्योतिषा तमः ।
वि चर्मणीव धिषणे अवर्तयद्वैश्वानरो विश्वमधत्त वृष्ण्यम् ॥३॥
अपामुपस्थे महिषा अगृभ्णत विशो राजानमुप तस्थुरृग्मियम् ।
आ दूतो अग्निमभरद्विवस्वतो वैश्वानरं मातरिश्वा परावतः ॥४॥
युगेयुगे विदथ्यं गृणद्भ्योऽग्ने रयिं यशसं धेहि नव्यसीम् ।
पव्येव राजन्नघशंसमजर नीचा नि वृश्च वनिनं न तेजसा ॥५॥
अस्माकमग्ने मघवत्सु धारयाऽनामि क्षत्रमजरं सुवीर्यम् ।
वयं जयेम शतिनं सहस्रिणं वैश्वानर वाजमग्ने तवोतिभिः ॥६॥
अदब्धेभिस्तव गोपाभिरिष्टेऽस्माकं पाहि त्रिषधस्थ सूरीन् ।
रक्षा च नो ददुषां शर्धो अग्ने वैश्वानर प्र च तारी स्तवानः ॥७॥

सायणभाष्यम्

‘पृक्षस्य' इति सप्तर्चमष्टमं सूक्तं भरद्वाजस्यार्षं वैश्वानराग्निदेवताकम् । आदितः षट् जगत्यः सप्तमी त्रिष्टुप् । तथा चानुक्रान्तं – पृक्षस्यान्त्या त्रिष्टुप्' इति । चातुर्विंशिकेऽहन्याग्निमारूते इदं सूक्तं वैश्वानरीयनिविद्धानम् । सूत्रितं च-' पृक्षस्य वृष्णो वृष्ण शर्धाय' (आश्व. श्रौ. ७. ४) इति । आभिप्लविके पृष्ठ्याभिप्लवषडहयोः पञ्चमेऽहनीदमेव सूक्तं वैश्वानरनिविद्धानम् । सूत्रितं च-’ पृक्षस्य वृष्णो वृष्णे शर्धाय नू चित्सहोजा इत्याग्निमारुतम्' (आश्व. श्रौ. ७. ७) इति । विषुवत्याग्निमारुत आद्यौ तृचौ स्तोत्रियानुरूपौ । सूत्रितं च - पृक्षस्य वृष्णो अरुषस्य नू सह इति स्तोत्रियानुरूपौ' (आश्व. श्रौ. ८. ६ ) इति ॥

पृ॒क्षस्य॒ वृष्णो॑ अरु॒षस्य॒ नू सहः॒ प्र नु वो॑चं वि॒दथा॑ जा॒तवे॑दसः ।

वै॒श्वा॒न॒राय॑ म॒तिर्नव्य॑सी॒ शुचिः॒ सोम॑ इव पवते॒ चारु॑र॒ग्नये॑ ॥१

पृ॒क्षस्य॑ । वृष्णः॑ । अ॒रु॒षस्य॑ । नु । सहः॑ । प्र । नु । वो॒च॒म् । वि॒दथा॑ । जा॒तऽवे॑दसः ।

वै॒श्वा॒न॒राय॑ । म॒तिः । नव्य॑सी । शुचिः॑ । सोमः॑ऽइव । प॒व॒ते॒ । चारुः॑ । अ॒ग्नये॑ ॥१

पृक्षस्य । वृष्णः । अरुषस्य । नु । सहः । प्र । नु । वोचम् । विदथा । जातऽवेदसः ।

वैश्वानराय । मतिः । नव्यसी । शुचिः । सोमःऽइव । पवते । चारुः । अग्नये ॥१

“पृक्षस्य संपृक्तस्य व्याप्तस्य । यद्वा । पृक्षं हविर्लक्षणमन्नम् । तद्वतः । “वृष्णः कामानां वर्षितुः “अरुषस्य आरोचमानस्य “जातवेदसः जातानां वेदितुर्वैश्वानराग्नेः "सहः बलमभिभवनसमर्थं “विदथा विदथे यज्ञे “नु क्षिप्रं “प्र “वोचं प्रब्रवीमि । प्रकर्षेण स्तौमीत्यर्थः । एको नुशब्दः पूरकः । “नव्यसी नवतरा “शुचिः निर्मला यद्वा स्तोतॄणां शोधयित्री “चारुः शोभना “मतिः मननीया स्तुतिश्चास्मै “वैश्वानराय "अग्नये “पवते । मत्सकाशात् स्रवति । स्वयमेव निर्गच्छतीत्यर्थः । “सोमइव। यथा सोमो दशापवित्रात् स्रवति तद्वत् ॥

स जाय॑मानः पर॒मे व्यो॑मनि व्र॒तान्य॒ग्निर्व्र॑त॒पा अ॑रक्षत ।

व्यं१॒॑तरि॑क्षममिमीत सु॒क्रतु॑र्वैश्वान॒रो म॑हि॒ना नाक॑मस्पृशत् ॥२

सः । जाय॑मानः । प॒र॒मे । विऽओ॑मनि । व्र॒तानि॑ । अ॒ग्निः । व्र॒त॒ऽपाः । अ॒र॒क्ष॒त॒ ।

वि । अ॒न्तरि॑क्षम् । अ॒मि॒मी॒त॒ । सु॒ऽक्रतुः॑ । वै॒श्वा॒न॒रः । म॒हि॒ना । नाक॑म् । अ॒स्पृ॒श॒त् ॥२

सः । जायमानः । परमे । विऽओमनि । व्रतानि । अग्निः । व्रतऽपाः । अरक्षत ।

वि । अन्तरिक्षम् । अमिमीत । सुऽक्रतुः । वैश्वानरः । महिना । नाकम् । अस्पृशत् ॥२

“सः वैश्वानरः “अग्निः “व्रतपाः व्रतस्य पालकः “परमे उत्कृष्टे “व्योमनि व्योम्न्याकाशे “जायमानः सूर्यात्मना प्रादुर्भवन् “व्रतानि कर्माणि लौकिकानि वैदिकानि च "अरक्षत रक्षति । “अन्तरिक्षं च “वि “अमिमीत । एतदुपलक्षितांस्त्रीन् लोकान्निर्मितवान् । तथा “सुक्रतुः शोभनकर्मा “वैश्वानरः अग्निः “महिना स्वमहिम्ना तेजसा “नाकं द्युलोकम् “अस्पृशत् स्पृशति स्म ।।

व्य॑स्तभ्ना॒द्रोद॑सी मि॒त्रो अद्भु॑तोऽंत॒र्वाव॑दकृणो॒ज्ज्योति॑षा॒ तमः॑ ।

वि चर्म॑णीव धि॒षणे॑ अवर्तयद्वैश्वान॒रो विश्व॑मधत्त॒ वृष्ण्यं॑ ॥३

वि । अ॒स्त॒भ्ना॒त् । रोद॑सी॒ इति॑ । मि॒त्रः । अद्भु॑तः । अ॒न्तः॒ऽवाव॑त् । अ॒कृ॒णो॒त् । ज्योति॑षा । तमः॑ ।

वि । चर्म॑णी इ॒वेति॒ चर्म॑णीऽइव । धि॒षणे॒ इति॑ । अ॒व॒र्त॒य॒त् । वै॒श्वा॒न॒रः । विश्व॑म् । अ॒ध॒त्त॒ । वृष्ण्य॑म् ॥३

वि । अस्तभ्नात् । रोदसी इति । मित्रः । अद्भुतः । अन्तःऽवावत् । अकृणोत् । ज्योतिषा । तमः ।

वि । चर्मणी इवेति चर्मणीऽइव । धिषणे इति । अवर्तयत् । वैश्वानरः । विश्वम् । अधत्त । वृष्ण्यम् ॥३

“मित्रः मित्रभूतः सर्वेषाम् “अद्भुतः महान् आश्चर्यभूतो वा वैश्वानरोऽग्निः “रोदसी द्यावापृथिव्यौ “व्यस्तभ्नात् विशेषेण स्तम्भितवान् । यथाधो न पततस्तथा स्वकीयदेशे स्थापितवानित्यर्थः । तथा “ज्योतिषा तेजसा “तमः अन्धकारं च "अन्तर्वावत् अन्तर्हितं तिरोहितम् “अकृणोत् अकरोत् । वावदिति वातेर्गतिकर्मणो यङ्लुगन्तस्य रूपम् । अपि च “धिषणे धारयित्र्यौ द्यावापृथिव्यौ “चर्मणीव यथा पशोर्विशसिता द्वे चर्मणी शोषणार्थं प्रसारयति तथा “वि “अवर्तयत् विवृते विस्तृते अकरोत् । किं बहुना "वैश्वानरः अयमग्निः “विश्वं सर्वं वृष्ण्यं वीर्यम् "अधत्त धत्ते धारयति ॥

अ॒पामु॒पस्थे॑ महि॒षा अ॑गृभ्णत॒ विशो॒ राजा॑न॒मुप॑ तस्थुर्ऋ॒ग्मियं॑ ।

आ दू॒तो अ॒ग्निम॑भरद्वि॒वस्व॑तो वैश्वान॒रं मा॑त॒रिश्वा॑ परा॒वतः॑ ॥४

अ॒पाम् । उ॒पऽस्थे॑ । म॒हि॒षाः । अ॒गृ॒भ्ण॒त॒ । विशः॑ । राजा॑नम् । उप॑ । त॒स्थुः॒ । ऋ॒ग्मिय॑म् ।

आ । दू॒तः । अ॒ग्निम् । अ॒भ॒र॒त् । वि॒वस्व॑तः । वै॒श्वा॒न॒रम् । मा॒त॒रिश्वा॑ । प॒रा॒ऽवतः॑ ॥४

अपाम् । उपऽस्थे । महिषाः । अगृभ्णत । विशः । राजानम् । उप । तस्थुः । ऋग्मियम् ।

आ । दूतः । अग्निम् । अभरत् । विवस्वतः । वैश्वानरम् । मातरिश्वा । पराऽवतः ॥४

आप इत्यन्तरिक्षनाम । “अपाम् अन्तरिक्षस्य “उपस्थे उपस्थाने मध्ये “महिषाः । महन्नामैतत् । महान्तो मरुतः “अगृभ्णत अगृह्णन् । इमं वैश्वानरं वैद्युतात्मना वर्तमानमजानन्नित्यर्थः । गृहीत्वा च “विशः प्रजाः “राजानं स्वामिनम् “ऋग्मियम् अर्चनीयम्' “उप “तस्थुः अस्तुवन् । अपि चेमं “वैश्वानरम् “अग्निं पुरा सूर्यसमीपे विद्यमानं “दूतः वेगवान् देवानां दूतो वा “मातरिश्वा वायुः “परावतः दूरदेशात् "विवस्वतः आदित्यात् "आ "अभरत् इमं लोकं प्रत्याजहार ॥

यु॒गेयु॑गे विद॒थ्यं॑ गृ॒णद्भ्योऽग्ने॑ र॒यिं य॒शसं॑ धेहि॒ नव्य॑सीं ।

प॒व्येव॑ राजन्न॒घशं॑समजर नी॒चा नि वृ॑श्च व॒निनं॒ न तेज॑सा ॥५

यु॒गेऽयु॑गे । वि॒द॒थ्य॑म् । गृ॒णत्ऽभ्यः॑ । अग्ने॑ । र॒यिम् । य॒शस॑म् । धे॒हि॒ । नव्य॑सीम् ।

प॒व्याऽइ॑व । रा॒ज॒न् । अ॒घऽशं॑सम् । अ॒ज॒र॒ । नी॒चा । नि । वृ॒श्च॒ । व॒निन॑म् । न । तेज॑सा ॥५

युगेऽयुगे । विदथ्यम् । गृणत्ऽभ्यः । अग्ने । रयिम् । यशसम् । धेहि । नव्यसीम् ।

पव्याऽइव । राजन् । अघऽशंसम् । अजर । नीचा । नि । वृश्च । वनिनम् । न । तेजसा ॥५

हे “अग्ने “युगेयुगे काले काले “विदथ्यम् । विदथो यज्ञः । तदर्हं त्वामुद्दिश्य “नव्यसीं नवतरां स्तुतिं “गृणद्भ्यः उच्चारयितृभ्योऽस्मभ्यं “रयिं धनं “यशसं यशस्विनं पुत्रं च “धेहि विधेहि कुरु । किंच हे “राजन् राजमान “अजर जरारहिताग्ने “पव्येव वज्रेणेवात्मीयेन “तेजसा “वनिनं “न वृक्षमिव “अघशंसम् अघस्यानर्थस्य शंसितारं शत्रुं “नीचा नीचीनो न्यग्भूतो यथा भवति तथा “नि “वृश्च निजहि ॥

अ॒स्माक॑मग्ने म॒घव॑त्सु धार॒याऽना॑मि क्ष॒त्रम॒जरं॑ सु॒वीर्यं॑ ।

व॒यं ज॑येम श॒तिनं॑ सह॒स्रिणं॒ वैश्वा॑नर॒ वाज॑मग्ने॒ तवो॒तिभिः॑ ॥६

अ॒स्माक॑म् । अ॒ग्ने॒ । म॒घव॑त्ऽसु । धा॒र॒य॒ । अना॑मि । क्ष॒त्रम् । अ॒जर॑म् । सु॒ऽवीर्य॑म् ।

व॒यम् । ज॒ये॒म॒ । श॒तिन॑म् । स॒ह॒स्रिण॑म् । वैश्वा॑नर । वाज॑म् । अ॒ग्ने॒ । तव॑ । ऊ॒तिऽभिः॑ ॥६

अस्माकम् । अग्ने । मघवत्ऽसु । धारय । अनामि । क्षत्रम् । अजरम् । सुऽवीर्यम् ।

वयम् । जयेम । शतिनम् । सहस्रिणम् । वैश्वानर । वाजम् । अग्ने । तव । ऊतिऽभिः ॥६

हे “अग्ने “अस्माकम् । सप्तम्यर्थे षष्टी । अस्मासु “मघवत्सु हविर्लक्षणेन धनेन युक्तेषु “क्षत्रं धनं “धारय स्थापय । कीदृशम् । “अनामि अनमनीयमनपहार्यम् “अजरं जरारहितमनश्वरं “सुवीर्यं शोभनवीर्योपेतम् । किंच हे “वैश्वानर “अग्ने “तवोतिभिः त्वत्संबन्धिभी रक्षणैः “वयं “शतिनं शतसंख्यायुक्तं शतपुरुषयुक्तं वा तथा “सहस्रिणं “वाजम् अन्नं “जयेम लभेमहि ।

अद॑ब्धेभि॒स्तव॑ गो॒पाभि॑रिष्टे॒ऽस्माकं॑ पाहि त्रिषधस्थ सू॒रीन् ।

रक्षा॑ च नो द॒दुषां॒ शर्धो॑ अग्ने॒ वैश्वा॑नर॒ प्र च॑ तारीः॒ स्तवा॑नः ॥७

अद॑ब्धेभिः । तव॑ । गो॒पाभिः॑ । इ॒ष्टे॒ । अ॒स्माक॑म् । पा॒हि॒ । त्रि॒ऽस॒ध॒स्थ॒ । सू॒रीन् ।

रक्ष॑ । च॒ । नः॒ । द॒दुषा॑म् । शर्धः॑ । अ॒ग्ने॒ । वैश्वा॑नर । प्र । च॒ । ता॒रीः॒ । स्तवा॑नः ॥७

अदब्धेभिः । तव । गोपाभिः । इष्टे । अस्माकम् । पाहि । त्रिऽसधस्थ । सूरीन् ।

रक्ष । च । नः । ददुषाम् । शर्धः । अग्ने । वैश्वानर । प्र । च । तारीः । स्तवानः ॥७

हे “इष्टे यष्टव्य एषणीय वा "त्रिषधस्थ त्रिषु लोकेषु सहावस्थायिन् यद्वा आहवनीयादिषु त्रिष्वायतनेषु यष्टव्यैर्देवैः सहावतिष्ठमानाग्ने “अदब्धेभिः केनाप्यहिंसितैः “तव त्वदीयैः “गोपाभिः गोपकैः रक्षकैस्तेजोभिः “अस्माकं “सूरीन् अस्मदीयान् स्तोतॄन् “पाहि रक्ष । हे "वैश्वानर “अग्ने “ददुषां हवींषि दत्तवतां “नः अस्माकं “शर्धः बलं “रक्ष “च । “स्तवानः स्तूयमानस्त्वं “प्र “च “तारीः प्रवर्धय च ॥ ॥ १० ॥

टिप्पणी