ऋग्वेदः सूक्तं ९.११
| ← सूक्तं ९.१० | ऋग्वेदः - मण्डल ९ सूक्तं ९.११ कश्यपोऽसितो देवलो वा। |
सूक्तं ९.१२ → |
| दे. पवमानः सोमः। गायत्री। |
उपास्मै गायता नरः पवमानायेन्दवे ।
अभि देवाँ इयक्षते ॥१॥
अभि ते मधुना पयोऽथर्वाणो अशिश्रयुः ।
देवं देवाय देवयु ॥२॥
स नः पवस्व शं गवे शं जनाय शमर्वते ।
शं राजन्नोषधीभ्यः ॥३॥
बभ्रवे नु स्वतवसेऽरुणाय दिविस्पृशे ।
सोमाय गाथमर्चत ॥४॥
हस्तच्युतेभिरद्रिभिः सुतं सोमं पुनीतन ।
मधावा धावता मधु ॥५॥
नमसेदुप सीदत दध्नेदभि श्रीणीतन ।
इन्दुमिन्द्रे दधातन ॥६॥
अमित्रहा विचर्षणिः पवस्व सोम शं गवे ।
देवेभ्यो अनुकामकृत् ॥७॥
इन्द्राय सोम पातवे मदाय परि षिच्यसे ।
मनश्चिन्मनसस्पतिः ॥८॥
पवमान सुवीर्यं रयिं सोम रिरीहि नः ।
इन्दविन्द्रेण नो युजा ॥९॥
सायणभाष्यम्
‘ उपास्मै ' इति नवर्चमेकादशं सूक्तम् । ऋष्याद्याः पूर्ववत् । उपास्मै इत्यनुक्रान्तम् । उक्तः सूक्तविनियोगः । अभिष्टवे घर्मदुघावत्सेऽपनीयमाने 'नमसेदुप' इत्येषा । सूत्रितं च-’ नमसेदुप सीदत संजानाना उप सीदन्नभिज्ञु' (आश्व. श्रौ. ४.७ ) इति ॥
उपा॑स्मै गायता नरः॒ पव॑माना॒येंद॑वे ।
अ॒भि दे॒वाँ इय॑क्षते ॥१
उप॑ । अ॒स्मै॒ । गा॒य॒त॒ । न॒रः॒ । पव॑मानाय । इन्द॑वे ।
अ॒भि । दे॒वान् । इय॑क्षते ॥१
उप । अस्मै । गायत । नरः । पवमानाय । इन्दवे ।
अभि । देवान् । इयक्षते ॥१
हे “नरः नेतार ऋत्विजः यज्ञस्य "देवान् इन्द्रादीन् “अभि “इयक्षते आभिमुख्येन यष्टुमिच्छते “पवमानाय क्षरते “अस्मै अभिषूयमाणाय “इन्दवे सोमाय “उप “गायत उपगानं कुरुत ॥
अ॒भि ते॒ मधु॑ना॒ पयोऽथ॑र्वाणो अशिश्रयुः ।
दे॒वं दे॒वाय॑ देव॒यु ॥२
अ॒भि । ते॒ । मधु॑ना । पयः॑ । अथ॑र्वाणः । अ॒शि॒श्र॒युः॒ ।
दे॒वम् । दे॒वाय॑ । दे॒व॒ऽयु ॥२
अभि । ते । मधुना । पयः । अथर्वाणः । अशिश्रयुः ।
देवम् । देवाय । देवऽयु ॥२
हे सोम “ते तव “देवं देवनशीलं “देवयु देवयुं देवकामं रसं “देवाय देवनशीलायेन्द्राय “मधुना “पयः गव्येन पयसा “अथर्वाणः ऋषयः “अभि "अशिश्रयुः अभ्यश्रीणन् । समस्कुर्वन्नित्यर्थः ॥
स नः॑ पवस्व॒ शं गवे॒ शं जना॑य॒ शमर्व॑ते ।
शं रा॑ज॒न्नोष॑धीभ्यः ॥३
सः । नः॒ । प॒व॒स्व॒ । शम् । गवे॑ । शम् । जना॑य । शम् । अर्व॑ते ।
शम् । रा॒ज॒न् । ओष॑धीभ्यः ॥३
सः । नः । पवस्व । शम् । गवे । शम् । जनाय । शम् । अर्वते ।
शम् । राजन् । ओषधीभ्यः ॥३
हे “राजन् दीप्यमान सोम “सः प्रसिद्धस्त्वं “नः अस्माकं “गवे “शं सुखं “पवस्व क्षर । “जनाय पुत्रादये च “शं पवस्व । “अर्वते अश्वाय च “शं पवस्व । “ओषधीभ्यः च “शं पवस्व ॥
ब॒भ्रवे॒ नु स्वत॑वसेऽरु॒णाय॑ दिवि॒स्पृशे॑ ।
सोमा॑य गा॒थम॑र्चत ॥४
ब॒भ्रवे॑ । नु । स्वऽत॑वसे । अ॒रु॒णाय॑ । दि॒वि॒ऽस्पृशे॑ ।
सोमा॑य । गा॒थम् । अ॒र्च॒त॒ ॥४
बभ्रवे । नु । स्वऽतवसे । अरुणाय । दिविऽस्पृशे ।
सोमाय । गाथम् । अर्चत ॥४
हे स्तोतारः “बभ्रवे बभ्रुवर्णाय “स्वतवसे स्वबलाय “अरुणाय कदाचिदरुणवर्णाय “दिविस्पृशे दिवं स्पृशते “सोमाय “नु क्षिप्रं “गाथं स्तुतिरूपां वाचम् “अर्चत । उच्चारयतेत्यर्थः ॥
हस्त॑च्युतेभि॒रद्रि॑भिः सु॒तं सोमं॑ पुनीतन ।
मधा॒वा धा॑वता॒ मधु॑ ॥५
हस्त॑ऽच्युतेभिः । अद्रि॑ऽभिः । सु॒तम् । सोम॑म् । पु॒नी॒त॒न॒ ।
मधौ॑ । आ । धा॒व॒त॒ । मधु॑ ॥५
हस्तऽच्युतेभिः । अद्रिऽभिः । सुतम् । सोमम् । पुनीतन ।
मधौ । आ । धावत । मधु ॥५
हे ऋत्विजः "हस्तच्युतेभिः हस्तप्रच्युतैः "अद्रिभिः अभिषवग्रावभिः ”सुतम् अभिषुतं “सोमं “पुनीतन पवित्रे पावयत । अपि च “मधौ मदकरे सोमे “मधु गव्यं पयः “आ “धावत प्रक्षिपत ॥ ॥३६॥
नम॒सेदुप॑ सीदत द॒ध्नेद॒भि श्री॑णीतन ।
इंदु॒मिंद्रे॑ दधातन ॥६
नम॑सा । इत् । उप॑ । सी॒द॒त॒ । द॒ध्ना । इत् । अ॒भि । श्री॒णी॒त॒न॒ ।
इन्दु॑म् । इन्द्रे॑ । द॒धा॒त॒न॒ ॥६
नमसा । इत् । उप । सीदत । दध्ना । इत् । अभि । श्रीणीतन ।
इन्दुम् । इन्द्रे । दधातन ॥६
हे ऋत्विजः “नमसेत् नमस्कारेणैव “उप “सीदत सोममुपगच्छत । “दध्नेत् दध्नैव “अभि “श्रीणीतन अभिश्रीणीत च । “इन्द्रे “इन्दुं सोमं “दधातन धत्त च ।
अ॒मि॒त्र॒हा विच॑र्षणिः॒ पव॑स्व सोम॒ शं गवे॑ ।
दे॒वेभ्यो॑ अनुकाम॒कृत् ॥७
अ॒मि॒त्र॒ऽहा । विऽच॑र्षणिः । पव॑स्व । सो॒म॒ । शम् । गवे॑ ।
दे॒वेभ्यः॑ । अ॒नु॒का॒म॒ऽकृत् ॥७
अमित्रऽहा । विऽचर्षणिः । पवस्व । सोम । शम् । गवे ।
देवेभ्यः । अनुकामऽकृत् ॥७
हे सोम “अमित्रहा अमित्राणां हन्ता “विचर्षणिः विद्रष्टा “देवेभ्यः “अनुकामकृत् अभीष्टस्य कर्ता त्वं “गवे अस्माकं गवे “शं सुखं “पवस्व क्षर ।।
इंद्रा॑य सोम॒ पात॑वे॒ मदा॑य॒ परि॑ षिच्यसे ।
म॒न॒श्चिन्मन॑स॒स्पतिः॑ ॥८
इन्द्रा॑य । सो॒म॒ । पात॑वे । मदा॑य । परि॑ । सि॒च्य॒से॒ ।
म॒नः॒ऽचित् । मन॑सः । पतिः॑ ॥८
इन्द्राय । सोम । पातवे । मदाय । परि । सिच्यसे ।
मनःऽचित् । मनसः । पतिः ॥८
हे "सोम "मनश्चित् मनसो “ज्ञाता “मनसस्पतिः ईश्वरस्त्वम् “इन्द्राय इन्द्रस्य “पातवे पानाय “मदाय च “परि “षिच्यसे परितः पात्रेषु सिच्यसे ।।
पव॑मान सु॒वीर्यं॑ र॒यिं सो॑म रिरीहि नः ।
इंद॒विंद्रे॑ण नो यु॒जा ॥९
पव॑मान । सु॒ऽवीर्य॑म् । र॒यिम् । सो॒म॒ । रि॒री॒हि॒ । नः॒ ।
इन्दो॒ इति॑ । इन्द्रे॑ण । नः॒ । यु॒जा ॥९
पवमान । सुऽवीर्यम् । रयिम् । सोम । रिरीहि । नः ।
इन्दो इति । इन्द्रेण । नः । युजा ॥९
हे “इन्दो क्लिद्यमान “पवमान “सोम त्वं “सुवीर्यं शोभनवीर्योपेतं “रयिं धनं “नः अस्माकं संबन्धिना “इन्द्रेण “युजा सहायेन “नः अस्मभ्यं “रिरीहि देहि ॥ ॥ ३७ ॥
टिप्पणी
SV.2.1,113;
सार्वमेधिके - उपास्मै गायता नरः पवमानायेन्दवे । अभि देवाꣳ२ऽ इयक्षते ॥ VS.33. 62;
सर्वप्रकृतिभूतो अग्निष्टोमः - उपास्मै गायत नर इति ग्रामकामायप्रतिपदं कुर्यात् नरो वै देवानां ग्रामो ग्राममेवास्मा उपाकः उप वा अन्नमन्नमेवास्मा उपाकः उपोषु जातमप्तुरमिति प्रजाकामाय प्रतिपदं कुर्यात् उप वै प्रजा तां जातमित्येवाजीजनत् स नः पस्वस्य शं गव इति प्रतिपदं कुर्यात् यां समां महादेवः पशून् हन्यात् स नः पवस्व शं गव इति चतुष्पदे भेषजं करोति शं जनायेति द्विपदे शमर्वत इत्येकशफाय विषेण वै तां समामोषधयोऽक्ता भवन्ति यां समां महादेवः पशून् हन्ति यच्छं राजन्नोषधीभ्य इत्याहौषधीरेवास्मै स्वदयत्युभय्योऽस्मै स्वदिताः पच्यन्तेऽकृष्टपच्याश्च कृष्टपच्याश्च - पंच.ब्रा. ६.९.१
अग्निष्टोम विकृतयः - उपास्मै गायता नरःऽऽऽऽुपोषु जातमप्तुरंऽऽऽऽपवस्व वाचो अग्रिय"इति प्रतिपदो भवन्त्येतद्वै त्रिरात्रमकः पंब्रा. १६.११.२
$B.1.3.17 (comm.);
प्रातरनुवाकेऽनूच्यन्ते । तमेतयोपसमेत्योपासीदन् । उपास्मै गायता नर इति । तस्मादेतया बहिष्पवमान उपसद्यः तै.ब्रा. .1.5.9.7;
LC.7.10.19;
तमुपास्मै गायता नर इत्यृचाश्रवणीयेनोपागायन् ६ यदुपास्मै गायता नर इति तेन गायत्रमभवत्तस्मादेषैव प्रतिपत्कार्या ७ जै.उ.ब्रा. ३.७.१.७
Ps: upasmai gayata LÇ.8. 12.7; upasmai LC.4.6.20. Cf. LC. (comm.)4.5.19; 6.14.
| मण्डल ९ | |||
|---|---|---|---|