ऋग्वेदः सूक्तं ६.७

ऋग्वेदः - मण्डल ६
सूक्तं ६.७
बार्हस्पत्यो भरद्वाजः

दे. वैश्वानरोऽग्निः। त्रिष्टुप्, ६-७ जगती

मूर्धानं दिवो अरतिं पृथिव्या वैश्वानरमृत आ जातमग्निम् ।
कविं सम्राजमतिथिं जनानामासन्ना पात्रं जनयन्त देवाः ॥१॥
नाभिं यज्ञानां सदनं रयीणां महामाहावमभि सं नवन्त ।
वैश्वानरं रथ्यमध्वराणां यज्ञस्य केतुं जनयन्त देवाः ॥२॥
त्वद्विप्रो जायते वाज्यग्ने त्वद्वीरासो अभिमातिषाहः ।
वैश्वानर त्वमस्मासु धेहि वसूनि राजन्स्पृहयाय्याणि ॥३॥
त्वां विश्वे अमृत जायमानं शिशुं न देवा अभि सं नवन्ते ।
तव क्रतुभिरमृतत्वमायन्वैश्वानर यत्पित्रोरदीदेः ॥४॥
वैश्वानर तव तानि व्रतानि महान्यग्ने नकिरा दधर्ष ।
यज्जायमानः पित्रोरुपस्थेऽविन्दः केतुं वयुनेष्वह्नाम् ॥५॥
वैश्वानरस्य विमितानि चक्षसा सानूनि दिवो अमृतस्य केतुना ।
तस्येदु विश्वा भुवनाधि मूर्धनि वया इव रुरुहुः सप्त विस्रुहः ॥६॥
वि यो रजांस्यमिमीत सुक्रतुर्वैश्वानरो वि दिवो रोचना कविः ।
परि यो विश्वा भुवनानि पप्रथेऽदब्धो गोपा अमृतस्य रक्षिता ॥७॥

सायणभाष्यम्

‘ मूर्धानम्' इति सप्तर्चं सप्तमं सूक्तं भरद्वाजस्यार्षं वैश्वानराग्निदेवताकम् । षष्ठीसप्तम्यौ जगत्यौ शिष्टाः पञ्च त्रिष्टुभः । तथा चानुक्रान्तं- मूर्धानं वैश्वानरीयं हि द्विजगत्यन्तम्' इति । गतः सूक्तविनियोगः । विषुवत्याग्निमारुत आद्यस्तृचो वैकल्पिकः स्तोत्रियः । तथैव सूत्रितं--- मूर्धानं दिवो अरतिं पृथिव्या मूर्धा दिवो नाभिरग्निः पृथिव्या इति वा ' ( आश्व. श्रौ. ८. ६) इति ॥

मू॒र्धानं॑ दि॒वो अ॑र॒तिं पृ॑थि॒व्या वै॑श्वान॒रमृ॒त आ जा॒तम॒ग्निं ।

क॒विं स॒म्राज॒मति॑थिं॒ जना॑नामा॒सन्ना पात्रं॑ जनयन्त दे॒वाः ॥१

मू॒र्धान॑म् । दि॒वः । अ॒र॒तिम् । पृ॒थि॒व्याः । वै॒श्वा॒न॒रम् । ऋ॒ते । आ । जा॒तम् । अ॒ग्निम् ।

क॒विम् । स॒म्ऽराज॑म् । अति॑थिम् । जना॑नाम् । आ॒सन् । आ । पात्र॑म् । ज॒न॒य॒न्त॒ । दे॒वाः ॥१

मूर्धानम् । दिवः । अरतिम् । पृथिव्याः । वैश्वानरम् । ऋते । आ । जातम् । अग्निम् ।

कविम् । सम्ऽराजम् । अतिथिम् । जनानाम् । आसन् । आ । पात्रम् । जनयन्त । देवाः ॥१

“मूर्धानं शिरोभूतम् । कस्य । “दिवः द्युलोकस्य “पृथिव्याः प्रथिताया भूमेः “अरतिं गन्तारम् । यद्वा । गन्तव्यं स्वामिनं “वैश्वानरं विश्वेषां नराणां संबन्धिनम् “ऋते । ऋतमिति सत्यस्य यज्ञस्य वा नाम । निमित्तसप्तम्येषा । ऋतनिमित्तम् "आ आभिमुख्येन “जातं सृष्ट्यादावुत्पन्नं “कविं क्रान्तदर्शिनं “सम्राजं सम्यग्राजमानं “जनानां यजमानानाम् “अतिथिं हविर्वहनाय सततं गन्तारम् । यद्वा । अतिथिवत्पूज्यम् । “आसन् आसनि आस्ये । द्वितीयार्थे सप्तमी । आस्यभूतम् । अग्निलक्षणेनास्येन हि देवा हवींषि भुञ्जते । “पात्रं पातारं रक्षकम् । यद्वा । आस्येन धारकम् । एवंगुणविशिष्टं वैश्वानराग्निं “देवाः स्तोतार ऋत्विजो देवा एव वा “आ “जनयन्त । यज्ञाभिमुख्येन अजीजनन् । अरण्यो: सकाशादुदपादयन् ॥

नाभिं॑ य॒ज्ञानां॒ सद॑नं रयी॒णां म॒हामा॑हा॒वम॒भि सं न॑वन्त ।

वै॒श्वा॒न॒रं र॒थ्य॑मध्व॒राणां॑ य॒ज्ञस्य॑ के॒तुं ज॑नयंत दे॒वाः ॥२

नाभि॑म् । य॒ज्ञाना॑म् । सद॑नम् । र॒यी॒णाम् । म॒हाम् । आ॒ऽहा॒वम् । अ॒भि । सम् । न॒व॒न्त॒ ।

वै॒श्वा॒न॒रम् । र॒थ्य॑म् । अ॒ध्व॒राणा॑म् । य॒ज्ञस्य॑ । के॒तुम् । ज॒न॒य॒न्त॒ । दे॒वाः ॥२

नाभिम् । यज्ञानाम् । सदनम् । रयीणाम् । महाम् । आऽहावम् । अभि । सम् । नवन्त ।

वैश्वानरम् । रथ्यम् । अध्वराणाम् । यज्ञस्य । केतुम् । जनयन्त । देवाः ॥२

“यज्ञानां ज्योतिष्टोमादियागानां “नाभिं नहनं बन्धकं तथा “रयीणां धनानां “सदनं स्थानमैकनिलयं “महां महान्तम् “आहावम् । आहूयन्तेऽस्मिन्नाहुतय इत्याहावः । तादृशम् । यद्वा । वृष्ट्युदकधारणमाहावं निपानस्थानीयम् । एवंभूतमग्निम् “अभि अभितः “सं “नवन्त स्तोतारः सम्यक् स्तुवन्ति । तथा “वैश्वानरं विश्वेषां नराणां संबन्धिनम् “अध्वराणां यज्ञानां “रथ्यं रथिनम् । यथा रथी स्वरथं नयति तद्वन्नेतारं ग्राहयितारं गमयितारं “यज्ञस्य “केतुं प्रज्ञापकम् । एवंविधमग्निं “देवाः स्तोतार ऋत्विजो देवा एव वा “जनयन्त जनयन्ति मथनेनोत्पादयन्ति ॥

त्वद्विप्रो॑ जायते वा॒ज्य॑ग्ने॒ त्वद्वी॒रासो॑ अभिमाति॒षाहः॑ ।

वैश्वा॑नर॒ त्वम॒स्मासु॑ धेहि॒ वसू॑नि राजन्त्स्पृह॒याय्या॑णि ॥३

त्वत् । विप्रः॑ । जा॒य॒ते॒ । वा॒जी । अ॒ग्ने॒ । त्वत् । वी॒रासः॑ । अ॒भि॒मा॒ति॒ऽसहः॑ ।

वैश्वा॑नर । त्वम् । अ॒स्मासु॑ । धे॒हि॒ । वसू॑नि । रा॒ज॒न् । स्पृ॒ह॒याय्या॑णि ॥३

त्वत् । विप्रः । जायते । वाजी । अग्ने । त्वत् । वीरासः । अभिमातिऽसहः ।

वैश्वानर । त्वम् । अस्मासु । धेहि । वसूनि । राजन् । स्पृहयाय्याणि ॥३

हे “अग्ने “वाजी हविर्लक्षणान्नवान् पुरुषः “त्वत् त्वत्तः सकाशात् “विप्रः मेधावी “जायते । तुभ्यं हविर्दानेन मेधावी भवति । तथा “वीरासः वीराः “त्वत् त्वत्तः अभिमातिषाहः अभिमातीनां शत्रूणामभिभवितारो जायन्ते । यस्मादेवं तस्मात् हे “वैश्वानर “राजन् राजमानाग्ने “त्वमस्मासु त्वद्भक्तेषु "स्पृहयाय्याणि स्पृहणीयानि “वसूनि धनानि “धेहि निधेहि ॥

त्वां विश्वे॑ अमृत॒ जाय॑मानं॒ शिशुं॒ न दे॒वा अ॒भि सं न॑वन्ते ।

तव॒ क्रतु॑भिरमृत॒त्वमा॑य॒न्वैश्वा॑नर॒ यत्पि॒त्रोरदी॑देः ॥४

त्वाम् । विश्वे॑ । अ॒मृ॒त॒ । जाय॑मानम् । शिशु॑म् । न । दे॒वाः । अ॒भि । सम् । न॒व॒न्ते॒ ।

तव॑ । क्रतु॑ऽभिः । अ॒मृ॒त॒ऽत्वम् । आ॒य॒न् । वैश्वा॑नर । यत् । पि॒त्रोः । अदी॑देः ॥४

त्वाम् । विश्वे । अमृत । जायमानम् । शिशुम् । न । देवाः । अभि । सम् । नवन्ते ।

तव । क्रतुऽभिः । अमृतऽत्वम् । आयन् । वैश्वानर । यत् । पित्रोः । अदीदेः ॥४

हे “अमृत मरणधर्मरहिताग्ने “विश्वे सर्वे “देवाः स्तोतारः “जायमानम् अरण्योः सकाशात् उत्पद्यमानं “त्वां “शिशुं न पुत्रमिव “अभि “सं “नवन्ते अभिसंस्तुवन्ति । यद्वा । दीव्यन्तीति देवा रश्मयः । ते सर्वे जायमानं त्वामभि सं नवन्ते अभिसंगच्छन्ते यथा पितरः पुत्रमभिगच्छन्ति । अपि च हे “वैश्वानर अग्ने “यत् यदा “पित्रोः पालयित्र्योर्द्यावापृथिव्योर्मध्ये “अदीदेः दीप्यसे तदानीं “तव त्वदीयैः क्रतुभिः कर्मभिर्ज्योतिष्टोमादिभिर्यागैः “अमृतत्वं देवत्वम् “आयन् यजमानाः प्राप्नुवन्ति ।

वैश्वा॑नर॒ तव॒ तानि॑ व्र॒तानि॑ म॒हान्य॑ग्ने॒ नकि॒रा द॑धर्ष ।

यज्जाय॑मानः पि॒त्रोरु॒पस्थेऽविं॑दः के॒तुं व॒युने॒ष्वह्नां॑ ॥५

वैश्वा॑नर । तव॑ । तानि॑ । व्र॒तानि॑ । म॒हानि॑ । अ॒ग्ने॒ । नकिः॑ । आ । द॒ध॒र्ष॒ ।

यत् । जाय॑मानः । पि॒त्रोः । उ॒पऽस्थे॑ । अवि॑न्दः । के॒तुम् । व॒युने॑षु । अह्ना॑म् ॥५

वैश्वानर । तव । तानि । व्रतानि । महानि । अग्ने । नकिः । आ । दधर्ष ।

यत् । जायमानः । पित्रोः । उपऽस्थे । अविन्दः । केतुम् । वयुनेषु । अह्नाम् ॥५

हे "वैश्वानर विश्वेषां नराणां संबन्धिन् “अग्ने “तव त्वदीयानि “तानि प्रसिद्धानि “व्रतानि कर्माणि “महानि महान्ति “नकिरा “दधर्ष न कश्चनान्यो धर्षयति बाधते । “यत् यदा त्वं “पित्रोः द्यावापृथिव्योः “उपस्थे उपस्थानेऽन्तरिक्ष “वयुनेषु गन्तव्येषु मार्गेषु “जायमानः सन् "अह्नां “केतुं प्रज्ञापकं सूर्यं स्वर्भानुनावृतम् “अविन्दः अलम्भयः । तमोरूपमसुरं स्वतेजसा निवारयन्नस्थापय इत्यर्थः । तदा तानि व्रतानीति पूर्वत्रान्वयः ।।

वै॒श्वा॒न॒रस्य॒ विमि॑तानि॒ चक्ष॑सा॒ सानू॑नि दि॒वो अ॒मृत॑स्य के॒तुना॑ ।

तस्येदु॒ विश्वा॒ भुव॒नाधि॑ मू॒र्धनि॑ व॒या इ॑व रुरुहुः स॒प्त वि॒स्रुहः॑ ॥६

वै॒श्वा॒न॒रस्य॑ । विऽमि॑तानि । चक्ष॑सा । सानू॑नि । दि॒वः । अ॒मृत॑स्य । के॒तुना॑ ।

तस्य॑ । इत् । ऊं॒ इति॑ । विश्वा॑ । भुव॑ना । अधि॑ । मू॒र्धनि॑ । व॒याःऽइ॑व । रु॒रु॒हुः॒ । स॒प्त । वि॒ऽस्रुहः॑ ॥६

वैश्वानरस्य । विऽमितानि । चक्षसा । सानूनि । दिवः । अमृतस्य । केतुना ।

तस्य । इत् । ऊं इति । विश्वा । भुवना । अधि । मूर्धनि । वयाःऽइव । रुरुहुः । सप्त । विऽस्रुहः ॥६

“वैश्वानरस्य विश्वनरहितस्याग्नेः “चक्षसा तेजसा “अमृतस्य उदकस्य “केतुना प्रज्ञापकेन “दिवः द्युलोकस्य “सानूनि समुच्छ्रितस्थलानि नक्षत्ररूपाणि “विमितानि निर्मितानि । यद्वा । दिवोऽन्तरिक्षस्य सानूनि समुच्छ्रितप्रदेशा मेघात्मका विमितानि निर्मिताः । धूमविकारत्वात्तेषाम् । “तस्येदु तस्यैव वैश्वानरस्य “मूर्धनि मूर्धस्थानीय उपरि वर्तमाने धूमे मेघात्मना परिणते “विश्वा विश्वानि व्याप्तानि “भुवना भुवनान्युदकानि “अधि वसन्ति । यद्वा । वैश्वानरात्मकस्य परब्रह्मणो मूर्धन्युपरिप्रदेशे सर्वाणि भूतजातान्यधिवसन्ति । तथा “वयाः शाखा: “इव “सप्त सर्पणशीलाः सप्तसंख्याः वा “विस्रुहः नद्यश्च गङ्गाद्याः “रुरुहुः रोहन्ति । अस्मादेव वैश्वानरात् प्रादुर्भवन्ति । आहुतिद्वारा सकलं जगदग्नेः सकाशादुत्पद्यत इत्यर्थः ।

वि यो रजां॒स्यमि॑मीत सु॒क्रतु॑र्वैश्वान॒रो वि दि॒वो रो॑च॒ना क॒विः ।

परि॒ यो विश्वा॒ भुव॑नानि पप्र॒थेऽद॑ब्धो गो॒पा अ॒मृत॑स्य रक्षि॒ता ॥७

वि । यः । रजां॑सि । अमि॑मीत । सु॒ऽक्रतुः॑ । वै॒श्वा॒न॒रः । वि । दि॒वः । रो॒च॒ना । क॒विः ।

परि॑ । यः । विश्वा॑ । भुव॑नानि । प॒प्र॒थे । अद॑ब्धः । गो॒पाः । अ॒मृत॑स्य । र॒क्षि॒ता ॥७

वि । यः । रजांसि । अमिमीत । सुऽक्रतुः । वैश्वानरः । वि । दिवः । रोचना । कविः ।

परि । यः । विश्वा । भुवनानि । पप्रथे । अदब्धः । गोपाः । अमृतस्य । रक्षिता ॥७

“सुक्रतुः सुकर्मा “वैश्वानरः विश्वेषां नराणां हितः “यः अग्निः “रजांसि उदकानि लोकान् वा “वि “अमिमीत निर्मितवान् । तथा “दिवः द्युलोकस्य संबन्धीनि “रोचना रोचमानानि दीप्यमानानि नक्षत्रादीनि “कविः क्रान्तदर्शी सन् योऽग्निः “वि अमिमीत । “यः च “विश्वा सर्वाणि “भुवनानि भूतजातानि व्याप्तान्युदकानि वा “परि “पप्रथे परितोऽप्रथयत् सोऽयम् “अदब्धः केनाप्यहिंसितः “गोपाः सर्वस्य गोपायिता रक्षिता “अमृतस्य अमरणहेतोरुदकस्य “रक्षिता पालयिता सन् वर्तत इति शेषः ॥ ॥ ९ ॥

टिप्पणी