ऋग्वेदः सूक्तं ६.७३
| ← सूक्तं ६.७२ | ऋग्वेदः - मण्डल ६ सूक्तं ६.७३ बार्हस्पत्यो भरद्वाजः |
सूक्तं ६.७४ → |
| दे. बृहस्पतिः। त्रिष्टुप्। |
यो अद्रिभित्प्रथमजा ऋतावा बृहस्पतिराङ्गिरसो हविष्मान् ।
द्विबर्हज्मा प्राघर्मसत्पिता न आ रोदसी वृषभो रोरवीति ॥१॥
जनाय चिद्य ईवत उ लोकं बृहस्पतिर्देवहूतौ चकार ।
घ्नन्वृत्राणि वि पुरो दर्दरीति जयञ्छत्रूँरमित्रान्पृत्सु साहन् ॥२॥
बृहस्पतिः समजयद्वसूनि महो व्रजान्गोमतो देव एषः ।
अपः सिषासन्स्वरप्रतीतो बृहस्पतिर्हन्त्यमित्रमर्कैः ॥३॥
सायणभाष्यम्
‘यो अद्रिभित्' इति तृचं द्वादशं सूक्तं बार्हस्पत्यं भरद्वाजस्यार्षं त्रैष्टुभम् । तथा चानुक्रम्यते -- ‘यो अद्रिभित्तृचं बार्हस्पत्यम् ' इति । आभिप्लविकेषूक्थ्येषु तृतीयसवने ब्राह्मणाच्छंसिशस्त्रे स्तोमातिशंसनार्थमिदं सूक्तम् । सूत्र्यते हि--- यो अद्रिभिद्यज्ञे दिव इति सूक्ते ' (आश्व. श्रौ. ७. ९ ) इति । वाजपेये बार्हस्पत्ये चरौ ‘बृहस्पतिः समजयद्वसूनीति --- त्वामीळते अजिरं दूत्याय' ( आश्व. श्रौ. ९. ९) इति ।।
यो अ॑द्रि॒भित्प्र॑थम॒जा ऋ॒तावा॒ बृह॒स्पति॑राङ्गिर॒सो ह॒विष्मा॑न् ।
द्वि॒बर्ह॑ज्मा प्राघर्म॒सत्पि॒ता न॒ आ रोद॑सी वृष॒भो रो॑रवीति ॥१
यः । अ॒द्रि॒ऽभित् । प्र॒थ॒म॒ऽजाः । ऋ॒तऽवा॑ । बृह॒स्पतिः॑ । आ॒ङ्गि॒र॒सः । ह॒विष्मा॑न् ।
द्वि॒बर्ह॑ऽज्मा । प्रा॒घ॒र्म॒ऽसत् । पि॒ता । नः॒ । आ । रोद॑सी॒ इति॑ । वृ॒ष॒भः । रो॒र॒वी॒ति॒ ॥१
यः । अद्रिऽभित् । प्रथमऽजाः । ऋतऽवा । बृहस्पतिः । आङ्गिरसः । हविष्मान् ।
द्विबर्हऽज्मा । प्राघर्मऽसत् । पिता । नः । आ । रोदसी इति । वृषभः । रोरवीति ॥१
यः “बृहस्पतिः “अद्रिभित् पणिभिर्विरचितानां शिलोच्चयानां भेत्ता मेघानां विदारको वा । ‘ अद्रिः ग्रावः' इति मेघनामसु पाठात् । “प्रथमजाः प्रजापतेर्वीर्यात् प्रथमं जातः “ऋतावा सत्यवान् उदकवान् वा “आङ्गिरसः पश्चाज्जातः । तथा च निगमः - ‘ येऽङ्गारा आसंस्तेऽङ्गिरसोऽभवन्यदङ्गाराः पुनरवशान्ता उददीप्यन्त तत् बृहस्पतिरभवत् ' ( ऐ. ब्रा. ३. ३४ ) इति । “हविष्मान् यज्ञभागवान् द्विबर्हज्मा द्वयोर्लोकयोर्बृंहितगमनः “प्राघर्मसत् प्रकर्षेण दीप्तस्थाने वर्तमानः “नः अस्माकं “पिता पालयिता भवति स बृहस्पतिः “वृषभः वर्षकः सन् “रोदसी द्यावापृथिव्यौ “आ “रोरवीति अभिगर्जति ॥
जना॑य चि॒द्य ईव॑त उ लो॒कं बृह॒स्पति॑र्दे॒वहू॑तौ च॒कार॑ ।
घ्नन्वृ॒त्राणि॒ वि पुरो॑ दर्दरीति॒ जय॒ञ्छत्रूँ॑र॒मित्रा॑न्पृ॒त्सु साह॑न् ॥२
जना॑य । चि॒त् । यः । ईव॑ते । ऊं॒ इति॑ । लो॒कम् । बृह॒स्पतिः॑ । दे॒वऽहू॑तौ । च॒कार॑ ।
घ्नन् । वृ॒त्राणि॑ । वि । पुरः॑ । द॒र्द॒री॒ति॒ । जय॑न् । शत्रू॑न् । अ॒मित्रा॑न् । पृ॒त्ऽसु । सह॑न् ॥२
जनाय । चित् । यः । ईवते । ऊं इति । लोकम् । बृहस्पतिः । देवऽहूतौ । चकार ।
घ्नन् । वृत्राणि । वि । पुरः । दर्दरीति । जयन् । शत्रून् । अमित्रान् । पृत्ऽसु । सहन् ॥२
अपि च “यः “बृहस्पतिः “देवहूतौ यज्ञे वर्तमानाय "ईवते उपगच्छते स्तोत्रे “जनाय “लोकं स्थानं “चकार करोति । “चित् इति पूरणः । सः “वृत्राणि आवरकाणि तमांसि “घ्नन् निवारयन् “पृत्सु युद्धेषु "शत्रून् "जयन् "अमित्रान् “सहन् अभिभवन् "पुरः आसुरीः पुरीः “वि "दर्दरीति भृशं विदारयति ।।
बृह॒स्पति॒ः सम॑जय॒द्वसू॑नि म॒हो व्र॒जान्गोम॑तो दे॒व ए॒षः ।
अ॒पः सिषा॑स॒न्स्व१॒॑रप्र॑तीतो॒ बृह॒स्पति॒र्हन्त्य॒मित्र॑म॒र्कैः ॥३
बृह॒स्पतिः॑ । सम् । अ॒ज॒य॒त् । वसू॑नि । म॒हः । व्र॒जान् । गोऽम॑तः । दे॒वः । ए॒षः ।
अ॒पः । सिसा॑सन् । स्वः॑ । अप्र॑तिऽइतः । बृह॒स्पतिः॑ । हन्ति॑ । अ॒मित्र॑म् । अ॒र्कैः ॥३
बृहस्पतिः । सम् । अजयत् । वसूनि । महः । व्रजान् । गोऽमतः । देवः । एषः ।
अपः । सिसासन् । स्वः । अप्रतिऽइतः । बृहस्पतिः । हन्ति । अमित्रम् । अर्कैः ॥३
"देवः द्योतमानः “एषः प्रसिद्धः "बृहस्पतिः “वसूनि पणीनामसुराणां वलस्य वा धनानि “महः महतः “गोमतः गोसहितान् “व्रजान् च “समजयत् । तथा च निगमौ-- बृहस्पतिर्गोवपुषो वलस्य निर्मज्जानं न पर्वणो जभार ' (ऋ. सं. १०. ६८. ९) इति, ‘ दूरमित पणयो वरीय उद्गावो यन्तु मिनतीर्ऋतेन । बृहस्पतिर्या अविन्दन्निगूळ्हाः सोमो ग्रावाण ऋषयश्च विप्राः ' ( ऋ. सं. १०. १०८. ११) इति । किंच “बृहस्पतिः “अप्रतीतः केनाप्यप्रतिगतः “सिषासन् संभक्तुकामः “स्वः स्वर्गस्य “अमित्रम् असुरम् “अर्कैः अर्चनसाधनैर्मन्त्रैः “हन्ति । ‘ अर्को मन्त्रो भवति यदेनेनार्चन्ति' ( निरु. ५. ४ ) इति यास्कः ॥ ॥ १७ ॥
| मण्डल ६ | ||||
|---|---|---|---|---|