ऋग्वेदः सूक्तं ६.३६
| ← सूक्तं ६.३५ | ऋग्वेदः - मण्डल ६ सूक्तं ६.३६ नरो भारद्वाजः |
सूक्तं ६.३७ → |
| दे. इन्द्रः। त्रिष्टुप्। |
सत्रा मदासस्तव विश्वजन्याः सत्रा रायोऽध ये पार्थिवासः ।
सत्रा वाजानामभवो विभक्ता यद्देवेषु धारयथा असुर्यम् ॥१॥
अनु प्र येजे जन ओजो अस्य सत्रा दधिरे अनु वीर्याय ।
स्यूमगृभे दुधयेऽर्वते च क्रतुं वृञ्जन्त्यपि वृत्रहत्ये ॥२॥
तं सध्रीचीरूतयो वृष्ण्यानि पौंस्यानि नियुतः सश्चुरिन्द्रम् ।
समुद्रं न सिन्धव उक्थशुष्मा उरुव्यचसं गिर आ विशन्ति ॥३॥
स रायस्खामुप सृजा गृणानः पुरुश्चन्द्रस्य त्वमिन्द्र वस्वः ।
पतिर्बभूथासमो जनानामेको विश्वस्य भुवनस्य राजा ॥४॥
स तु श्रुधि श्रुत्या यो दुवोयुर्द्यौर्न भूमाभि रायो अर्यः ।
असो यथा नः शवसा चकानो युगेयुगे वयसा चेकितानः ॥५॥
सायणभाष्यम्
‘सत्रा मदासः' इति पञ्चर्चं त्रयोदशं सूक्तं नरस्यार्षं त्रैष्टुभमैन्द्रम् । ‘सत्रा' इत्यनुक्रान्तम् । पृष्ठ्यस्य पञ्चमेऽहनि निष्केवल्य एतत्सूक्तं शस्यम् । सूत्रितं च-’ प्रेदं ब्रह्मेन्द्रो मदाय सत्रा मदास इति निष्केवल्यम् ' ( आश्व. श्रौ. ७. १२ ) इति । विश्वजिति माध्यंदिनसवने प्रशास्तुः शस्त्र इदं सामसूक्ताख्यं शंसनीयम् । सूत्रितं च--- सत्रा मदासो यो जात एवाभूरेक इति सामसूक्तानि ( आश्व. श्रौ. ८. ७) इति । महाव्रतेऽपि निकेवल्य उक्तो विनियोगः ।।
स॒त्रा मदा॑स॒स्तव॑ वि॒श्वज॑न्याः स॒त्रा रायोऽध॒ ये पार्थि॑वासः ।
स॒त्रा वाजा॑नामभवो विभ॒क्ता यद्दे॒वेषु॑ धा॒रय॑था असु॒र्य॑म् ॥१
स॒त्रा । मदा॑सः । तव॑ । वि॒श्वऽज॑न्याः । स॒त्रा । रायः॑ । अध॑ । ये । पार्थि॑वासः ।
स॒त्रा । वाजा॑नाम् । अ॒भ॒वः॒ । वि॒ऽभ॒क्ता । यत् । दे॒वेषु॑ । धा॒रय॑थाः । अ॒सु॒र्य॑म् ॥१
सत्रा । मदासः । तव । विश्वऽजन्याः । सत्रा । रायः । अध । ये । पार्थिवासः ।
सत्रा । वाजानाम् । अभवः । विऽभक्ता । यत् । देवेषु । धारयथाः । असुर्यम् ॥१
हे इन्द्र “तव त्वदीयाः “मदासः सोमपानजनिता मदाः “सत्रा । सत्यनामैतत् । सत्यं "विश्वजन्याः सर्वजनहिता भवन्ति । यद्वा । सत्रेति महन्नाम । महान्तस्तव मदा इति योज्यम् । “अध अपि च “पार्थिवासः पृथिव्युपलक्षिते लोकत्रये भवास्त्वदीयाः “ये “रायः धनसमूहाः सन्ति तेऽपि "सत्रा सत्यं विश्वजनहिता भवन्तीत्यन्वयः । किंच त्वं “वाजानाम् अन्नानां “सत्रा सत्यं “विभक्ता दाता “अभवः भवसि । यद्वा । सत्रा महतां वाजानामिति योऽयम् । “यत् यस्मात्त्वं “देवेषु मध्ये "असुर्यं बलं “धारयथाः अतः कारणात्त्वमेवं करोषीत्यर्थः ॥
अनु॒ प्र ये॑जे॒ जन॒ ओजो॑ अस्य स॒त्रा द॑धिरे॒ अनु॑ वी॒र्या॑य ।
स्यू॒म॒गृभे॒ दुध॒येऽर्व॑ते च॒ क्रतुं॑ वृञ्ज॒न्त्यपि॑ वृत्र॒हत्ये॑ ॥२
अनु॑ । प्र । ये॒जे॒ । जनः॑ । ओजः॑ । अ॒स्य॒ । स॒त्रा । द॒धि॒रे॒ । अनु॑ । वी॒र्या॑य ।
स्यू॒म॒ऽगृभे॑ । दुध॑ये । अर्व॑ते । च॒ । क्रतु॑म् । वृ॒ञ्ज॒न्ति॒ । अपि॑ । वृ॒त्र॒ऽहत्ये॑ ॥२
अनु । प्र । येजे । जनः । ओजः । अस्य । सत्रा । दधिरे । अनु । वीर्याय ।
स्यूमऽगृभे । दुधये । अर्वते । च । क्रतुम् । वृञ्जन्ति । अपि । वृत्रऽहत्ये ॥२
“अस्य इन्द्रस्य “ओजः बलं “जनः यजमानः “अनु “प्र "येजे संततं प्रकर्षेण यजते पूजयति । अपि च तमिन्द्रं “वीर्याय वीरकर्म कर्तुं “सत्रा सत्यम् “अनु “दधिरे पुरो दधिरे यजमानाः । यद्वा । सत्रा महान्तमिन्द्रमिति योज्यम् । अपि च “स्यूमगृभे स्यूम्नः स्यूतान् अविच्छेदेन वर्तमानान् शत्रून् गृह्णते “दुधये । दुधिर्हिंसाकर्मा । तेषां हिंसकाय “अर्वते शत्रूणामभिगन्त्रे “च तस्मा इन्द्राय “क्रतुं कर्म परिचरणात्मकं “वृञ्जन्ति निष्पादयन्ति । किमर्थम् । “वृत्रहत्ये वृत्रस्य वारकस्य शत्रोर्हनननिमित्तम् ॥
तं स॒ध्रीची॑रू॒तयो॒ वृष्ण्या॑नि॒ पौंस्या॑नि नि॒युत॑ः सश्चु॒रिन्द्र॑म् ।
स॒मु॒द्रं न सिन्ध॑व उ॒क्थशु॑ष्मा उरु॒व्यच॑सं॒ गिर॒ आ वि॑शन्ति ॥३
तम् । स॒ध्रीचीः॑ । ऊ॒तयः॑ । वृष्ण्या॑नि । पौंस्या॑नि । नि॒ऽयुतः॑ । स॒श्चुः॒ । इन्द्र॑म् ।
स॒मु॒द्रम् । न । सिन्ध॑वः । उ॒क्थऽशु॑ष्माः । उ॒रु॒ऽव्यच॑सम् । गिरः॑ । आ । वि॒श॒न्ति॒ ॥३
तम् । सध्रीचीः । ऊतयः । वृष्ण्यानि । पौंस्यानि । निऽयुतः । सश्चुः । इन्द्रम् ।
समुद्रम् । न । सिन्धवः । उक्थऽशुष्माः । उरुऽव्यचसम् । गिरः । आ । विशन्ति ॥३
“तम् इन्द्रम् “ऊतयः मरुतः “सध्रीचीः सहाञ्चन्त्यः संगता भूत्वा “सश्चुः सचन्ते सेवन्ते । यद्वा । ऊतयस्तर्पकाण्यन्नानि सह वर्तमानानि भूत्वा सेवन्ते । तथा “वृष्ण्यानि वीर्याणि “पौंस्यानि बलानि च “नियुतः रथे युज्यमानाः वडवाश्च तम् “इन्द्रं सेवन्ते । अपि च “उक्थशुष्माः । उक्थं शस्त्रम् । तदेव बलं यासां तादृशाः “गिरः स्तुतयश्च “उरुव्यचसं विस्तीर्णव्याप्तिकं तमिन्द्रम् “आ “विशन्ति प्रविशन्ति । तत्र दृष्टान्तः । “समुद्रं “न “सिन्धवः । यथा स्यन्दनशीला नद्यः समुद्रमाविशन्त्याविश्य च विभक्ततया न दृश्यन्ते एवं सर्वा अपि स्तुतय इन्द्रेणैकीभवन्तीत्यर्थः ॥
स रा॒यस्खामुप॑ सृजा गृणा॒नः पु॑रुश्च॒न्द्रस्य॒ त्वमि॑न्द्र॒ वस्व॑ः ।
पति॑र्बभू॒थास॑मो॒ जना॑ना॒मेको॒ विश्व॑स्य॒ भुव॑नस्य॒ राजा॑ ॥४
सः । रा॒यः । खाम् । उप॑ । सृ॒ज॒ । गृ॒णा॒नः । पु॒रु॒ऽच॒न्द्रस्य॑ । त्वम् । इ॒न्द्र॒ । वस्वः॑ ।
पतिः॑ । ब॒भू॒थ॒ । अस॑मः । जना॑नाम् । एकः॑ । विश्व॑स्य । भुव॑नस्य । राजा॑ ॥४
सः । रायः । खाम् । उप । सृज । गृणानः । पुरुऽचन्द्रस्य । त्वम् । इन्द्र । वस्वः ।
पतिः । बभूथ । असमः । जनानाम् । एकः । विश्वस्य । भुवनस्य । राजा ॥४
हे “इन्द्र “गृणानः स्तूयमानः “सः “त्वं “रायः धनस्य “खाम् । नदीनामैतत् । अत्र तत्संबद्धा धारा लक्ष्यते । धाराम् “उप “सृज विमुञ्च । अस्माभिः संयोजयेत्यर्थः । कीदृशस्य धनस्य । “पुरुश्चन्द्रस्य बहूनामाह्लादकस्य “वस्वः निवासकस्य । अपि च “असमः अनुपम: सर्वोत्कृष्टस्त्वं “जनानां सर्वेषां प्राणिनां “पतिः अधिपतिः “बभूथ । तथा “विश्वस्य सर्वस्य “भुवनस्य भूतजातस्य “एकः असाधारणो “राजा ईश्वरश्व बभूविथ ।।
स तु श्रु॑धि॒ श्रुत्या॒ यो दु॑वो॒युर्द्यौर्न भूमा॒भि रायो॑ अ॒र्यः ।
असो॒ यथा॑ न॒ः शव॑सा चका॒नो यु॒गेयु॑गे॒ वय॑सा॒ चेकि॑तानः ॥५
सः । तु । श्रु॒धि॒ । श्रुत्या॑ । यः । दु॒वः॒ऽयुः । द्यौः । न । भूम॑ । अ॒भि । रायः॑ । अ॒र्यः ।
असः॑ । यथा॑ । नः॒ । शव॑सा । च॒का॒नः । यु॒गेऽयु॑गे । वय॑सा । चेकि॑तानः ॥५
सः । तु । श्रुधि । श्रुत्या । यः । दुवःऽयुः । द्यौः । न । भूम । अभि । रायः । अर्यः ।
असः । यथा । नः । शवसा । चकानः । युगेऽयुगे । वयसा । चेकितानः ॥५
हे इन्द्र “श्रुत्या श्रुत्यानि श्रोतव्यानि स्तोत्राणि “तु क्षिप्रं “श्रुधि शृणु । "यः त्वं “दुवोयुः अस्मदीयं परिचरणमात्मन इच्छन् “अर्यः अरेः संबन्धीनि “रायः धनानि “भूम बहुतराणि “द्यौर्न सूर्य इव “अभि भवसि “सः त्वं श्रुधीत्यन्वयः । अपि च “शवसा आत्मीयेन बलेन स्तोतव्येन युक्तः “चकानः स्तूयमानः “युगेयुगे काले काले “वयसा हविर्लक्षणेनान्नेन “चेकितानः प्रज्ञायमानस्त्वं “यथा येन प्रकारेण “न: अस्माकमसाधारणोऽसि तथा “असः स्याः ॥ ॥ ८ ॥
| मण्डल ६ | ||||
|---|---|---|---|---|