ऋग्वेदः सूक्तं ९.९०
| ← सूक्तं ९.८९ | ऋग्वेदः - मण्डल ९ सूक्तं ९.९० वसिष्ठो मैत्रावरुणिः |
सूक्तं ९.९१ → |
| दे. पवमानः सोमः। त्रिष्टुप् |
प्र हिन्वानो जनिता रोदस्यो रथो न वाजं सनिष्यन्नयासीत् ।
इन्द्रं गच्छन्नायुधा संशिशानो विश्वा वसु हस्तयोरादधानः ॥१॥
अभि त्रिपृष्ठं वृषणं वयोधामाङ्गूषाणामवावशन्त वाणीः ।
वना वसानो वरुणो न सिन्धून्वि रत्नधा दयते वार्याणि ॥२॥
शूरग्रामः सर्ववीरः सहावाञ्जेता पवस्व सनिता धनानि ।
तिग्मायुधः क्षिप्रधन्वा समत्स्वषाळ्हः साह्वान्पृतनासु शत्रून् ॥३॥
उरुगव्यूतिरभयानि कृण्वन्समीचीने आ पवस्वा पुरंधी ।
अपः सिषासन्नुषसः स्वर्गाः सं चिक्रदो महो अस्मभ्यं वाजान् ॥४॥
मत्सि सोम वरुणं मत्सि मित्रं मत्सीन्द्रमिन्दो पवमान विष्णुम् ।
मत्सि शर्धो मारुतं मत्सि देवान्मत्सि महामिन्द्रमिन्दो मदाय ॥५॥
एवा राजेव क्रतुमाँ अमेन विश्वा घनिघ्नद्दुरिता पवस्व ।
इन्दो सूक्ताय वचसे वयो धा यूयं पात स्वस्तिभिः सदा नः ॥६॥
सायणभाष्यम्
‘प्र हिन्वानः' इति षडृचं पञ्चमं सूक्तं मैत्रावरुणेर्वसिष्ठस्थार्षं त्रैष्टुभं पवमानसोमदेवताकम् । तथा चानुक्रान्तं- प्र हिन्वानः षड्वसिष्ठः' इति । गतो विनियोगः ।।
प्र हि॑न्वा॒नो ज॑नि॒ता रोद॑स्यो॒ रथो॒ न वाजं॑ सनि॒ष्यन्न॑यासीत् ।
इंद्रं॒ गच्छ॒न्नायु॑धा सं॒शिशा॑नो॒ विश्वा॒ वसु॒ हस्त॑योरा॒दधा॑नः ॥१
प्र । हि॒न्वा॒नः । ज॒नि॒ता । रोद॑स्योः । रथः॑ । न । वाज॑म् । स॒नि॒ष्यन् । अ॒या॒सी॒त् ।
इन्द्र॑म् । गच्छ॑न् । आयु॑धा । स॒म्ऽशिशा॑नः । विश्वा॑ । वसु॑ । हस्त॑योः । आ॒ऽदधा॑नः ॥१
प्र । हिन्वानः । जनिता । रोदस्योः । रथः । न । वाजम् । सनिष्यन् । अयासीत् ।
इन्द्रम् । गच्छन् । आयुधा । सम्ऽशिशानः । विश्वा । वसु । हस्तयोः । आऽदधानः ॥१
“हिन्वानः प्रेर्यमाणोऽध्वर्य्वादिभिः “जनिता उत्पादयिता रोदस्योः द्यावापृथिव्याः । तयोः जनयितृत्वं वृष्टिप्रदानहविष्प्रापणाभ्याम् । तादृक्सोमः “वाजम् अन्नं “सनिष्यन् दास्यन् “प्र “अयासीत् प्रगच्छति । “इन्द्रं “गच्छन् प्राप्नुवन् “आयुधा आयुधानि “संशिशानः सम्यक् तीक्ष्णीकुर्वन्निन्द्रसाहाय्यगमनार्थं तीक्ष्णायुधः सन् “विश्वा सर्वाणि "वसु वसूनि “हस्तयोरादधानः अस्मभ्यं दानाय । एवं कुर्वन् प्रायासीत् ॥
अ॒भि त्रि॑पृ॒ष्ठं वृष॑णं वयो॒धामां॑गू॒षाणा॑मवावशंत॒ वाणीः॑ ।
वना॒ वसा॑नो॒ वरु॑णो॒ न सिंधू॒न्वि र॑त्न॒धा द॑यते॒ वार्या॑णि ॥२
अ॒भि । त्रि॒ऽपृ॒ष्ठम् । वृष॑णम् । व॒यः॒ऽधाम् । आ॒ङ्गू॒षाणा॑म् । अ॒वा॒व॒श॒न्त॒ । वाणीः॑ ।
वना॑ । वसा॑नः । वरु॑णः । न । सिन्धू॑न् । वि । र॒त्न॒ऽधाः । द॒य॒ते॒ । वार्या॑णि ॥२
अभि । त्रिऽपृष्ठम् । वृषणम् । वयःऽधाम् । आङ्गूषाणाम् । अवावशन्त । वाणीः ।
वना । वसानः । वरुणः । न । सिन्धून् । वि । रत्नऽधाः । दयते । वार्याणि ॥२
“त्रिपृष्ठम् । त्रीणि पृष्ठानि स्तोत्राणि द्रोणकलशादिस्थानानि वा सवनानि वा यस्य स तथोक्तः । तं “वृषणं वर्षकं “वयोधाम् अन्नस्य दातारं सोमम् “आङ्गूषाणाम् आघोषवतां स्तोतॄणां “वाणीः वाचः “अभि “अवावशन्त शब्दयन्ते । “वना वनान्युदकानि “वसानः आच्छादयन् “वरुणो “न वरुण इव “सिन्धून् आच्छादयति तद्वत् । “रत्नधाः रत्नानां दाता सोमः “वार्याणि धनानि “दयते प्रयच्छति स्तोतृभ्यः ॥
शूर॑ग्रामः॒ सर्व॑वीरः॒ सहा॑वां॒जेता॑ पवस्व॒ सनि॑ता॒ धना॑नि ।
ति॒ग्मायु॑धः क्षि॒प्रध॑न्वा स॒मत्स्वषा॑ळ्हः सा॒ह्वान्पृत॑नासु॒ शत्रू॑न् ॥३
शूर॑ऽग्रामः । सर्व॑ऽवीरः । सहा॑वान् । जेता॑ । प॒व॒स्व॒ । सनि॑ता । धना॑नि ।
ति॒ग्मऽआ॑युधः । क्षि॒प्रऽध॑न्वा । स॒मत्ऽसु॑ । अषा॑ळ्हः । स॒ह्वान् । पृत॑नासु । शत्रू॑न् ॥३
शूरऽग्रामः । सर्वऽवीरः । सहावान् । जेता । पवस्व । सनिता । धनानि ।
तिग्मऽआयुधः । क्षिप्रऽधन्वा । समत्ऽसु । अषाळ्हः । सह्वान् । पृतनासु । शत्रून् ॥३
हे सोम “पवस्व त्वम् । कीदृशस्त्वम् । “शूरग्रामः शूराणां ग्रामः संघो यस्य सः । “सर्ववीरः । सर्वे वीरा यस्य स तथोक्तः । “सहावान् सहनवान् “जेता जयशीलः “सनिता संभक्ता “धनानि “तिग्मायुधः तीक्ष्णप्रहरणसाधनः “क्षिप्रधन्वा क्षिप्रसहनशीलधन्वा “समत्सु संग्रामेषु “अषाळ्हः असोढः “साह्वान् अभिभवन् । कुत्र। “पृतनासु शत्रुसेनासु । कान्। “शत्रून् ॥
उ॒रुग॑व्यूति॒रभ॑यानि कृ॒ण्वन्त्स॑मीची॒ने आ प॑वस्वा॒ पुरं॑धी ।
अ॒पः सिषा॑सन्नु॒षसः॒ स्व१॒॑र्गाः सं चि॑क्रदो म॒हो अ॒स्मभ्यं॒ वाजा॑न् ॥४
उ॒रुऽग॑व्यूतिः । अभ॑यानि । कृ॒ण्वन् । स॒मी॒ची॒ने इति॑ स॒म्ऽई॒ची॒ने । आ । प॒व॒स्व॒ । पुर॑न्धी॒ इति॒ पुर॑म्ऽधी ।
अ॒पः । सिसा॑सन् । उ॒षसः॑ । स्वः॑ । गाः । सम् । चि॒क्र॒दः॒ । म॒हः । अ॒स्मभ्य॑म् । वाजा॑न् ॥४
उरुऽगव्यूतिः । अभयानि । कृण्वन् । समीचीने इति सम्ऽईचीने । आ । पवस्व । पुरन्धी इति पुरम्ऽधी ।
अपः । सिसासन् । उषसः । स्वः । गाः । सम् । चिक्रदः । महः । अस्मभ्यम् । वाजान् ॥४
हे सोम “उरुगव्यूतिः विस्तीर्णमार्गस्त्वम् “अभयानि स्तोतृभ्यः “कृण्वन् कुर्वन् “पुरंधी। इदं द्यावापृथिव्योर्नाम । ते “समीचीने संगते कुर्वन् “आ “पवस्व आक्षर। “अपः “उषसः “स्वः आदित्यं “गाः रश्मींश्च “सिषासन् पुष्ट्यर्थं संभक्तुमिच्छन् “सं “चिक्रदः संक्रन्दसे । “महः महतो महान्ति “वाजान् अन्नानि “अस्मभ्यं दातुमिति शेषः ॥
मत्सि॑ सोम॒ वरु॑णं॒ मत्सि॑ मि॒त्रं मत्सींद्र॑मिंदो पवमान॒ विष्णुं॑ ।
मत्सि॒ शर्धो॒ मारु॑तं॒ मत्सि॑ दे॒वान्मत्सि॑ म॒हामिंद्र॑मिंदो॒ मदा॑य ॥५
मत्सि॑ । सो॒म॒ । वरु॑णम् । मत्सि॑ । मि॒त्रम् । मत्सि॑ । इन्द्र॑म् । इ॒न्दो॒ इति॑ । प॒व॒मा॒न॒ । विष्णु॑म् ।
मत्सि॑ । शर्धः॑ । मारु॑तम् । मत्सि॑ । दे॒वान् । मत्सि॑ । म॒हाम् । इन्द्र॑म् । इ॒न्दो॒ इति॑ । मदा॑य ॥५
मत्सि । सोम । वरुणम् । मत्सि । मित्रम् । मत्सि । इन्द्रम् । इन्दो इति । पवमान । विष्णुम् ।
मत्सि । शर्धः । मारुतम् । मत्सि । देवान् । मत्सि । महाम् । इन्द्रम् । इन्दो इति । मदाय ॥५
हे “पवमान पूयमान “इन्दो “सोम त्वं वरुणादीन् “मत्सि तर्पय तेषां "मदाय । इन्द्रस्य प्राधान्यात् द्विरभिधानम् ॥
ए॒वा राजे॑व॒ क्रतु॑माँ॒ अमे॑न॒ विश्वा॒ घनि॑घ्नद्दुरि॒ता प॑वस्व ।
इंदो॑ सू॒क्ताय॒ वच॑से॒ वयो॑ धा यू॒यं पा॑त स्व॒स्तिभिः॒ सदा॑ नः ॥६
ए॒व । राजा॑ऽइव । क्रतु॑ऽमान् । अमे॑न । विश्वा॑ । घनि॑घ्नत् । दुः॒ऽइ॒ता । प॒व॒स्व॒ ।
इन्दो॒ इति॑ । सु॒ऽउ॒क्ताय॑ । वच॑से । वयः॑ । धाः॒ । यू॒यम् । पा॒त॒ । स्व॒स्तिऽभिः॑ । सदा॑ । नः॒ ॥६
एव । राजाऽइव । क्रतुऽमान् । अमेन । विश्वा । घनिघ्नत् । दुःऽइता । पवस्व ।
इन्दो इति । सुऽउक्ताय । वचसे । वयः । धाः । यूयम् । पात । स्वस्तिऽभिः । सदा । नः ॥६
अनया स्तुतिमुपसंहरन् फलमाशास्ते । हे सोम “एव एवं स्तुत इति शेषः। “क्रतुमान् त्वं “राजेव “अमेन बलेन “विश्वा सर्वाणि “दुरिता दुरितानि “घनिघ्नत् विनाशयन् "पवस्व । हे “इन्दो दीप्त सोम "सूक्ताय शोभनमुदिताय “वचसे अस्माकं स्तोत्राय तद्वचो विमृष्यार्थवदवगत्य “वयो “धाः अन्नं धेहि। अन्नलाभस्य स्तुतिनिमित्तकत्वात्तस्य स्तुतिवचसः प्राधान्येनोक्तिः । शिष्टं सिद्धम् ॥ ॥२६॥
वेदार्थस्य प्रकाशेन तमो हार्दं निवारयन् ।
पुमर्थांश्चतुरो देयाद्विद्यातीर्थमहेश्वरः ॥
इति श्रीमद्राजाधिराजपरमेश्वरवैदिकमार्गप्रवर्तकश्रीवीरबुक्कभूपालसाम्राज्यधुरंधरेण सायणाचार्येण विरचिते माधवीये वेदार्थप्रकाश ऋक्संहिताभाष्ये सप्तमाष्टके तृतीयोऽध्यायः समाप्तः ॥
| मण्डल ९ | |||
|---|---|---|---|