ऋग्वेदः सूक्तं ९.९१
| ← सूक्तं ९.९० | ऋग्वेदः - मण्डल ९ सूक्तं ९.९१ कश्यपो मारीचः |
सूक्तं ९.९२ → |
| दे. पवमानः सोमः। त्रिष्टुप् |
असर्जि वक्वा रथ्ये यथाजौ धिया मनोता प्रथमो मनीषी ।
दश स्वसारो अधि सानो अव्येऽजन्ति वह्निं सदनान्यच्छ ॥१॥
वीती जनस्य दिव्यस्य कव्यैरधि सुवानो नहुष्येभिरिन्दुः ।
प्र यो नृभिरमृतो मर्त्येभिर्मर्मृजानोऽविभिर्गोभिरद्भिः ॥२॥
वृषा वृष्णे रोरुवदंशुरस्मै पवमानो रुशदीर्ते पयो गोः ।
सहस्रमृक्वा पथिभिर्वचोविदध्वस्मभिः सूरो अण्वं वि याति ॥३॥
रुजा दृळ्हा चिद्रक्षसः सदांसि पुनान इन्द ऊर्णुहि वि वाजान् ।
वृश्चोपरिष्टात्तुजता वधेन ये अन्ति दूरादुपनायमेषाम् ॥४॥
स प्रत्नवन्नव्यसे विश्ववार सूक्ताय पथः कृणुहि प्राचः ।
ये दुःषहासो वनुषा बृहन्तस्ताँस्ते अश्याम पुरुकृत्पुरुक्षो ॥५॥
एवा पुनानो अपः स्वर्गा अस्मभ्यं तोका तनयानि भूरि ।
शं नः क्षेत्रमुरु ज्योतींषि सोम ज्योङ्नः सूर्यं दृशये रिरीहि ॥६॥
सायणभाष्यम्
॥ श्रीगणेशाय नमः ॥
यस्य निःश्वसितं वेदा यो वेदेभ्योऽखिलं जगत् ।
निर्ममे तमहं वन्दे विद्यातीर्थमहेश्वरम् ॥
तृतीयं श्रुतितत्वज्ञः सप्तमस्याष्टकस्य सः ।
व्याख्याय सायणामात्यश्चतुर्थं व्याचिकीर्षति ॥
तत्र ‘असर्जि' इति षडृचं षष्ठं सूक्तं मारीचस्य कश्यपस्यार्षं त्रैष्टुभं पवमानसोमदेवताकम् । ‘ असर्जि कश्यपः' इत्यनुक्रान्तम् । गतो विनियोगः ॥
अस॑र्जि॒ वक्वा॒ रथ्ये॒ यथा॒जौ धि॒या म॒नोता॑ प्रथ॒मो म॑नी॒षी ।
दश॒ स्वसा॑रो॒ अधि॒ सानो॒ अव्येऽज॑न्ति॒ वह्निं॒ सद॑ना॒न्यच्छ॑ ॥ १
अस॑र्जि । वक्वा॑ । रथ्ये॑ । यथा॑ । आ॒जौ । धि॒या । म॒नोता॑ । प्र॒थ॒मः । म॒नी॒षी ।
दश॑ । स्वसा॑रः । अधि॑ । सानौ॑ । अव्ये॑ । अज॑न्ति । वह्नि॑म् । सद॑नानि । अच्छ॑ ॥१
असर्जि । वक्वा । रथ्ये । यथा । आजौ । धिया । मनोता । प्रथमः । मनीषी ।
दश । स्वसारः । अधि । सानौ । अव्ये । अजन्ति । वह्निम् । सदनानि । अच्छ ॥१
“वक्का शब्दयमानः । ‘वच परिभाषणे'। वनिप् । एतादृशः पवमानः सोमः “आजौ । अजन्ति कर्मार्थमृत्विज इत्याजिर्यज्ञः । तस्मिन् “धिया कर्मणा स्तोत्रेण वा साकम् "असर्जि सृज्यते पात्रेष्विति । तत्र दृष्टान्तः। “रथ्ये “यथा रथार्ह आजौ । संग्रामनामैतत् अजन्ति प्रक्षिपन्ति आयुधान्यत्रेति । तस्मिन्नश्वो यथा धियाङ्गुल्या सृज्यते तद्वत् । कीदृशः । “मनोता यस्मिन् देवानां मनांस्योतानि प्रोतानि सः । तथा च ब्राह्मणं - तस्मिन् हि तेषां मनांस्योतानि ' (ऐ. ब्रा. २.१०) इति । “प्रथमः सर्वेषां देवानां मुख्यः “मनीषी । मनस ईषा मनीषा स्तुतिः । तद्वान् । “दश “स्वासरः दशसंख्याका अङ्गुलयः “सदनानि यज्ञगृहाणि “अच्छ अभिमुखीकृत्य “वह्निं वोढारं सोमं “सानौ समुच्छ्रिते । अधिः सप्तम्यर्थानुवादकः । “अव्ये अविभवे अविवालेन कृते पवित्रे “अजन्ति प्रेरयन्ति । ‘ अज गतिक्षेपणयोः ।।
वी॒ती जन॑स्य दि॒व्यस्य॑ क॒व्यैरधि॑ सुवा॒नो न॑हु॒ष्ये॑भि॒रिन्दुः॑ ।
प्र यो नृभि॑र॒मृतो॒ मर्त्ये॑भिर्मर्मृजा॒नोऽवि॑भि॒र्गोभि॑र॒द्भिः ॥ २
वी॒ती । जन॑स्य । दि॒व्यस्य॑ । क॒व्यैः । अधि॑ । सु॒वा॒नः । न॒हु॒ष्ये॑भिः । इन्दुः॑ ।
प्र । यः । नृऽभिः॑ । अ॒मृतः॑ । मर्त्ये॑भिः । म॒र्मृ॒जा॒नः । अवि॑ऽभिः । गोभिः॑ । अ॒त्ऽभिः ॥२
वीती । जनस्य । दिव्यस्य । कव्यैः । अधि । सुवानः । नहुष्येभिः । इन्दुः ।
प्र । यः । नृऽभिः । अमृतः । मर्त्येभिः । मर्मृजानः । अविऽभिः । गोभिः । अत्ऽभिः ॥२
“कव्यैः साधुभिः स्तोतृभिः “नहुष्येभिः मनुष्यैः "सुवानः अभिषूयमाणः “इन्दुः सोमः “दिव्यस्य दिवि भवस्य “जनस्य देवगणस्य “वीती। ‘सुपां सुलुक्' इति चतुर्थ्याः पूर्वसवर्णदीर्घः । सोमभक्षणार्थं यज्ञम् “अधि गच्छति । किंच “अमृतः मरणधर्मरहितः “यः सोमः “नृभिः कर्मनेतृभिः “मर्त्येभिः मर्त्यैः "अविभिः अविमयैः पवित्रैस्तथा “गोभिः अनडुहैरधिषवणचर्मभिः यद्वा गोविकारैः क्षीरादिभिः "अद्भिः वसतीवर्यादिभिरुदकैश्च “मर्मृजानः भृशं शोध्यमानः सन् यज्ञं प्रति गच्छति । उपसर्गश्रुतेर्योग्यक्रियाध्याहारः ॥
वृषा॒ वृष्णे॒ रोरु॑वदं॒शुर॑स्मै॒ पव॑मानो॒ रुश॑दीर्ते॒ पयो॒ गोः ।
स॒हस्र॒मृक्वा॑ प॒थिभि॑र्वचो॒विद॑ध्व॒स्मभिः॒ सूरो॒ अण्वं॒ वि या॑ति ॥ ॥३
वृषा॑ । वृष्णे॑ । रोरु॑वत् । अं॒शुः । अ॒स्मै॒ । पव॑मानः । रुश॑त् । ई॒र्ते॒ । पयः॑ । गोः ।
स॒हस्र॑म् । ऋक्वा॑ । प॒थिऽभिः॑ । व॒चः॒ऽवित् । अ॒ध्व॒स्मऽभिः॑ । सूरः॑ । अण्व॑म् । वि । या॒ति॒ ॥३
वृषा । वृष्णे । रोरुवत् । अंशुः । अस्मै । पवमानः । रुशत् । ईर्ते । पयः । गोः ।
सहस्रम् । ऋक्वा । पथिऽभिः । वचःऽवित् । अध्वस्मऽभिः । सूरः । अण्वम् । वि । याति ॥३
“वृषा कामानां वर्षको वृषेवाचरन् वा “रोरुवत् भृशं शब्दायमानः “अंशुः सोमः “पवमानः पूयमानः सन् “अस्मै “वृष्णे वर्षकायेन्द्राय तदर्थं “रुशत् । रोचतेरिदं रूपम् । आरोचमानं श्वेतं “गोः “पयः आश्रयणद्रव्यम् “ईर्ते गच्छति । ‘ ईर गतौ । आदादिकः । किंच “ऋक्वा । 'छन्दसीवनिपौ' इति मत्वर्थीयो वनिप् । स्तोत्रवानत एव “वचोवित् स्तुतीनां ज्ञाता “सूरः सुवीर्यः सर्वेषामग्निष्टोमादिकर्मणि प्रेरकः सोमः “अध्वस्मभिः ध्वंसनवर्जितैर्हिंसारहितैः “सहस्रं पथिभिः बहुभिर्मार्गैः “अण्वं सूक्ष्मच्छिद्रं पवित्रं “वि “याति । अतीत्य द्रोणकलशं गच्छति ।।
रु॒जा दृ॒ळ्हा चि॑द्र॒क्षसः॒ सदां॑सि पुना॒न इ॑न्द ऊर्णुहि॒ वि वाजा॑न् ।
वृ॒श्चोपरि॑ष्टात्तुज॒ता व॒धेन॒ ये अन्ति॑ दू॒रादु॑पना॒यमे॑षाम् ॥ ४
रु॒ज । दृ॒ळ्हा । चि॒त् । र॒क्षसः॑ । सदां॑सि । पु॒ना॒नः । इ॒न्दो॒ इति॑ । ऊ॒र्णु॒हि॒ । वि । वाजा॑न् ।
वृ॒श्च । उ॒परि॑ष्टात् । तु॒ज॒ता । व॒धेन॑ । ये । अन्ति॑ । दू॒रात् । उ॒प॒ऽना॒यम् । ए॒षा॒म् ॥४
रुज । दृळ्हा । चित् । रक्षसः । सदांसि । पुनानः । इन्दो इति । ऊर्णुहि । वि । वाजान् ।
वृश्च । उपरिष्टात् । तुजता । वधेन । ये । अन्ति । दूरात् । उपऽनायम् । एषाम् ॥४
हे सोम “दृळ्हा “चित् दृढान्यपि परैरगन्तव्यत्वेन “रक्षसः राक्षसस्य “सदांसि स्थानानि पुराणि "रुज विनाशय । रुजो भङ्गे' तौदादिकः । किंच हे “इन्दो पवमान “पुनानः पवित्रादिभिः पूयमानस्त्वं “वाजान् तस्यान्नानि तस्य बलानि वा “ऊर्णुहि आच्छादय । आहरेत्यर्थः । तथा “ये राक्षसाः “उपरिष्टात् ऊर्ध्वदेशादागच्छन्ति ये वा “अन्ति अन्तिके समीप आगच्छन्ति ये च “दूरात् दूरदेशाद्वागच्छन्ति तेषां राक्षसानाम् “उपनायम् उपनेतारं स्वामिनं “तुजता । तुजतिर्हिंसाकर्मा । हिंसकेन “वधेन हननसाधनेनायुधेन त्वं “वृश्च छिन्धि । ' ओव्रश्चू छेदने' तौदादिकः ॥
स प्र॑त्न॒वन्नव्य॑से विश्ववार सू॒क्ताय॑ प॒थः कृ॑णुहि॒ प्राचः॑ ।
ये दुः॒षहा॑सो व॒नुषा॑ बृ॒हन्त॒स्ताँस्ते॑ अश्याम पुरुकृत्पुरुक्षो ॥ ५
सः । प्र॒त्न॒ऽवत् । नव्य॑से । वि॒श्व॒ऽवा॒र॒ । सु॒ऽउ॒क्ताय॑ । प॒थः । कृ॒णु॒हि॒ । प्राचः॑ ।
ये । दुः॒ऽसहा॑सः । व॒नुषा॑ । बृ॒हन्तः॑ । तान् । ते॒ । अ॒श्या॒म॒ । पु॒रु॒ऽकृ॒त् । पु॒रु॒क्षो॒ इति॑ पुरुऽक्षो ॥५
सः । प्रत्नऽवत् । नव्यसे । विश्वऽवार । सुऽउक्ताय । पथः । कृणुहि । प्राचः ।
ये । दुःऽसहासः । वनुषा । बृहन्तः । तान् । ते । अश्याम । पुरुऽकृत् । पुरुक्षो इति पुरुऽक्षो ॥५
हे “विश्ववार विश्वैः सर्वैर्वरणीय हे सोम “सः तादृशस्त्वं “प्रत्नवत् पुराण इव स्थितस्त्वं “नव्यसे नवीयसे नवतराय । नवशब्दादीयसुनीकारलोपश्छान्दसः । तस्मै "सूक्ताय शोभनस्तुतिकाय मह्यं “पथः मार्गान् “प्राचः प्राचीनान् कृणुहि कुरु। सर्वत्र गमनं प्रयच्छेत्यर्थः । ‘ कृवि हिंसाकरणयोः'। ' धिन्विकृण्व्योरञ्च' इत्युप्रत्ययः । हे “पुरुकृत् बहुकर्मन् हे पुरुक्षो । ' टुक्षु शब्दे'। मितद्र्वादित्वाड्डुप्रत्ययः (पा. सू. ३. ३.१८०.१ )। बहुविधं शब्दायमान हे सोम “दुःसहासः रक्षोभिः सोढुमशक्याः अत एव “वनुषा । वनतिर्हिंसार्थः। हिंसया युक्ताः "बृहन्तः महान्तः “ये त्वदीया अंशाः सन्ति “तांस्ते तव स्वभूतानंशान् वयं यज्ञे "अश्याम प्राप्नुयाम
ए॒वा पु॑ना॒नो अ॒पः स्व१॒॑र्गा अ॒स्मभ्यं॑ तो॒का तन॑यानि॒ भूरि॑ ।
शं नः॒ क्षेत्र॑मु॒रु ज्योतीं॑षि सोम॒ ज्योङ्नः॒ सूर्यं॑ दृ॒शये॑ रिरीहि ॥ ६
ए॒व । पु॒ना॒नः । अ॒पः । स्वः॑ । गाः । अ॒स्मभ्य॑म् । तो॒का । तन॑यानि । भूरि॑ ।
शम् । नः॒ । क्षेत्र॑म् । उ॒रु । ज्योतीं॑षि । सो॒म॒ । ज्योक् । नः॒ । सूर्य॑म् । दृ॒शये॑ । रि॒री॒हि॒ ॥६
एव । पुनानः । अपः । स्वः । गाः । अस्मभ्यम् । तोका । तनयानि । भूरि ।
शम् । नः । क्षेत्रम् । उरु । ज्योतींषि । सोम । ज्योक् । नः । सूर्यम् । दृशये । रिरीहि ॥६
हे सोम “एव एवं “पुनानः पूयमानः पवित्रादिभिः “अस्मभ्यं “रिरीहि प्रापय प्रयच्छ । किं तत्। “अपः । अप इत्यन्तरिक्षनाम । आप्नोति सर्वमपि । अन्तरिक्षं “स्वः स्वर्गं द्युलोकं “गाः । सर्वैर्गम्यतेऽत्रेति गावः पृथिव्यः । ताः पृथिवीश्च “भूरि । ' सुपां सुलुक्' इति द्वितीयाया लुक् । बहून् “तोका पुत्रान् “तनयानि । तन्वन्ति कुलमिति तनयाः पौत्राः । तांश्च तथा “नः अस्मभ्यं “क्षेत्रं “शं सुखकरं कुरु । हे “सोम “ज्योतींषि नक्षत्राणि “उरु उरूणि अन्तरिक्षे विस्तीर्णानि कुरु । तथा “नः अस्मभ्यं "सूर्यम् आदित्यं “ज्योक् । चिरनामैतत् । चिरकालं “दृशये द्रष्टुं कुरु ॥ ॥ १ ॥
टिप्पणी
| मण्डल ९ | |||
|---|---|---|---|