ऋग्वेदः सूक्तं ६.६८

ऋग्वेदः - मण्डल ६
सूक्तं ६.६८
बार्हस्पत्यो भरद्वाजः

दे. इन्द्रावरुणौ। त्रिष्टुप्, ९-१० जगती

श्रुष्टी वां यज्ञ उद्यतः सजोषा मनुष्वद्वृक्तबर्हिषो यजध्यै ।
आ य इन्द्रावरुणाविषे अद्य महे सुम्नाय मह आववर्तत् ॥१॥
ता हि श्रेष्ठा देवताता तुजा शूराणां शविष्ठा ता हि भूतम् ।
मघोनां मंहिष्ठा तुविशुष्म ऋतेन वृत्रतुरा सर्वसेना ॥२॥
ता गृणीहि नमस्येभिः शूषैः सुम्नेभिरिन्द्रावरुणा चकाना ।
वज्रेणान्यः शवसा हन्ति वृत्रं सिषक्त्यन्यो वृजनेषु विप्रः ॥३॥
ग्नाश्च यन्नरश्च वावृधन्त विश्वे देवासो नरां स्वगूर्ताः ।
प्रैभ्य इन्द्रावरुणा महित्वा द्यौश्च पृथिवि भूतमुर्वी ॥४॥
स इत्सुदानुः स्ववाँ ऋतावेन्द्रा यो वां वरुण दाशति त्मन् ।
इषा स द्विषस्तरेद्दास्वान्वंसद्रयिं रयिवतश्च जनान् ॥५॥
यं युवं दाश्वध्वराय देवा रयिं धत्थो वसुमन्तं पुरुक्षुम् ।
अस्मे स इन्द्रावरुणावपि ष्यात्प्र यो भनक्ति वनुषामशस्तीः ॥६॥
उत नः सुत्रात्रो देवगोपाः सूरिभ्य इन्द्रावरुणा रयिः ष्यात् ।
येषां शुष्मः पृतनासु साह्वान्प्र सद्यो द्युम्ना तिरते ततुरिः ॥७॥
नू न इन्द्रावरुणा गृणाना पृङ्क्तं रयिं सौश्रवसाय देवा ।
इत्था गृणन्तो महिनस्य शर्धोऽपो न नावा दुरिता तरेम ॥८॥
प्र सम्राजे बृहते मन्म नु प्रियमर्च देवाय वरुणाय सप्रथः ।
अयं य उर्वी महिना महिव्रतः क्रत्वा विभात्यजरो न शोचिषा ॥९॥
इन्द्रावरुणा सुतपाविमं सुतं सोमं पिबतं मद्यं धृतव्रता ।
युवो रथो अध्वरं देववीतये प्रति स्वसरमुप याति पीतये ॥१०॥
इन्द्रावरुणा मधुमत्तमस्य वृष्णः सोमस्य वृषणा वृषेथाम् ।
इदं वामन्धः परिषिक्तमस्मे आसद्यास्मिन्बर्हिषि मादयेथाम् ॥११॥

सायणभाष्यम्

' श्रुष्टी वाम्' इत्येकादशर्चं सप्तमं सूक्तं भरद्वाजस्यार्षं त्रैष्टुभमैन्द्रावरुणम् । तथा चानुक्रम्यते - ‘ श्रुष्टी वामैन्द्रावरुणमुपान्त्ये जगत्यौ ' इति । ‘ प्र सम्राजे, इन्द्रावरुणा सुतपौ ' इत्येते जगत्यौ शिष्टास्त्रिष्टुभः । इन्द्रावरुणौ देवता । आभिप्लविकेषूक्थ्येषु तृतीयसवने होत्रकशस्त्रेषु स्तोमवृद्धौ मैत्रावरुणस्येदमावापार्थं सूक्तम् । सूत्रितं च - श्रुष्टी वां यज्ञो युवां नरा ' ( आश्व. श्रौ. ७. ९) इति । तृतीयसवने ‘ इन्द्रावरुणा सुतपाविमं सुतम् ' इति प्रशास्तुः प्रस्थितयाज्या । सूत्रितं च - इन्द्रावरुणा सुतपाविमं सुतमिन्द्रश्च सोमं पिबतं बृहस्पते ' ( आश्व. श्रौ. ५. ५) इति । उक्थ्ये तृतीयसवने ‘ इन्द्रावरुणा मधुमत्तमस्य ' इति मैत्रावरुणस्य शस्त्रयाज्या । सूत्रितं च - ‘ इन्द्रावरुणा मधुमत्तमस्येति याज्या ' (आश्व. श्रौ. ६. १) इति ।।

श्रु॒ष्टी वां॑ य॒ज्ञ उद्य॑तः स॒जोषा॑ मनु॒ष्वद्वृ॒क्तब॑र्हिषो॒ यज॑ध्यै ।

आ य इन्द्रा॒वरु॑णावि॒षे अ॒द्य म॒हे सु॒म्नाय॑ म॒ह आ॑व॒वर्त॑त् ॥१

श्रु॒ष्टी । वा॒म् । य॒ज्ञः । उत्ऽय॑तः । स॒ऽजोषाः॑ । म॒नु॒ष्वत् । वृ॒क्तऽब॑र्हिषः । यज॑ध्यै ।

आ । यः । इन्द्रा॒वरु॑णौ । इ॒षे । अ॒द्य । म॒हे । सु॒म्नाय॑ । म॒हे । आ॒ऽव॒वर्त॑त् ॥१

श्रुष्टी । वाम् । यज्ञः । उत्ऽयतः । सऽजोषाः । मनुष्वत् । वृक्तऽबर्हिषः । यजध्यै ।

आ । यः । इन्द्रावरुणौ । इषे । अद्य । महे । सुम्नाय । महे । आऽववर्तत् ॥१

“महे मंहनीयौ हे "इन्द्रावरुणौ "वां युवयोरर्थे “श्रुष्टी क्षिप्रः । तथा च यास्कः - श्रुष्टीति क्षिप्रनामाशु अष्टीति ' (निरु. ६. १२)। "यज्ञः सोमः "सजोषाः ऋत्विग्भिः सहितः "अद्य “आ समन्तात् "उद्यतः प्रवृत्तः । "यः सोमः "मनुष्वत् मनोरिव “वृक्तबर्हिषः स्तीर्णबर्हिषः यजमानस्य “इषे अन्नार्थं "महे महते "सुम्नाय सुखाय च "यजध्यै यष्टुं वाम् "आववर्तत आवर्तयति ॥

ता हि श्रेष्ठा॑ दे॒वता॑ता तु॒जा शूरा॑णां॒ शवि॑ष्ठा॒ ता हि भू॒तम् ।

म॒घोनां॒ मंहि॑ष्ठा तुवि॒शुष्म॑ ऋ॒तेन॑ वृत्र॒तुरा॒ सर्व॑सेना ॥२

ता । हि । श्रेष्ठा॑ । दे॒वऽता॑ता । तु॒जा । शूरा॑णाम् । शवि॑ष्ठा । ता । हि । भू॒तम् ।

म॒घोना॑म् । मंहि॑ष्ठा । तु॒वि॒ऽशुष्मा॑ । ऋ॒तेन॑ । वृ॒त्र॒ऽतुरा॑ । सर्व॑ऽसेना ॥२

ता । हि । श्रेष्ठा । देवऽताता । तुजा । शूराणाम् । शविष्ठा । ता । हि । भूतम् ।

मघोनाम् । मंहिष्ठा । तुविऽशुष्मा । ऋतेन । वृत्रऽतुरा । सर्वऽसेना ॥२

हे इन्द्रावरुणौ “ता तौ प्रसिद्धौ युवां “श्रेष्ठा श्रेष्ठौ "देवताता देवतातौ यज्ञे। ' इष्टिः देवताता ' इति यज्ञनामसु पाठात् । "तुजा धनानां प्रेरकौ “हि "भूतं भवतम् । किंच “ता तौ “हि युवां “शूराणां मध्ये “शविष्ठा अतिशयेन बलवन्तौ भूतम् । किंच “मघोनां दानवतां “मंहिष्ठा दातृतमौ “तुविशुष्मा बहुबलौ “ऋतेन सत्येन "वृत्रतुरा शत्रूणां हिंसकौ "सर्वसेना कृत्स्नसेनौ च भूतमिति ॥

ता गृ॑णीहि नम॒स्ये॑भिः शू॒षैः सु॒म्नेभि॒रिन्द्रा॒वरु॑णा चका॒ना ।

वज्रे॑णा॒न्यः शव॑सा॒ हन्ति॑ वृ॒त्रं सिष॑क्त्य॒न्यो वृ॒जने॑षु॒ विप्र॑ः ॥३

ता । गृ॒णी॒हि॒ । न॒म॒स्ये॑भिः । शू॒षैः । सु॒म्नेभिः॑ । इन्द्रा॒वरु॑णा । च॒का॒ना ।

वज्रे॑ण । अ॒न्यः । शव॑सा । हन्ति॑ । वृ॒त्रम् । सिस॑क्ति । अ॒न्यः । वृ॒जने॑षु । विप्रः॑ ॥३

ता । गृणीहि । नमस्येभिः । शूषैः । सुम्नेभिः । इन्द्रावरुणा । चकाना ।

वज्रेण । अन्यः । शवसा । हन्ति । वृत्रम् । सिसक्ति । अन्यः । वृजनेषु । विप्रः ॥३

हे भरद्वाज "नमस्येभिः स्तुत्यैः “शूषैः बलैः । ' शूषम् ' इति बलनामसु पाठात् । "सुम्नेमिः। सुखैश्च सर्वैः "चकाना स्तुतौ॥ कायतिः शब्दकर्मा । तस्य लिटः कानचि रूपमिदम् ॥ “ता ताविन्द्रावरुणौ "गृणीहि स्तुहि । "अन्यः तयोरन्य इन्द्रः “वृत्रं वृत्रनामकमसुरं "वज्रेण "हन्ति । "अन्यः वरुणः "विप्रः प्राज्ञः "वृजनेषु स्तोतॄणामुपद्रवेषु रक्षितुं "शवसा बलेन "सिषक्ति संगच्छते ॥

ग्नाश्च॒ यन्नर॑श्च वावृ॒धन्त॒ विश्वे॑ दे॒वासो॑ न॒रां स्वगू॑र्ताः ।

प्रैभ्य॑ इन्द्रावरुणा महि॒त्वा द्यौश्च॑ पृथिवि भूतमु॒र्वी ॥४

ग्नाः । च॒ । यत् । नरः॑ । च॒ । व॒वृ॒धन्त॑ । विश्वे॑ । दे॒वासः॑ । न॒राम् । स्वऽगू॑र्ताः ।

प्र । ए॒भ्यः॒ । इ॒न्द्रा॒व॒रु॒णा॒ । म॒हि॒ऽत्वा । द्यौः । च॒ । पृ॒थि॒वि॒ । भू॒त॒म् । उ॒र्वी इति॑ ॥४

ग्नाः । च । यत् । नरः । च । ववृधन्त । विश्वे । देवासः । नराम् । स्वऽगूर्ताः ।

प्र । एभ्यः । इन्द्रावरुणा । महिऽत्वा । द्यौः । च । पृथिवि । भूतम् । उर्वी इति ॥४

"नरां नृणां मनुष्याणां मध्ये "ग्नाश्च स्त्रियश्च । 'मेना ग्ना इति स्त्रीणाम् ' (निरु. ३. २१) इति यास्कवचनात् । "नरश्च पुरुषाश्च "विश्वे सर्वे "देवासः देवाः स्तोतारः ॥ देवासः इत्यत्र ‘ पुमान् स्त्रिया ' इत्येकशेषात् देव्यश्च देवाश्च देवास इति निदेशः पुंवन्निर्देशः ॥ "स्वगूर्ताः स्वयमुद्यताः "यत् यदा “ववृधन्त स्तुतिभिर्वर्धयन्ते तदा हे इन्द्रावरुणौ "महित्वा महत्त्वयुक्तौ “एभ्यः स्तोतृभ्यः "प्र “भूतं प्रभवतम् । हे "द्यौः "पृथिवि “च उभे “उर्वी विस्तीर्णे युवामेभ्यः प्र भूतमित्यनुषङ्गः ॥

स इत्सु॒दानु॒ः स्ववाँ॑ ऋ॒तावेन्द्रा॒ यो वां॑ वरुण॒ दाश॑ति॒ त्मन् ।

इ॒षा स द्वि॒षस्त॑रे॒द्दास्वा॒न्वंस॑द्र॒यिं र॑यि॒वत॑श्च॒ जना॑न् ॥५

सः । इत् । सु॒ऽदानुः॑ । स्वऽवा॑न् । ऋ॒तऽवा॑ । इन्द्रा॑ । यः । वा॒म् । व॒रु॒णा॒ । दाश॑ति । त्मन् ।

इ॒षा । सः । द्वि॒षः । त॒रे॒त् । दास्वा॑न् । वंस॑त् । र॒यिम् । र॒यि॒ऽवतः॑ । च॒ । जना॑न् ॥५

सः । इत् । सुऽदानुः । स्वऽवान् । ऋतऽवा । इन्द्रा । यः । वाम् । वरुणा । दाशति । त्मन् ।

इषा । सः । द्विषः । तरेत् । दास्वान् । वंसत् । रयिम् । रयिऽवतः । च । जनान् ॥५

हे “इन्द्रा इन्द्रौ "वरुणा हे वरुणौ ॥ इतरेतरयोगादुभयत्र द्विवचनप्रयोगः । वरुणेत्यत्र संहितायां ह्रस्वश्छान्दसः ॥ "वां युवाभ्यां "यः यजमानः "त्मन् आत्मनैव "दाशति हवींषि ददाति “स “इत् स एव "सुदानुः शोभनदानो भवति । "स्ववान् धनवांश्च “ऋतावा यज्ञवांश्च भवति । किंच "सः "दास्वान् दानवान् "द्विषः द्वेष्टुः "इषा अन्नेन जयलब्धेन सह "तरेत् प्राप्येत । अपि च “रयिं धनं "रयिवतः धनवतः “जनान् पुत्रान् "च "वंसत् संभजेत् ॥ ॥ ११ ॥

यं यु॒वं दा॒श्व॑ध्वराय देवा र॒यिं ध॒त्थो वसु॑मन्तं पुरु॒क्षुम् ।

अ॒स्मे स इ॑न्द्रावरुणा॒वपि॑ ष्या॒त्प्र यो भ॒नक्ति॑ व॒नुषा॒मश॑स्तीः ॥६

यम् । यु॒वम् । दा॒शुऽअ॑ध्वराय । दे॒वा॒ । र॒यिम् । ध॒त्थः । वसु॑ऽमन्तम् । पु॒रु॒ऽक्षुम् ।

अ॒स्मे इति॑ । सः । इ॒न्द्रा॒व॒रु॒णौ॒ । अपि॑ । स्या॒त् । प्र । यः । भ॒नक्ति॑ । व॒नुषा॑म् । अश॑स्तीः ॥६

यम् । युवम् । दाशुऽअध्वराय । देवा । रयिम् । धत्थः । वसुऽमन्तम् । पुरुऽक्षुम् ।

अस्मे इति । सः । इन्द्रावरुणौ । अपि । स्यात् । प्र । यः । भनक्ति । वनुषाम् । अशस्तीः ॥६

"देवा देवौ स्तूयमानौ हे "इन्द्रावरुणौ "युवं युवां “दाश्वध्वराय दत्तहविष्काय “वसुमन्तं धनानुबन्धिनं "पुरुक्षुं बह्वन्नं पूर्णयशस्कं वा “यं यादृशं "रयिं धनं “धत्थः प्रयच्छथः । “यः "अपि च "वनुषां हिंसकानाम् "अशस्ती: अकीर्तीः। शत्रुकृतान्ययशांसीत्यर्थः। “प्र “भनक्ति प्ररुजति “सः तादृशो रयिः "अस्मे अस्मासु "स्यात् भूयात् ॥

उ॒त न॑ः सुत्रा॒त्रो दे॒वगो॑पाः सू॒रिभ्य॑ इन्द्रावरुणा र॒यिः ष्या॑त् ।

येषां॒ शुष्म॒ः पृत॑नासु सा॒ह्वान्प्र स॒द्यो द्यु॒म्ना ति॒रते॒ ततु॑रिः ॥७

उ॒त । नः॒ । सु॒ऽत्रा॒त्रः । दे॒वऽगो॑पाः । सू॒रिऽभ्यः॑ । इ॒न्द्रा॒व॒रु॒णा॒ । र॒यिः । स्या॒त् ।

येषा॑म् । शुष्मः॑ । पृत॑नासु । स॒ह्वान् । प्र । स॒द्यः । द्यु॒म्ना । ति॒रते॑ । ततु॑रिः ॥७

उत । नः । सुऽत्रात्रः । देवऽगोपाः । सूरिऽभ्यः । इन्द्रावरुणा । रयिः । स्यात् ।

येषाम् । शुष्मः । पृतनासु । सह्वान् । प्र । सद्यः । द्युम्ना । तिरते । ततुरिः ॥७

“उत अपि च “इन्द्रावरुणा हे इन्द्रावरुणौ "सूरिभ्यः स्तोतृभ्यः "नः अस्मभ्यं "सुत्रात्रः सुरक्षः “देवगोपाः । देवा गोपा गोप्तारो यस्य स तथाविधः । "रयिः धनं "स्यात् भूयात् । किंच “येषाम् अस्माकं “शुष्मः बलं "पृतनासु युद्धेषु "साह्वान् शत्रूणामभिभविता “ततुरिः हिंसकश्च सन् "द्युम्ना यशांसि “सद्यः एव “प्र “तिरते सम्यक् तिरस्कुर्यात् ॥

नू न॑ इन्द्रावरुणा गृणा॒ना पृ॒ङ्क्तं र॒यिं सौ॑श्रव॒साय॑ देवा ।

इ॒त्था गृ॒णन्तो॑ म॒हिन॑स्य॒ शर्धो॒ऽपो न ना॒वा दु॑रि॒ता त॑रेम ॥८

नु । नः॒ । इ॒न्द्रा॒व॒रु॒णा॒ । गृ॒णा॒ना । पृ॒ङ्क्तम् । र॒यिम् । सौ॒श्र॒व॒साय॑ । दे॒वा॒ ।

इ॒त्था । गृ॒णन्तः॑ । म॒हिन॑स्य । शर्धः॑ । अ॒पः । न । ना॒वा । दुः॒ऽइ॒ता । त॒रे॒म॒ ॥८

नु । नः । इन्द्रावरुणा । गृणाना । पृङ्क्तम् । रयिम् । सौश्रवसाय । देवा ।

इत्था । गृणन्तः । महिनस्य । शर्धः । अपः । न । नावा । दुःऽइता । तरेम ॥८

हे “इन्द्रावरुणा इन्द्रावरुणौ "गृणाना स्तूयमानौ युवां "नः अस्मभ्यं "सौश्रवसाय । सुश्रवसो भावः सौश्रवसम् । तस्मै सुश्रवस्त्वाय "रयिं धनं "नु क्षिप्रं "पृङ्क्तं प्रयच्छतम् । किंच “देवा हे देवौ "महिनस्य महतोर्युवयोः “शर्धः बलम् “इत्था इत्थं "गृणन्तः स्तुवन्तो वयं "दुरिता दुरितानि "नावा "अपो "न उदकानीव "तरेम ।।

प्र स॒म्राजे॑ बृह॒ते मन्म॒ नु प्रि॒यमर्च॑ दे॒वाय॒ वरु॑णाय स॒प्रथ॑ः ।

अ॒यं य उ॒र्वी म॑हि॒ना महि॑व्रत॒ः क्रत्वा॑ वि॒भात्य॒जरो॒ न शो॒चिषा॑ ॥९

प्र । स॒म्ऽराजे॑ । बृ॒ह॒ते । मन्म॑ । नु । प्रि॒यम् । अर्च॑ । दे॒वाय॑ । वरु॑णाय । स॒ऽप्रथः॑ ।

अ॒यम् । यः । उ॒र्वी इति॑ । म॒हि॒ना । महि॑ऽव्रतः । क्रत्वा॑ । वि॒ऽभाति॑ । अ॒जरः॑ । न । शो॒चिषा॑ ॥९

प्र । सम्ऽराजे । बृहते । मन्म । नु । प्रियम् । अर्च । देवाय । वरुणाय । सऽप्रथः ।

अयम् । यः । उर्वी इति । महिना । महिऽव्रतः । क्रत्वा । विऽभाति । अजरः । न । शोचिषा ॥९

हे स्तोतः "सम्राजे आज्ञया राज्ञां शासकाय "बृहते परिवृढाय “देवाय द्योतमानाय “वरुणाय “प्रियं मनोहरं "सप्रथः सर्वतः पृथु। तथा च यास्कः - ‘ सप्रथाः सर्वतः पृथुः ' ( निरु. ६. ७ ) इति । "मन्म स्तोत्रं “नु अद्य “प्र “अर्च प्रोच्चारय । "अयं "यः योऽयं वरुणः "महिना महिम्ना युक्तः “महिव्रतः महाकर्मा “क्रत्वा प्रज्ञया च युक्तः "अजरो “न जरारहितश्च “उर्वी विस्तीर्णे द्यावापृथिव्यौ “शोचिषा दीप्त्या "विभाति विभासयति ।।

इन्द्रा॑वरुणा सुतपावि॒मं सु॒तं सोमं॑ पिबतं॒ मद्यं॑ धृतव्रता ।

यु॒वो रथो॑ अध्व॒रं दे॒ववी॑तये॒ प्रति॒ स्वस॑र॒मुप॑ याति पी॒तये॑ ॥१०

इन्द्रा॑वरुणा । सु॒त॒ऽपौ॒ । इ॒मम् । सु॒तम् । सोम॑म् । पि॒ब॒त॒म् । मद्य॑म् । धृ॒त॒ऽव्र॒ता॒ ।

यु॒वोः । रथः॑ । अ॒ध्व॒रम् । दे॒वऽवी॑तये । प्रति॑ । स्वस॑रम् । उप॑ । या॒ति॒ । पी॒तये॑ ॥१०

इन्द्रावरुणा । सुतऽपौ । इमम् । सुतम् । सोमम् । पिबतम् । मद्यम् । धृतऽव्रता ।

युवोः । रथः । अध्वरम् । देवऽवीतये । प्रति । स्वसरम् । उप । याति । पीतये ॥१०

“इन्द्रावरुणा हे इन्द्रावरुणौ "सुतपौ सुतस्य सोमस्य पातारौ युवां “मद्यं मदकरं "सुतम् अभिषुतम् “इमं “सोमं “पिबतम् । किंच “धृतव्रता हे धृतकर्माणौ "युवोः युवयोः “रथः “अध्वरम् उद्दिश्य “देववीतये देवानां पानार्थं “पीतये युवयोरपि सोमपानार्थं “स्वसरं मार्ग “प्रति “उप “याति ।।

इन्द्रा॑वरुणा॒ मधु॑मत्तमस्य॒ वृष्ण॒ः सोम॑स्य वृष॒णा वृ॑षेथाम् ।

इ॒दं वा॒मन्ध॒ः परि॑षिक्तम॒स्मे आ॒सद्या॒स्मिन्ब॒र्हिषि॑ मादयेथाम् ॥११

इन्द्रा॑वरुणा । मधु॑मत्ऽतमस्य । वृष्णः॑ । सोम॑स्य । वृ॒ष॒णा॒ । आ । वृ॒षे॒था॒म् ।

इ॒दम् । वा॒म् । अन्धः॑ । परि॑ऽसिक्तम् । अ॒स्मे इति॑ । आ॒ऽसद्य॑ । अ॒स्मिन् । ब॒र्हिषि॑ । मा॒द॒ये॒था॒म् ॥११

इन्द्रावरुणा । मधुमत्ऽतमस्य । वृष्णः । सोमस्य । वृषणा । आ । वृषेथाम् ।

इदम् । वाम् । अन्धः । परिऽसिक्तम् । अस्मे इति । आऽसद्य । अस्मिन् । बर्हिषि । मादयेथाम् ॥११

“इन्द्रावरुणा हे इन्द्रावरुणौ “वृषणा कामानां वर्षितारौ युवां “मधुमत्तमस्य अतिशयेन मधुमन्तं रसवन्तं “वृष्णः वर्षितारं “सोमस्य सोमम् “आ “वृषेथाम् अश्नीतम् । तथा च शतपथब्राह्मणं - यथाभागमावृषायध्वमिति यथाभागमश्नीतेत्येवैतदाह ' ( श. ब्रा. २. ४. ३. २०) इति । “वां युवयोरथें “इदम् “अन्धः सोमरूपमन्नम् “अस्मे अस्माभिः “परिषिक्तं पात्रेषु । अतः “आसद्य उपविश्य “अस्मिन् “बर्हिषि यज्ञे “मादयेथां सोमपानेनेति शेषः ॥ ॥ १२ ॥