ऋग्वेदः सूक्तं ९.७१
| ← सूक्तं ९.७० | ऋग्वेदः - मण्डल ९ सूक्तं ९.७१ ऋषभो वैश्वामित्रः |
सूक्तं ९.७२ → |
| दे. पवमानः सोमः। जगती, ९ त्रिष्टुप्। |
आ दक्षिणा सृज्यते शुष्म्यासदं वेति द्रुहो रक्षसः पाति जागृविः ।
हरिरोपशं कृणुते नभस्पय उपस्तिरे चम्वोर्ब्रह्म निर्णिजे ॥१॥
प्र कृष्टिहेव शूष एति रोरुवदसुर्यं वर्णं नि रिणीते अस्य तम् ।
जहाति वव्रिं पितुरेति निष्कृतमुपप्रुतं कृणुते निर्णिजं तना ॥२॥
अद्रिभिः सुतः पवते गभस्त्योर्वृषायते नभसा वेपते मती ।
स मोदते नसते साधते गिरा नेनिक्ते अप्सु यजते परीमणि ॥३॥
परि द्युक्षं सहसः पर्वतावृधं मध्वः सिञ्चन्ति हर्म्यस्य सक्षणिम् ।
आ यस्मिन्गावः सुहुताद ऊधनि मूर्धञ्छ्रीणन्त्यग्रियं वरीमभिः ॥४॥
समी रथं न भुरिजोरहेषत दश स्वसारो अदितेरुपस्थ आ ।
जिगादुप ज्रयति गोरपीच्यं पदं यदस्य मतुथा अजीजनन् ॥५॥
श्येनो न योनिं सदनं धिया कृतं हिरण्ययमासदं देव एषति ।
ए रिणन्ति बर्हिषि प्रियं गिराश्वो न देवाँ अप्येति यज्ञियः ॥६॥
परा व्यक्तो अरुषो दिवः कविर्वृषा त्रिपृष्ठो अनविष्ट गा अभि ।
सहस्रणीतिर्यतिः परायती रेभो न पूर्वीरुषसो वि राजति ॥७॥
त्वेषं रूपं कृणुते वर्णो अस्य स यत्राशयत्समृता सेधति स्रिधः ।
अप्सा याति स्वधया दैव्यं जनं सं सुष्टुती नसते सं गोअग्रया ॥८॥
उक्षेव यूथा परियन्नरावीदधि त्विषीरधित सूर्यस्य ।
दिव्यः सुपर्णोऽव चक्षत क्षां सोमः परि क्रतुना पश्यते जाः ॥९॥
सायणभाष्यम्
‘आ दक्षिणा' इति नवर्चं चतुर्थं सूक्तं वैश्वामित्रस्यर्षभस्यार्षं पवमानसोमदेवताकम् । नवमी त्रिष्टुप् शिष्टा जगत्यः । तथा चानुक्रान्तम्-‘ आ दक्षिणा नव ऋषभस्तौ वैश्वामित्रौ' इति । ‘तौ' इत्यनेन प्रकृतो रेणुर्ऋषभश्चोभे परामृश्येते । श्रूयते हि-' अथ ह विश्वामित्रः पुत्रानामन्त्रयामास मधुच्छन्दाः शृणोतन ऋषभो रेणुरष्टकः' (ऐ. ब्रा. ७. १७) इति । गतः सूक्तविनियोगः ।।
आ दक्षि॑णा सृज्यते शु॒ष्म्या॒३॒॑सदं॒ वेति॑ द्रु॒हो र॒क्षसः॑ पाति॒ जागृ॑विः ।
हरि॑रोप॒शं कृ॑णुते॒ नभ॒स्पय॑ उप॒स्तिरे॑ च॒म्वो॒३॒॑र्ब्रह्म॑ नि॒र्णिजे॑ ॥१
आ । दक्षि॑णा । सृ॒ज्य॒ते॒ । शु॒ष्मी । आ॒ऽसद॑म् । वेति॑ । द्रु॒हः । र॒क्षसः॑ । पा॒ति॒ । जागृ॑विः ।
हरिः॑ । ओ॒प॒शम् । कृ॒णु॒ते॒ । नभः॑ । पयः॑ । उ॒प॒ऽस्तिरे॑ । च॒म्वोः॑ । ब्रह्म॑ । निः॒ऽनिजे॑ ॥१
आ । दक्षिणा । सृज्यते । शुष्मी । आऽसदम् । वेति । द्रुहः । रक्षसः । पाति । जागृविः ।
हरिः । ओपशम् । कृणुते । नभः । पयः । उपऽस्तिरे । चम्वोः । ब्रह्म । निःऽनिजे ॥१
सोमस्य स्वभूते यज्ञे ऋत्विग्भ्यः “दक्षिणा “आ “सृज्यते अस्माभिः प्रदीयते । “शुष्मी बलवान् सोमः “आसदम् आस्थानं द्रोणाख्यं “वेति प्रविशति । किंच “जागृविः जागरणशीलः सोमः “द्रुहः द्रोहकारिणः “रक्षसः राक्षसात् "पाति स्तोतॄन् रक्षति । अपि च "हरिः हरितवर्णः सोमः “ओपशम् । आ समन्तादुपशेत इत्योपशः । सर्वस्य धारकं “नभः नभस आदित्यस्य स्वभूतं “पयः उदकं "कृणुते सर्वत्र करोति । 'अग्नौ प्रास्ताहुतिः' इत्यादिक्रमेण करोतीत्यर्थः । यद्वा । नभोऽन्तरिक्षं पयः पयसो धारकं करोतीति । किंचायं सोमः "चम्वोः। द्यावापृथिवीनामैतत् । चमन्ति भक्षयन्ति मनुष्यदेवा अत्रेति । तयोः “उपस्तिरे उपस्तरणायाच्छादनाय “ब्रह्म बृहदुद्यतं तमांसि विनाशयन्तं यद्वा परिवृढं सूर्यं द्युलोके करोति । तथा तमेव सूर्यं “निर्निजे पदार्थानां निर्नेजनाय परिशोधनाय च करोति । आदित्यो हि द्यावापृथिव्यौ स्वतेजसोपस्तृणाति । स हि स्वभासा सर्वं निर्नेक्ति च ॥
प्र कृ॑ष्टि॒हेव॑ शू॒ष ए॑ति॒ रोरु॑वदसु॒र्यं१॒॑ वर्णं॒ नि रि॑णीते अस्य॒ तम् ।
जहा॑ति व॒व्रिं पि॒तुरे॑ति निष्कृ॒तमु॑प॒प्रुतं॑ कृणुते नि॒र्णिजं॒ तना॑ ॥२
प्र । कृ॒ष्टि॒हाऽइ॑व । शू॒षः । ए॒ति॒ । रोरु॑वत् । अ॒सु॒र्य॑म् । वर्ण॑म् । नि । रि॒णी॒ते॒ । अ॒स्य॒ । तम् ।
जहा॑ति । व॒व्रिम् । पि॒तुः । ए॒ति॒ । निः॒ऽकृ॒तम् । उ॒प॒ऽप्रुत॑म् । कृ॒णु॒ते॒ । निः॒ऽनिज॑म् । तना॑ ॥२
प्र । कृष्टिहाऽइव । शूषः । एति । रोरुवत् । असुर्यम् । वर्णम् । नि । रिणीते । अस्य । तम् ।
जहाति । वव्रिम् । पितुः । एति । निःऽकृतम् । उपऽप्रुतम् । कृणुते । निःऽनिजम् । तना ॥२
“शूषः शत्रूणां शोषको बलवान् सोमः “रोरुवत् अत्यन्तं शब्दं कुर्वन् “कृष्टिहेव मनुष्याणां हन्ता योद्धेव “प्र “एति प्रगच्छति । किंच "असुर्यम् असुराणां बाधकम् “अस्य आत्मनो “वर्णं हरितमावारकं बलं वा “नि “रिणीते निर्गमयति । ततः स सोमः “वव्रिम् । वृणोति शरीरमिति वव्रिर्जरा। “जहाति त्यजति । कथमिति चेत् तदुच्यते । “पितुः अन्नं सोमः “निष्कृतं संस्कृतं द्रोणकलशं दिवं वा इदानीम् “एति गच्छति । किंच सोमः “तना अविवालेन तते विस्तृते देशापवित्रे “निर्निजम् । निर्निगिति रूपनाम । आत्मीयं रूपम् “उपप्रुतम् उपगमनशीलं "कृणुते करोति । तस्माज्जरां त्यजतीत्यर्थः ॥
अद्रि॑भिः सु॒तः प॑वते॒ गभ॑स्त्योर्वृषा॒यते॒ नभ॑सा॒ वेप॑ते म॒ती ।
स मो॑दते॒ नस॑ते॒ साध॑ते गि॒रा ने॑नि॒क्ते अ॒प्सु यज॑ते॒ परी॑मणि ॥३
अद्रि॑ऽभिः । सु॒तः । प॒व॒ते॒ । गभ॑स्त्योः । वृ॒ष॒ऽयते॑ । नभ॑सा । वेप॑ते । म॒ती ।
सः । मो॒द॒ते॒ । नस॑ते । साध॑ते । गि॒रा । ने॒नि॒क्ते । अ॒प्ऽसु । यज॑ते । परी॑मणि ॥३
अद्रिऽभिः । सुतः । पवते । गभस्त्योः । वृषऽयते । नभसा । वेपते । मती ।
सः । मोदते । नसते । साधते । गिरा । नेनिक्ते । अप्ऽसु । यजते । परीमणि ॥३
“अद्रिभिः ग्रावभिः “गभस्त्योः बाह्वोः बाहुभ्यां च "सुतः अभिषुतः स सोमः “पवते पात्राणि प्रति गच्छति । यः सोमः “वृषायते वृषवदाचरति । किंच यः “मती स्तुत्याभिष्टुतः सन् “नभसा अन्तरिक्षेण "वेपते सर्वत्र गच्छति “सः सोमः "मोदते हृष्टो भवति । तथा “नसते ग्रहादिषु संश्लिष्टो भवति । किंच “गिरा स्तुत्या स्तुतः सन् “साधते स्तोतॄणां धनान्नादिकं साधयति । अपि च “अप्सु वसतीवर्याख्यासु “नेनिक्ते शुद्धो भवति । तथा “परीमणि देवै रक्ष्यमाणे यज्ञे देवानां हविष्प्रदानेन पोषके वा यज्ञे “यजते पूजितो भवति ॥
परि॑ द्यु॒क्षं सह॑सः पर्वता॒वृधं॒ मध्वः॑ सिञ्चन्ति ह॒र्म्यस्य॑ स॒क्षणि॑म् ।
आ यस्मि॒न्गावः॑ सुहु॒ताद॒ ऊध॑नि मू॒र्धञ्छ्री॒णन्त्य॑ग्रि॒यं वरी॑मभिः ॥४
परि॑ । द्यु॒क्षम् । सह॑सः । प॒र्व॒त॒ऽवृध॑म् । मध्वः॑ । सि॒ञ्च॒न्ति॒ । ह॒र्म्यस्य॑ । स॒क्षणि॑म् ।
आ । यस्मि॑न् । गावः॑ । सु॒हु॒त॒ऽअदः॑ । ऊध॑नि । मू॒र्धन् । श्री॒णन्ति॑ । अ॒ग्रि॒यम् । वरी॑मऽभिः ॥४
परि । द्युक्षम् । सहसः । पर्वतऽवृधम् । मध्वः । सिञ्चन्ति । हर्म्यस्य । सक्षणिम् ।
आ । यस्मिन् । गावः । सुहुतऽअदः । ऊधनि । मूर्धन् । श्रीणन्ति । अग्रियम् । वरीमऽभिः ॥४
“सहसः सहस्विनः “मध्वः मदकराः सोमाः “द्युक्षं दीप्यमाने द्युलोके “क्षियन्तं निवसन्तं "पर्वतावृधं मेघानां पर्वतानां वा वर्धयितारं “हर्म्यस्य शत्रुपुरस्य "सक्षणिम् अभिभवितारमिन्द्रं "परि “षिञ्चन्ति । तथा "सुहुतादः सुहुतानां हविषां भक्षयितारः “गावः “मूर्धन् मूर्धनि समुच्छ्रिते “ऊधनि पयोधारके स्थाने स्थितम् “अग्रियं मुख्यं पयः “वरीमभिः उरुत्वैर्महत्त्वैः “यस्मिन् पवमानगुणविशिष्ट इन्द्रे “आ “श्रीणन्ति आमिश्रयन्ति । दध्ना पयसा च सोमं श्रीणन्ति खलु । तदुच्यते ॥
समी॒ रथं॒ न भु॒रिजो॑रहेषत॒ दश॒ स्वसा॑रो॒ अदि॑तेरु॒पस्थ॒ आ ।
जिगा॒दुप॑ ज्रयति॒ गोर॑पी॒च्यं॑ प॒दं यद॑स्य म॒तुथा॒ अजी॑जनन् ॥५
सम् । ई॒मिति॑ । रथ॑म् । न । भु॒रिजोः॑ । अ॒हे॒ष॒त॒ । दश॑ । स्वसा॑रः । अदि॑तेः । उ॒पऽस्थे॑ । आ ।
जिगा॑त् । उप॑ । ज्र॒य॒ति॒ । गोः । अ॒पी॒च्य॑म् । प॒दम् । यत् । अ॒स्य॒ । म॒तुथाः॑ । अजी॑जनन् ॥५
सम् । ईमिति । रथम् । न । भुरिजोः । अहेषत । दश । स्वसारः । अदितेः । उपऽस्थे । आ ।
जिगात् । उप । ज्रयति । गोः । अपीच्यम् । पदम् । यत् । अस्य । मतुथाः । अजीजनन् ॥५
“भुरिजोः । बाहुनामैतत् । बिभ्रति पदार्थानाभ्यामिति । तयोर्बाह्वोः “दश दशसंख्याकाः “स्वसारः सर्वत्रसरणशीला अङ्गुलयः “अदितेः भूमेः “उपस्थे समीपे देवयजनदेशे “ईम् एनं सोमम् "आ आभिमुख्येन “सम् “अहेषत संप्रेरयन्ति । ' हि वर्धनगत्योः । लुङि रूपम् । कथमिव । “रथं “न । रथं यथाङ्गुलयः प्रेरयन्ति तद्वत् । स सोमः “जिगात् पात्राणि गच्छति । किंच “गोः धेनोः “अपीच्यम् अन्तर्हितं पयः “उप “ज्रयति तदानीमुपगच्छति । “यत् यदा “मतुथाः मननीयगाथावन्तः स्तोतारः “अस्य सोमस्य “पदं स्थानम् “अजीजनन् जनयन्ति तदानीमित्यर्थः ॥ ॥२५॥
अभिष्टवे ‘ श्येनो न योनिम्' इत्येषा । सूत्रितं च--- संप्रेषितः श्येनो न योनिं सदनं धिया कृतम्' (आश्व. श्रौ. ४. ७) इति । अग्नीषोमप्रणयनेऽप्येषा । सूत्रितं च-‘अन्तश्च प्रागा अदितिर्भवासि श्येनो न योनिं सदनं धिया कृतम्' (आश्व. श्रौ. ४. १०) इति ॥
श्ये॒नो न योनिं॒ सद॑नं धि॒या कृ॒तं हि॑र॒ण्यय॑मा॒सदं॑ दे॒व एष॑ति ।
ए रि॑णन्ति ब॒र्हिषि॑ प्रि॒यं गि॒राश्वो॒ न दे॒वाँ अप्ये॑ति य॒ज्ञियः॑ ॥६
श्ये॒नः । न । योनि॑म् । सद॑नम् । धि॒या । कृ॒तम् । हि॒र॒ण्यय॑म् । आ॒ऽसद॑म् । दे॒वः । आ । ई॒ष॒ति॒ ।
आ । ई॒मिति॑ । रि॒ण॒न्ति॒ । ब॒र्हिषि॑ । प्रि॒यम् । गि॒रा । अश्वः॑ । न । दे॒वान् । अपि॑ । ए॒ति॒ । य॒ज्ञियः॑ ॥६
श्येनः । न । योनिम् । सदनम् । धिया । कृतम् । हिरण्ययम् । आऽसदम् । देवः । आ । ईषति ।
आ । ईमिति । रिणन्ति । बर्हिषि । प्रियम् । गिरा । अश्वः । न । देवान् । अपि । एति । यज्ञियः ॥६
“देवः द्योतमानः पवमानः “धिया स्वकर्मणा "कृतं संपादितं “हिरण्ययं हिरण्मयम् “आसदम् आसन्द्यभिधानम् “एषति अभिमुखं गच्छति । ईषतेर्गत्यर्थस्य व्यत्ययेन परस्मैपदम् । तत्र दृष्टान्तः । “श्येनो “न “योनिम् । कुलायं यथा श्येनः पक्षी प्रविशति तद्वत् । ततः “ईम् एनं “प्रियं प्रीणयितारं सोमं “गिरा स्तुत्या “बर्हिषि यज्ञे “आ “रिणन्ति स्तोतारोऽभिमुखं प्रेरयन्ति । स्तुवन्तीत्यर्थः । अनन्तरं “यज्ञियः यज्ञार्हः यष्टव्योऽयं सोमः “अश्वो “न अश्व इव त्वरया “देवान् “अप्येति अभिगच्छति ॥
परा॒ व्य॑क्तो अरु॒षो दि॒वः क॒विर्वृषा॑ त्रिपृ॒ष्ठो अ॑नविष्ट॒ गा अ॒भि ।
स॒हस्र॑णीति॒र्यतिः॑ परा॒यती॑ रे॒भो न पू॒र्वीरु॒षसो॒ वि रा॑जति ॥७
परा॑ । विऽअ॑क्तः । अ॒रु॒षः । दि॒वः । क॒विः । वृषा॑ । त्रि॒ऽपृ॒ष्ठः । अ॒न॒वि॒ष्ट॒ । गाः । अ॒भि ।
स॒हस्र॑ऽनीतिः । यतिः॑ । प॒रा॒ऽयतिः॑ । रे॒भः । न । पू॒र्वीः । उ॒षसः॑ । वि । रा॒ज॒ति॒ ॥७
परा । विऽअक्तः । अरुषः । दिवः । कविः । वृषा । त्रिऽपृष्ठः । अनविष्ट । गाः । अभि ।
सहस्रऽनीतिः । यतिः । पराऽयतिः । रेभः । न । पूर्वीः । उषसः । वि । राजति ॥७
“अरुषः आरोचमानः “कविः क्रान्तप्रज्ञः सोमः “व्यक्तः विस्पष्टधारायुक्तः । यद्वा। वसतीवरीभिर्विशेषेणोक्तः सिक्तः सन् “दिवः अन्तरिक्षात् “परा पराङ्मुखम् आगच्छति । पवित्रात् द्रोणकलशं परागच्छतीत्यर्थः । “वृषा वृषभः “त्रिपृष्ठः । त्रीणि सवनानि पृष्ठान्यस्येति त्रिपृष्ठः सोमस्य सर्वेषु विद्यमानत्वात् । तस्मात् त्रिपृष्ठः सोमः “गाः स्तोतृभिः क्रियमाणाः स्तुतीरभिलक्ष्य “अनविष्ट शब्दायते । 'नु शब्दे ' । किंच सहस्रणीतिः सहस्रनयनः। प्रयोगबाहुल्यापेक्षं ग्रहेषु चमसेषु च सहस्रविधनयनत्वम् । अत एव “यतिः पात्रादीनि प्रत्यागन्ता “परायतिः कलशान् प्रति परागन्ता भवति । सोऽयं “पूर्वीः बह्वीः “उषसः । ‘ कालाध्वनो:०' इति द्वितीया । बहुषूष:कालेषु “रेभो “न । रेभृ शब्दे' । शब्दायमानः स्तोतेव “वि “राजति विशेषेण दीप्यते । तेषु सोमस्याभिषूयमाणत्वात् । स्तोता खलु देवानां स्तुतिकरणेन राजति ।।
त्वे॒षं रू॒पं कृ॑णुते॒ वर्णो॑ अस्य॒ स यत्राश॑य॒त्समृ॑ता॒ सेध॑ति स्रि॒धः ।
अ॒प्सा या॑ति स्व॒धया॒ दैव्यं॒ जनं॒ सं सु॑ष्टु॒ती नस॑ते॒ सं गोअ॑ग्रया ॥८
त्वे॒षम् । रू॒पम् । कृ॒णु॒ते॒ । वर्णः॑ । अ॒स्य॒ । सः । यत्र॑ । अश॑यत् । सम्ऽऋ॑ता । सेध॑ति । स्रि॒धः ।
अ॒प्साः । या॒ति॒ । स्व॒धया॑ । दैव्य॑म् । जन॑म् । सम् । सु॒ऽस्तु॒ती । नस॑ते । सम् । गोऽअ॑ग्रया ॥८
त्वेषम् । रूपम् । कृणुते । वर्णः । अस्य । सः । यत्र । अशयत् । सम्ऽऋता । सेधति । स्रिधः ।
अप्साः । याति । स्वधया । दैव्यम् । जनम् । सम् । सुऽस्तुती । नसते । सम् । गोऽअग्रया ॥८
“अस्य । अन्वादेशे अशादेशः । अस्य सोमस्य स्वभूतः “वर्णः शत्रूणां निवारको रश्मिः “त्वेषं दीप्यमानं “रूपं “कृणुते करोति । “सः रश्मिः “यत्र “समृता । अर्तेः क्तिनि रूपम् । सम्यक् प्राप्यते योद्धृभिरत्रेति संग्रामः । अस्मिन् समृतौ युद्धे “अशयत् शेते तिष्ठति । शीङो लङि ‘ बहुलं छन्दसि । इति शपो लुगभावः । तत्र युद्धे स रश्मिः “स्रिधः शोषकाञ्छत्रून “सेधति निषेधति । हिनस्तीति यावत् । वाक्यभेदादनिघातः । किंच “अप्साः । सनोतेः विटि आत्वे कृते रूपम् । अपामुदकानां दाता । यद्वा वसतीवर्याख्यानामपां संभक्ता । सोऽयं “स्वधया हवीरूपेणान्नेन सह “दैव्यं देवानां संबन्धिनं “जनं प्रति “याति गच्छति । अपि च सोऽयं “सुष्टुती सुस्तुत्या “सं संगच्छते । उपसर्गश्रुतेर्योग्यक्रियाध्याहारः । किंच स सोमः “गोअग्रया गवादिमुख्यया यथा वाचा स्तोतारः पशून् याचन्ते तया वाचा “सं “नसते संगतो भवति । नसतिर्गत्यर्थः । भिन्नवाक्यत्वादनिघातः ॥
उ॒क्षेव॑ यू॒था प॑रि॒यन्न॑रावी॒दधि॒ त्विषी॑रधित॒ सूर्य॑स्य ।
दि॒व्यः सु॑प॒र्णोऽव॑ चक्षत॒ क्षां सोम॒ः परि॒ क्रतु॑ना पश्यते॒ जाः ॥९
उ॒क्षाऽइ॑व । यू॒था । प॒रि॒ऽयन् । अ॒रा॒वी॒त् । अधि॑ । त्विषीः॑ । अ॒धि॒त॒ । सूर्य॑स्य ।
दि॒व्यः । सु॒ऽप॒र्णः । अव॑ । च॒क्ष॒त॒ । क्षाम् । सोमः॑ । परि॑ । क्रतु॑ना । प॒श्य॒ते॒ । जाः ॥९
उक्षाऽइव । यूथा । परिऽयन् । अरावीत् । अधि । त्विषीः । अधित । सूर्यस्य ।
दिव्यः । सुऽपर्णः । अव । चक्षत । क्षाम् । सोमः । परि । क्रतुना । पश्यते । जाः ॥९
“उक्षेव वृषभ इव “यूथा गोयूथानि प्रत्यागच्छञ्छब्दं करोति तद्वदयं सोमः स्तुतीः “परियन् परिगच्छन् “अरावीत् शब्दायते । ततः “सूर्यस्य सर्वस्य प्रेरकस्यादित्यस्य “त्विषीः दीप्तीः “अधि “अधित अधिदधाति । सूर्यात्मना द्युलोकेऽवतिष्ठत इत्यर्थः । दधातेर्लुङि ‘ स्थाध्वोरिच्च' इति इत्वकित्त्वे । किंच “दिव्यः दिवि भवः “सुपर्णः सुपतनः श्येनरूपया गायत्र्याहृतत्वाच्छोभनगमनः सोमः “क्षाम् । पृथिवीनामैतत् । क्षियन्ति निवसन्त्यत्रेति । क्षां पृथिवीम् “अव “चक्षत अवपश्यति । चष्टेर्लङि ’ बहुलं छन्दसि ' इति शपो लुगभावः । ततः “सोमः “जाः जाताः प्रजाः “क्रतुना प्रज्ञानेन “परि “पश्यते परितः पश्यति । व्यत्ययेनात्मनेपदम् ॥ ॥ २६ ॥
| मण्डल ९ | |||
|---|---|---|---|