ऋग्वेदः सूक्तं ६.६४

ऋग्वेदः - मण्डल ६
सूक्तं ६.६४
बार्हस्पत्यो भरद्वाजः

दे. उषाः। त्रिष्टुप्।

उदु श्रिय उषसो रोचमाना अस्थुरपां नोर्मयो रुशन्तः ।
कृणोति विश्वा सुपथा सुगान्यभूदु वस्वी दक्षिणा मघोनी ॥१॥
भद्रा ददृक्ष उर्विया वि भास्युत्ते शोचिर्भानवो द्यामपप्तन् ।
आविर्वक्षः कृणुषे शुम्भमानोषो देवि रोचमाना महोभिः ॥२॥
वहन्ति सीमरुणासो रुशन्तो गावः सुभगामुर्विया प्रथानाम् ।
अपेजते शूरो अस्तेव शत्रून्बाधते तमो अजिरो न वोळ्हा ॥३॥
सुगोत ते सुपथा पर्वतेष्ववाते अपस्तरसि स्वभानो ।
सा न आ वह पृथुयामन्नृष्वे रयिं दिवो दुहितरिषयध्यै ॥४॥
सा वह योक्षभिरवातोषो वरं वहसि जोषमनु ।
त्वं दिवो दुहितर्या ह देवी पूर्वहूतौ मंहना दर्शता भूः ॥५॥
उत्ते वयश्चिद्वसतेरपप्तन्नरश्च ये पितुभाजो व्युष्टौ ।
अमा सते वहसि भूरि वाममुषो देवि दाशुषे मर्त्याय ॥६॥

सायणभाष्यम्

'उदु श्रिये' इति षड़ृचं तृतीयं सूक्तं भरद्वाजस्यार्षं त्रैष्टुभमुषोदेवताकम् । अनुक्रम्यते च - ‘ उदु श्रिये षळुषस्यं तु ' इति । प्रातरनुवाक उषस्ये क्रतौ त्रैष्टुभे छन्दस्याश्विनशस्त्रे चैतदादिके द्वे सूक्ते । सूत्र्यते हि -- उदु श्रिय इति सूक्ते ' ( आश्व. श्रौ. ४.१४ ) इति ॥

उदु॑ श्रि॒य उ॒षसो॒ रोच॑माना॒ अस्थु॑र॒पां नोर्मयो॒ रुश॑न्तः ।

कृ॒णोति॒ विश्वा॑ सु॒पथा॑ सु॒गान्यभू॑दु॒ वस्वी॒ दक्षि॑णा म॒घोनी॑ ॥१

उत् । ऊं॒ इति॑ । श्रि॒ये । उ॒षसः॑ । रोच॑मानाः । अस्थुः॑ । अ॒पाम् । न । ऊ॒र्मयः॑ । रुश॑न्तः ।

कृ॒णोति॑ । विश्वा॑ । सु॒ऽपथा॑ । सु॒ऽगानि॑ । अभू॑त् । ऊं॒ इति॑ । वस्वी॑ । दक्षि॑णा । म॒घोनी॑ ॥१

उत् । ऊं इति । श्रिये । उषसः । रोचमानाः । अस्थुः । अपाम् । न । ऊर्मयः । रुशन्तः ।

कृणोति । विश्वा । सुऽपथा । सुऽगानि । अभूत् । ऊं इति । वस्वी । दक्षिणा । मघोनी ॥१

"रोचमानाः दीप्यमानाः "रुशन्तः शुक्लवर्णाः । रुशदिति वर्णनाम' ( निरु. २.२० ) इति यास्कः । "उषसः "श्रिये जगतः शोभायै जगद्व्याप्तुं वा "अपाम् "ऊर्मयः “न उदकसंबन्धिनस्तरङ्गा इव “उत् “अस्थुः उत्तिष्ठन्ति । अनन्तरमेकवन्निगमः । उषाः "विश्वा विश्वानि स्थानानि "सुपथा सुमार्गाणि "सुगानि सुखेन गम्यानि "कृणोति करोति । अपि च "मघोनी धनवत्युषाः “वस्वी प्रशस्ता "दक्षिणा समर्धयित्री च "अभूत् ॥

भ॒द्रा द॑दृक्ष उर्वि॒या वि भा॒स्युत्ते॑ शो॒चिर्भा॒नवो॒ द्याम॑पप्तन् ।

आ॒विर्वक्ष॑ः कृणुषे शु॒म्भमा॒नोषो॑ देवि॒ रोच॑माना॒ महो॑भिः ॥२

भ॒द्रा । द॒दृ॒क्षे॒ । उ॒र्वि॒या । वि । भा॒सि॒ । उत् । ते॒ । शो॒चिः । भा॒नवः॑ । द्याम् । अ॒प॒प्त॒न् ।

आ॒विः । वक्षः॑ । कृ॒णु॒षे॒ । शु॒म्भमा॑ना । उषः॑ । दे॒वि॒ । रोच॑माना । महः॑ऽभिः ॥२

भद्रा । ददृक्षे । उर्विया । वि । भासि । उत् । ते । शोचिः । भानवः । द्याम् । अपप्तन् ।

आविः । वक्षः । कृणुषे । शुम्भमाना । उषः । देवि । रोचमाना । महःऽभिः ॥२

हे उषो देवि “भद्रा कल्याणी "ददृक्षे दृश्यसे । "उर्विया विस्तीर्णा च "वि "भासि। "ते तव “शोचिः शोचिषः ॥ जसो लुक् ॥ दीप्यमानाः "भानवः रश्मयः "द्याम् अन्तरिक्षम् “उत् “अपप्तन् उत्पतन्ति । किंच हे “उषो “देवि "महोभिः तेजोभिः "शुम्भमाना शोभमाना “रोचमाना दीप्यमाना “वक्षः त्वदीयं रूपम् "आविः "कृणुषे प्रकटीकरोषि ॥

वह॑न्ति सीमरु॒णासो॒ रुश॑न्तो॒ गाव॑ः सु॒भगा॑मुर्वि॒या प्र॑था॒नाम् ।

अपे॑जते॒ शूरो॒ अस्ते॑व॒ शत्रू॒न्बाध॑ते॒ तमो॑ अजि॒रो न वोळ्हा॑ ॥३

वह॑न्ति । सी॒म् । अ॒रु॒णासः॑ । रुश॑न्तः । गावः॑ । सु॒ऽभगा॑म् । उ॒र्वि॒या । प्र॒था॒नाम् ।

अप॑ । ई॒ज॒ते॒ । शूरः॑ । अस्ता॑ऽइव । शत्रू॑न् । बाध॑ते । तमः॑ । अ॒जि॒रः । न । वोळ्हा॑ ॥३

वहन्ति । सीम् । अरुणासः । रुशन्तः । गावः । सुऽभगाम् । उर्विया । प्रथानाम् ।

अप । ईजते । शूरः । अस्ताऽइव । शत्रून् । बाधते । तमः । अजिरः । न । वोळ्हा ॥३

“अरुणासः लोहितवर्णाः “रुशन्तः दीप्यमानाः "गावः रश्मयः । ‘ किरणा गावः । इति रश्मिनामसु पाठात् । "सुभगाम् "उर्विया उर्वीं विस्तीर्णां "प्रथानां प्रथमानां "सीम् एनामुषोदेवतां “वहन्ति । सेयमुषोदेवता “शूरो "अस्तेव वीरः क्षेप्तेव “शत्रून् “तमः "अपेजते अपगमयति । “वोळ्हा सेनायाः "अजिरो "न क्षिप्रगामी शत्रून् यथा बाधते तथा तमांसि “बाधते च ॥

सु॒गोत ते॑ सु॒पथा॒ पर्व॑तेष्ववा॒ते अ॒पस्त॑रसि स्वभानो ।

सा न॒ आ व॑ह पृथुयामन्नृष्वे र॒यिं दि॑वो दुहितरिष॒यध्यै॑ ॥४

सु॒ऽगा । उ॒त । ते॒ । सु॒ऽपथा॑ । पर्व॑तेषु । अ॒वा॒ते । अ॒पः । त॒र॒सि॒ । स्व॒भा॒नो॒ इति॑ स्वऽभानो ।

सा । नः॒ । आ । व॒ह॒ । पृ॒थु॒ऽया॒म॒न् । ऋ॒ष्वे॒ । र॒यिम् । दि॒वः॒ । दु॒हि॒तः॒ । इ॒ष॒यध्यै॑ ॥४

सुऽगा । उत । ते । सुऽपथा । पर्वतेषु । अवाते । अपः । तरसि । स्वभानो इति स्वऽभानो ।

सा । नः । आ । वह । पृथुऽयामन् । ऋष्वे । रयिम् । दिवः । दुहितः । इषयध्यै ॥४

हे उषो देवि “पर्वतेषु "उत दुर्गेष्वपि "अवाते गमनसाधनरहिते देशे "सुपथा सुपथानि मार्गाणि “सुगा सुगानि सुखेन गम्यानि "ते तव भवन्ति । "स्वभानो हे स्वप्रकाशे "अपः अन्तरिक्षमाकाशम् । ‘ आपः ' इत्यन्तरिक्षनामसु पाठात् । सामुद्रिकीरपो वा “तरसि । "पृथुयामन् पृथुरथे “ऋष्वे दर्शनीये “दिवो "दुहितः अन्तरिक्षसुते हे उषो देवि "सा त्वम् "इषयध्यै एषणीयं "रयिं धनं “नः अस्मभ्यम् "आ "वह ॥

सा व॑ह॒ योक्षभि॒रवा॒तोषो॒ वरं॒ वह॑सि॒ जोष॒मनु॑ ।

त्वं दि॑वो दुहित॒र्या ह॑ दे॒वी पू॒र्वहू॑तौ मं॒हना॑ दर्श॒ता भू॑ः ॥५

सा । आ । व॒ह॒ । या । उ॒क्षऽभिः॑ । अवा॑ता । उषः॑ । वर॑म् । वह॑सि । जोष॑म् । अनु॑ ।

त्वम् । दि॒वः॒ । दु॒हि॒तः॒ । या । ह॒ । दे॒वी । पू॒र्वऽहू॑तौ । मं॒हना॑ । द॒र्श॒ता । भूः॒ ॥५

सा । आ । वह । या । उक्षऽभिः । अवाता । उषः । वरम् । वहसि । जोषम् । अनु ।

त्वम् । दिवः । दुहितः । या । ह । देवी । पूर्वऽहूतौ । मंहना । दर्शता । भूः ॥५

हे उषः “सा त्वं "वरं धनं मह्यम् "आ "वह । "या त्वम् "अवाता अप्रतिगता “जोषं प्रीतिम् "अनु “उक्षभिः अनडुद्भिरश्वैर्वा स्तोतृभ्यो वरं "वहसि । किंच हे "दिवो "दुहितः अन्तरिक्षसुते "या “त्वं "देवी द्योतमाना “पूर्वहूतौ प्रथमाह्वाने प्रातरनुवाके "मंहना पूजनीया भवसि सा त्वं "दर्शता दर्शनीया “भूः इति योजना । या दर्शता भूरित्यन्वये यद्वृत्तेन सामानाधिकरण्यात् भूरित्यस्य निघातो न स्यात् ॥

उत्ते॒ वय॑श्चिद्वस॒तेर॑पप्त॒न्नर॑श्च॒ ये पि॑तु॒भाजो॒ व्यु॑ष्टौ ।

अ॒मा स॒ते व॑हसि॒ भूरि॑ वा॒ममुषो॑ देवि दा॒शुषे॒ मर्त्या॑य ॥६

उत् । ते॒ । वयः॑ । चि॒त् । व॒स॒तेः । अ॒प॒प्त॒न् । नरः॑ । च॒ । ये । पि॒तु॒ऽभाजः॑ । विऽउ॑ष्टौ ।

अ॒मा । स॒ते । व॒ह॒सि॒ । भूरि॑ । वा॒मम् । उषः॑ । दे॒वि॒ । दा॒शुषे॑ । मर्त्या॑य ॥६

उत् । ते । वयः । चित् । वसतेः । अपप्तन् । नरः । च । ये । पितुऽभाजः । विऽउष्टौ ।

अमा । सते । वहसि । भूरि । वामम् । उषः । देवि । दाशुषे । मर्त्याय ॥६

हे उषो देवि “ते तव “व्युष्टौ सत्यां “वयश्चित् पक्षिणोऽपि “वसतेः निवासस्थानात् “उत् “अपप्तन् उत्पतन्ति । "ये “पितुभाजः हविषां संभक्तारः अन्नस्योपार्जका वा । ‘ पितुः । इत्यन्ननामसु पाठात् । "नरः तेऽपि च उत्पतन्ति । किं च हे "उषो “देवि त्वम् "अमा समीप “सते वर्तमानाय "दाशुषे हविषां प्रदात्रे “मर्त्याय “भूरि प्रभूतं “वामं धनं "वहसि ॥ ॥ ५ ॥