ऋग्वेदः सूक्तं ६.६३
| ← सूक्तं ६.६२ | ऋग्वेदः - मण्डल ६ सूक्तं ६.६३ बार्हस्पत्यो भरद्वाजः |
सूक्तं ६.६४ → |
| दे. अश्विनौ। त्रिष्टुप्, १ विराट्, ११ एकपदा त्रिष्टुप्। |
क्व त्या वल्गू पुरुहूताद्य दूतो न स्तोमोऽविदन्नमस्वान् ।
आ यो अर्वाङ्नासत्या ववर्त प्रेष्ठा ह्यसथो अस्य मन्मन् ॥१॥
अरं मे गन्तं हवनायास्मै गृणाना यथा पिबाथो अन्धः ।
परि ह त्यद्वर्तिर्याथो रिषो न यत्परो नान्तरस्तुतुर्यात् ॥२॥
अकारि वामन्धसो वरीमन्नस्तारि बर्हिः सुप्रायणतमम् ।
उत्तानहस्तो युवयुर्ववन्दा वां नक्षन्तो अद्रय आञ्जन् ॥३॥
ऊर्ध्वो वामग्निरध्वरेष्वस्थात्प्र रातिरेति जूर्णिनी घृताची ।
प्र होता गूर्तमना उराणोऽयुक्त यो नासत्या हवीमन् ॥४॥
अधि श्रिये दुहिता सूर्यस्य रथं तस्थौ पुरुभुजा शतोतिम् ।
प्र मायाभिर्मायिना भूतमत्र नरा नृतू जनिमन्यज्ञियानाम् ॥५॥
युवं श्रीभिर्दर्शताभिराभिः शुभे पुष्टिमूहथुः सूर्यायाः ।
प्र वां वयो वपुषेऽनु पप्तन्नक्षद्वाणी सुष्टुता धिष्ण्या वाम् ॥६॥
आ वां वयोऽश्वासो वहिष्ठा अभि प्रयो नासत्या वहन्तु ।
प्र वां रथो मनोजवा असर्जीषः पृक्ष इषिधो अनु पूर्वीः ॥७॥
पुरु हि वां पुरुभुजा देष्णं धेनुं न इषं पिन्वतमसक्राम् ।
स्तुतश्च वां माध्वी सुष्टुतिश्च रसाश्च ये वामनु रातिमग्मन् ॥८॥
उत म ऋज्रे पुरयस्य रघ्वी सुमीळ्हे शतं पेरुके च पक्वा ।
शाण्डो दाद्धिरणिनः स्मद्दिष्टीन्दश वशासो अभिषाच ऋष्वान् ॥९॥
सं वां शता नासत्या सहस्राश्वानां पुरुपन्था गिरे दात् ।
भरद्वाजाय वीर नू गिरे दाद्धता रक्षांसि पुरुदंससा स्युः ॥१०॥
आ वां सुम्ने वरिमन्सूरिभिः ष्याम् ॥११॥
सायणभाष्यम्
'क्व त्या ' इत्येकादशर्चं द्वितीयं सूक्तं भरद्वाजस्यार्षम् । अत्रेयमनुक्रमणिका - 'क्व त्यैकपदान्तं त्रैष्टुभम् ' इति । ‘ आ वां सुम्ने ' इत्येकादशी एकपदा त्रिष्टुप् शिष्टास्त्रिष्टुभः । 'आश्विनं तु ' इत्युक्तत्वादस्यापि सूक्तस्याश्विनौ देवता । प्रातरनुवाकाश्विनशस्त्रयोस्त्रैष्टुभे छन्दस्युक्तो विनियोगः ॥
क्व१॒॑ त्या व॒ल्गू पु॑रुहू॒ताद्य दू॒तो न स्तोमो॑ऽविद॒न्नम॑स्वान् ।
आ यो अ॒र्वाङ्नास॑त्या व॒वर्त॒ प्रेष्ठा॒ ह्यस॑थो अस्य॒ मन्म॑न् ॥१
क्व॑ । त्या । व॒ल्गू इति॑ । पु॒रु॒ऽहू॒ता । अ॒द्य । दू॒तः । न । स्तोमः॑ । अ॒वि॒द॒त् । नम॑स्वान् ।
आ । यः । अ॒र्वाक् । नास॑त्या । व॒वर्त॑ । प्रेष्ठा॑ । हि । अस॑थः । अ॒स्य॒ । मन्म॑न् ॥१
क्व । त्या । वल्गू इति । पुरुऽहूता । अद्य । दूतः । न । स्तोमः । अविदत् । नमस्वान् ।
आ । यः । अर्वाक् । नासत्या । ववर्त । प्रेष्ठा । हि । असथः । अस्य । मन्मन् ॥१
“क्व कुत्र स्थितौ "वल्गू रुचिरौ "पुरुहूता बहुभिराहूतौ “त्या तावश्विनौ "नमस्वान् हविषा युक्तः । ‘नमः आयुः' इत्यन्ननामसु पाठात् । "स्तोमः पञ्चदशादिस्तोमः "अद्य "दूतो "न प्रेरितो दूत इव "अविदत् विन्देत् । "यः स्तोमः "अर्वाक् अस्मदभिमुखं "नासत्या अश्विनौ “आ “ववर्त आवर्तयत् । हे अश्विनौ युवाम् "अस्य स्तोतुः "मन्मन् स्तोत्रे "प्रेष्ठा "हि प्रियतमौ हि "असथः भवथः॥
अरं॑ मे गन्तं॒ हव॑नाया॒स्मै गृ॑णा॒ना यथा॒ पिबा॑थो॒ अन्ध॑ः ।
परि॑ ह॒ त्यद्व॒र्तिर्या॑थो रि॒षो न यत्परो॒ नान्त॑रस्तुतु॒र्यात् ॥२
अर॑म् । मे॒ । ग॒न्त॒म् । हव॑नाय । अ॒स्मै । गृ॒णा॒ना । यथा॑ । पिबा॑थः । अन्धः॑ ।
परि॑ । ह॒ । त्यत् । व॒र्तिः । या॒थः॒ । रि॒षः । न । यत् । परः॑ । न । अन्त॑रः । तु॒तु॒र्यात् ॥२
अरम् । मे । गन्तम् । हवनाय । अस्मै । गृणाना । यथा । पिबाथः । अन्धः ।
परि । ह । त्यत् । वर्तिः । याथः । रिषः । न । यत् । परः । न । अन्तरः । तुतुर्यात् ॥२
हे अश्विनौ युवां "मे मदीयाय "अस्मै "हवनाय आह्वानाय "अरं पर्याप्तं "गन्तं गच्छतम् । “गृणाना स्तूयमानौ "अन्धः सोमं "यथा “पिबाथः पिबतम् । “रिषः हिंसकस्य शत्रोः "त्यद्वर्तिः तद्गृहं “परि “याथः परितो याथः "यत् वर्तिः "परः विप्रकृष्टः “न “तुतुर्यात् न हिंस्यात् । “अन्तरः संनिकृष्टोऽपि "न तुतुर्यात् । यद्वा । त्यद्वर्तिस्तदस्मदीयं गृहं रिषो हिंसकात् परि याथः । त्यद्वर्तिः परो विप्रकृष्टोऽन्तरः संनिकृष्टोऽपि न तुतुर्यात् । अयं भावः । यथास्मदीयं गृहं दूरस्थः संनिकृष्टोऽपि न हिंस्यात्तथा रक्षां कुरुथ इति ॥
अका॑रि वा॒मन्ध॑सो॒ वरी॑म॒न्नस्ता॑रि ब॒र्हिः सु॑प्राय॒णत॑मम् ।
उ॒त्ता॒नह॑स्तो युव॒युर्व॑व॒न्दा वां॒ नक्ष॑न्तो॒ अद्र॑य आञ्जन् ॥३
अका॑रि । वा॒म् । अन्ध॑सः । वरी॑मन् । अस्ता॑रि । ब॒र्हिः । सु॒प्र॒ऽअ॒य॒नत॑मम् ।
उ॒त्ता॒नऽह॑स्तः । यु॒व॒युः । व॒व॒न्द॒ । आ । वा॒म् । नक्ष॑न्तः । अद्र॑यः । आ॒ञ्ज॒न् ॥३
अकारि । वाम् । अन्धसः । वरीमन् । अस्तारि । बर्हिः । सुप्रऽअयनतमम् ।
उत्तानऽहस्तः । युवयुः । ववन्द । आ । वाम् । नक्षन्तः । अद्रयः । आञ्जन् ॥३
“वां युवयोरर्थे "अन्धसः सोमस्य “वरीमन् विस्तृतेऽभिषवादौ यत् कृत्यमस्ति तत् "अकारि कृतम् । “सुप्रायणतमं मृदुतमं “बर्हिः "अस्तारि स्तीर्णम् । "उत्तानहस्तः कृताञ्जलिः "युवयुः युवां कामयमानो होता “ववन्द स्तौति । “वां युवां “नक्षन्तः व्याप्नुवन्तः ॥ ‘ तृक्ष पृक्ष नक्ष गतौ ' इति धातुः ॥ “अद्रयः ग्रावाणः "आ “आञ्जन सोमरसम् आ समन्तात् व्यक्तीकृतवन्तः ॥
ऊ॒र्ध्वो वा॑म॒ग्निर॑ध्व॒रेष्व॑स्था॒त्प्र रा॒तिरे॑ति जू॒र्णिनी॑ घृ॒ताची॑ ।
प्र होता॑ गू॒र्तम॑ना उरा॒णोऽयु॑क्त॒ यो नास॑त्या॒ हवी॑मन् ॥४
ऊ॒र्ध्वः । वा॒म् । अ॒ग्निः । अ॒ध्व॒रेषु॑ । अ॒स्था॒त् । प्र । रा॒तिः । ए॒ति॒ । जू॒र्णिनी॑ । घृ॒ताची॑ ।
प्र । होता॑ । गू॒र्तऽम॑नाः । उ॒रा॒णः । अयु॑क्त । यः । नास॑त्या । हवी॑मन् ॥४
ऊर्ध्वः । वाम् । अग्निः । अध्वरेषु । अस्थात् । प्र । रातिः । एति । जूर्णिनी । घृताची ।
प्र । होता । गूर्तऽमनाः । उराणः । अयुक्त । यः । नासत्या । हवीमन् ॥४
“अग्निः “वां युवयोर्यज्ञार्थम् “ऊर्ध्वः "अस्थात् उदतिष्ठत् । “अध्वरेषु यज्ञेषु “प्र "एति समिद्ध आहवनीयं गच्छति च । "रातिः धनं हविः "जूर्णिनी प्रगामिनी । ‘ जूर्णिर्जवतेर्वा ( निरु. ६. ४ । इत्ति यास्केनोक्तत्वात् । “घृताची घृतेनाक्ता ! उपस्तीर्णाभिघारितेत्यर्थः । किंच "होता “उराणः उरु कुर्वाणः “प्र “गूर्तमनाः प्रकर्षेणोद्युक्तमनाः भवति "यः होता नासत्या अश्विनौ “हवीमन् आह्वाने स्तोत्रे वा "अयुक्त योजयति ।।
अधि॑ श्रि॒ये दु॑हि॒ता सूर्य॑स्य॒ रथं॑ तस्थौ पुरुभुजा श॒तोति॑म् ।
प्र मा॒याभि॑र्मायिना भूत॒मत्र॒ नरा॑ नृतू॒ जनि॑मन्य॒ज्ञिया॑नाम् ॥५
अधि॑ । श्रि॒ये । दु॒हि॒ता । सूर्य॑स्य । रथ॑म् । त॒स्थौ॒ । पु॒रु॒ऽभु॒जा॒ । श॒तऽऊ॑तिम् ।
प्र । मा॒याभिः॑ । मा॒यि॒ना॒ । भू॒त॒म् । अत्र॑ । नरा॑ । नृ॒तू॒ इति॑ । जनि॑मन् । य॒ज्ञिया॑नाम् ॥५
अधि । श्रिये । दुहिता । सूर्यस्य । रथम् । तस्थौ । पुरुऽभुजा । शतऽऊतिम् ।
प्र । मायाभिः । मायिना । भूतम् । अत्र । नरा । नृतू इति । जनिमन् । यज्ञियानाम् ॥५
“पुरुभुजा हे पूर्णभुजौ बहूनां रक्षकौ वाश्विनौ युवयोः “शतोतिं बहुरक्षाकं बहुगमनं वा “रथं "सूर्यस्य “दुहिता सूर्या “श्रिये श्रयितुम् "अधि “तस्थौ अध्यतिष्ठत् । अपि च "यज्ञियानां देवानाम् "अत्र “जनिमन् अस्मिन् जन्मनि प्रादुर्भावे "मायाभिः प्रज्ञानैः। शची माया ' इति प्रज्ञानामसु पाठात् । मायिनौ प्रज्ञावन्तौ "नरा नेतारौ नृतू नृत्यन्तौ “भूतं भवतम् । यद्वा । हे मायिनौ प्राज्ञौ नरौ नेतारौ नृतू नृत्यन्तावश्विनौ यज्ञियानां देवानामत्र जनिमन् जन्मनि प्रादुर्भावे प्रभूतं प्राज्ञतममग्न्यादिकं देवं मायाभिः प्रज्ञानैः कौशलैर्वा जितवन्तौ स्थ इत्यर्थः । अयमर्थः ‘ प्रजापतिर्वे सोमाय राज्ञे दुहितरं प्रायच्छत्सूर्यां सावित्रीम्' ( ऐ. ब्रा. ४.७ ) इत्यादिना स्पष्टीकृतः ॥ ॥ ३ ॥
यु॒वं श्री॒भिर्द॑र्श॒ताभि॑रा॒भिः शु॒भे पु॒ष्टिमू॑हथुः सू॒र्याया॑ः ।
प्र वां॒ वयो॒ वपु॒षेऽनु॑ पप्त॒न्नक्ष॒द्वाणी॒ सुष्टु॑ता धिष्ण्या वाम् ॥६
यु॒वम् । श्री॒भिः । द॒र्श॒ताभिः॑ । आ॒भिः । शु॒भे । पु॒ष्टिम् । ऊ॒ह॒थुः॒ । सू॒र्यायाः॑ ।
प्र । वा॒म् । वयः॑ । वपु॑षे । अनु॑ । प॒प्त॒न् । नक्ष॑त् । वाणी॑ । सुऽस्तु॑ता । धि॒ष्ण्या॒ । वा॒म् ॥६
युवम् । श्रीभिः । दर्शताभिः । आभिः । शुभे । पुष्टिम् । ऊहथुः । सूर्यायाः ।
प्र । वाम् । वयः । वपुषे । अनु । पप्तन् । नक्षत् । वाणी । सुऽस्तुता । धिष्ण्या । वाम् ॥६
हे अश्विनौ "युवं युवां "दर्शताभिः दर्शनीयाभिः “आभिः श्रीमतां परिदृश्यमानाभिः “श्रीभिः लक्ष्मीभिः कान्तिभिर्वा "सूर्यायाः युवयोः पत्न्याः “शुभे शोभनार्थं "पुष्टिं पूर्तिम् "ऊहथुः प्रापयथः । किंच “वां युवां "वयः अश्वा: "वपुषे शोभायै "प्र "अनु "पप्तन् प्रकर्षेणान्वपतन् । अपि च हे "धिष्ण्या स्तुत्यर्हावश्विनौ “वां युवां “सुष्टुता "वाणी ऋषीणां स्तुतिः "नक्षत् व्याप्नोति ॥
आ वां॒ वयोऽश्वा॑सो॒ वहि॑ष्ठा अ॒भि प्रयो॑ नासत्या वहन्तु ।
प्र वां॒ रथो॒ मनो॑जवा असर्जी॒षः पृ॒क्ष इ॒षिधो॒ अनु॑ पू॒र्वीः ॥७
आ । वा॒म् । वयः॑ । अश्वा॑सः । वहि॑ष्ठाः । अ॒भि । प्रयः॑ । ना॒स॒त्या॒ । व॒ह॒न्तु॒ ।
प्र । वा॒म् । रथः॑ । मनः॑ऽजवाः । अ॒स॒र्जि॒ । इ॒षः । पृ॒क्षः । इ॒षिधः॑ । अनु॑ । पू॒र्वीः ॥७
आ । वाम् । वयः । अश्वासः । वहिष्ठाः । अभि । प्रयः । नासत्या । वहन्तु ।
प्र । वाम् । रथः । मनःऽजवाः । असर्जि । इषः । पृक्षः । इषिधः । अनु । पूर्वीः ॥७
हे नासत्यौ “वां युवां "वयः गन्तारः "वहिष्ठाः वोढ़ृतमाः "अश्वासः अश्वाः "प्रयः सोमरूपमन्नम् "अभि “आ "वहन्तु प्रापयन्तु । "वां युवयोः "मनोजवाः मनोवेगः "रथः "पृक्षः संपर्चनीयाः "इषिधः एषणीयाः "पूर्वीः बह्वीः "इषः अन्नानि सोमान् "अनु “प्र “असर्जि विसृष्टः ॥
पु॒रु हि वां॑ पुरुभुजा दे॒ष्णं धे॒नुं न॒ इषं॑ पिन्वत॒मस॑क्राम् ।
स्तुत॑श्च वां माध्वी सुष्टु॒तिश्च॒ रसा॑श्च॒ ये वा॒मनु॑ रा॒तिमग्म॑न् ॥८
पु॒रु । हि । वा॒म् । पु॒रु॒ऽभु॒जा॒ । दे॒ष्णम् । धे॒नुम् । नः॒ । इष॑म् । पि॒न्व॒त॒म् । अस॑क्राम् ।
स्तुतः॑ । च॒ । वा॒म् । मा॒ध्वी॒ इति॑ । सु॒ऽस्तु॒तिः । च॒ । रसाः॑ । च॒ । ये । वा॒म् । अनु॑ । रा॒तिम् । अग्म॑न् ॥८
पुरु । हि । वाम् । पुरुऽभुजा । देष्णम् । धेनुम् । नः । इषम् । पिन्वतम् । असक्राम् ।
स्तुतः । च । वाम् । माध्वी इति । सुऽस्तुतिः । च । रसाः । च । ये । वाम् । अनु । रातिम् । अग्मन् ॥८
“पुरुभुजा हे पूर्णभुजौ बहुपालकौ वा “वां युवयोः “देष्णं दातव्यं धनं "पुरु बहु "हि भवति । अतः कारणात् "नः अस्मभ्यं “धेनुं प्रीणयित्रीम् “असक्रां मत्तोऽन्यत्रासंक्रमणीम् । असक्रामसंक्रमणीम् ' ( निरु. ६. २९) इति यास्केनोक्तत्वात् । "इषम् अन्नं “पिन्वतं प्रयच्छतम् । यद्वा । इषमेषणीयां धेनुमित्यन्वयः । किंच "वां "स्तुतः । स्तुवन्तीति स्तुतः स्तोतारः । सन्ति । "माध्वी मदयितारावश्विनौ "सुष्टुतिः शोभना स्तुतिः "च स्तोतृषु भवति । "रसाः सोमरसाः "च सन्ति । “ये रसाः “वां युवयोः "रातिं दानम् "अनु उद्दिश्य "अग्मन् देवयजनं प्राप्ताः । अयं भावः । सुष्टुतिं श्रुत्वा देवयजनं प्राप्तान् सोमरसान् पीत्वा स्तोतृभ्यः कामान् प्रयच्छतमिति शेषः ॥
उ॒त म॑ ऋ॒ज्रे पुर॑यस्य र॒घ्वी सु॑मी॒ळ्हे श॒तं पे॑रु॒के च॑ प॒क्वा ।
शा॒ण्डो दा॑द्धिर॒णिन॒ः स्मद्दि॑ष्टी॒न्दश॑ व॒शासो॑ अभि॒षाच॑ ऋ॒ष्वान् ॥९
उ॒त । मे॒ । ऋ॒ज्रे इति॑ । पुर॑यस्य । र॒घ्वी इति॑ । सु॒ऽमी॒ळ्हे । श॒तम् । पे॒रु॒के । च॒ । प॒क्वा ।
शा॒ण्डः । दा॒त् । हि॒र॒णिनः॑ । स्मत्ऽदि॑ष्टीन् । दश॑ । व॒शासः॑ । अ॒भि॒ऽसाचः॑ । ऋ॒ष्वान् ॥९
उत । मे । ऋज्रे इति । पुरयस्य । रघ्वी इति । सुऽमीळ्हे । शतम् । पेरुके । च । पक्वा ।
शाण्डः । दात् । हिरणिनः । स्मत्ऽदिष्टीन् । दश । वशासः । अभिऽसाचः । ऋष्वान् ॥९
“उत अपि च "पुरयस्य पुरयनामकस्य स्वभूते "ऋज्रे ऋजुगमने "रघ्वी क्षिप्रगामिन्यौ वडवे "मे अश्विनोः स्तुतिं कुर्वतो मम अभूताम् । "सुमीळ्हे राज्ञि विद्यमानाः सन्तः "शतं गावो ममाभूवन् । "पेरुके राज्ञि विद्यमानानि "पक्वा पक्वान्यन्नानि ममासन् । “शाण्डः च राजा "हिरणिनः हिरण्यवतः "स्मद्दिष्टीन् प्रशस्तदर्शनान् रथान् अश्वान् वा "दश दशसंख्याकान् “वशासः अनुगुणान् “अभिषाचः शत्रूणामभिभावुकान् “ऋष्वान् दर्शनीयान् पुरुषान् अश्विनोः स्तोतृभ्यः "दात् ददातु ॥
सं वां॑ श॒ता ना॑सत्या स॒हस्राश्वा॑नां पुरु॒पन्था॑ गि॒रे दा॑त् ।
भ॒रद्वा॑जाय वीर॒ नू गि॒रे दा॑द्ध॒ता रक्षां॑सि पुरुदंससा स्युः ॥१०
सम् । वा॒म् । श॒ता । ना॒स॒त्या॒ । स॒हस्रा॑ । अश्वा॑नाम् । पु॒रु॒ऽपन्थाः॑ । गि॒रे । दा॒त् ।
भ॒रत्ऽवा॑जाय । वी॒र॒ । नु । गि॒रे । दा॒त् । ह॒ता । रक्षां॑सि । पु॒रु॒ऽदं॒स॒सा॒ । स्यु॒रिति॑ स्युः ॥१०
सम् । वाम् । शता । नासत्या । सहस्रा । अश्वानाम् । पुरुऽपन्थाः । गिरे । दात् ।
भरत्ऽवाजाय । वीर । नु । गिरे । दात् । हता । रक्षांसि । पुरुऽदंससा । स्युरिति स्युः ॥१०
“नासत्या हे अश्विनौ “वां युवयोः “fगरे । गृणातीति गीः स्तोता । तस्मै "अश्वानां “शता शतानि “सहस्रा सहस्राणि च “पुरुपन्थाः पुरुपन्था नाम राजा “सं “दात् संददाति । “वीर हे वीरावश्विनौ ॥ द्विवचनस्य लुक् ॥ “गिरे युवयोः स्तोत्रे “भरद्वाजाय मह्यमपि “नु क्षिप्रं "दात् ददातु । किंच हे "पुरुदंससा बहुकर्माणावश्विनौ युवयोरनुग्रहात् "रक्षांसि “हता हतानि "स्युः ॥
आ वां॑ सु॒म्ने वरि॑मन्सू॒रिभि॑ः ष्याम् ॥११
आ । वा॒म् । सु॒म्ने । वरि॑मन् । सू॒रिऽभिः॑ । स्या॒म् ॥११
आ । वाम् । सुम्ने । वरिमन् । सूरिऽभिः । स्याम् ॥११
हे अश्विनौ "वरिमन् विस्तृते "सुम्ने "वां युवाभ्यां दत्ते सुखावहे धने । ‘ जलाषं सुम्नम् इति सुखनामसु पाठात् । "सूरिभिः विद्वद्भिः पुत्रादिभिः सह "आ समन्तात् "स्यां भवेयम् ॥ ॥४॥
| मण्डल ६ | ||||
|---|---|---|---|---|