ऋग्वेदः सूक्तं ६.३५
| ← सूक्तं ६.३४ | ऋग्वेदः - मण्डल ६ सूक्तं ६.३५ नरो भरद्वाजः |
सूक्तं ६.३६ → |
| दे. इन्द्रः। त्रिष्टुप्। |
कदा भुवन्रथक्षयाणि ब्रह्म कदा स्तोत्रे सहस्रपोष्यं दाः ।
कदा स्तोमं वासयोऽस्य राया कदा धियः करसि वाजरत्नाः ॥१॥
कर्हि स्वित्तदिन्द्र यन्नृभिर्नॄन्वीरैर्वीरान्नीळयासे जयाजीन् ।
त्रिधातु गा अधि जयासि गोष्विन्द्र द्युम्नं स्वर्वद्धेह्यस्मे ॥२॥
कर्हि स्वित्तदिन्द्र यज्जरित्रे विश्वप्सु ब्रह्म कृणवः शविष्ठ ।
कदा धियो न नियुतो युवासे कदा गोमघा हवनानि गच्छाः ॥३॥
स गोमघा जरित्रे अश्वश्चन्द्रा वाजश्रवसो अधि धेहि पृक्षः ।
पीपिहीषः सुदुघामिन्द्र धेनुं भरद्वाजेषु सुरुचो रुरुच्याः ॥४॥
तमा नूनं वृजनमन्यथा चिच्छूरो यच्छक्र वि दुरो गृणीषे ।
मा निररं शुक्रदुघस्य धेनोराङ्गिरसान्ब्रह्मणा विप्र जिन्व ॥५॥
सायणभाष्यम्
‘कदा भुवन्' इति पञ्चर्चं द्वादशं सूक्तं नरस्यार्षं त्रैष्टुभमैन्द्रम् । तथा चानुक्रान्तं----- कदा नरस्तु' इति । तृतीये छन्दोमे महाव्रते च निष्केवल्य उक्तो विनियोगः ॥
क॒दा भु॑व॒न्रथ॑क्षयाणि॒ ब्रह्म॑ क॒दा स्तो॒त्रे स॑हस्रपो॒ष्यं॑ दाः ।
क॒दा स्तोमं॑ वासयोऽस्य रा॒या क॒दा धिय॑ः करसि॒ वाज॑रत्नाः ॥१
क॒दा । भु॒व॒न् । रथ॑ऽक्षयाणि । ब्रह्म॑ । क॒दा । स्तो॒त्रे । स॒ह॒स्र॒ऽपो॒ष्य॑म् । दाः॒ ।
क॒दा । स्तोम॑म् । वा॒स॒यः॒ । अ॒स्य॒ । रा॒या । क॒दा । धियः॑ । क॒र॒सि॒ । वाज॑ऽरत्नाः ॥१
कदा । भुवन् । रथऽक्षयाणि । ब्रह्म । कदा । स्तोत्रे । सहस्रऽपोष्यम् । दाः ।
कदा । स्तोमम् । वासयः । अस्य । राया । कदा । धियः । करसि । वाजऽरत्नाः ॥१
हे इन्द्र “ब्रह्म ब्रह्माणि स्तोत्राण्यस्मदीयानि “रथक्षयाणि रथनिवासानि “कदा कस्मिन्काले “भुवन् भवेयुः । रथेऽवस्थितं त्वां कदा प्राप्नुवन्तीत्यर्थः । “कदा कस्मिन् काले “स्तोत्रे स्तुवते मह्यं “सहस्रपोष्यं सहस्रसंख्याकपुरुषपोषकं गोसमूहं पुत्रं वा “दाः दद्याः । "कदा च “अस्य मम स्तोतुः “स्तोमं स्तोत्रं “राया धनेन् “वासयः व्यापयेः । “धियः कर्माणि चाग्निहोत्रादीनि “वाजरत्ना: वाजैरन्नैः रमणीयाः “कदा कस्मिन् काले “करसि कुर्याः । एवं स्तोता फलस्य विलम्बमसहमान:' इन्द्रमनया पृष्टवान् ॥
कर्हि॑ स्वि॒त्तदि॑न्द्र॒ यन्नृभि॒र्नॄन्वी॒रैर्वी॒रान्नी॒ळया॑से॒ जया॒जीन् ।
त्रि॒धातु॒ गा अधि॑ जयासि॒ गोष्विन्द्र॑ द्यु॒म्नं स्व॑र्वद्धेह्य॒स्मे ॥२
कर्हि॑ । स्वि॒त् । तत् । इ॒न्द्र॒ । यत् । नृऽभिः॑ । नॄन् । वी॒रैः । वी॒रान् । नी॒ळया॑से । जय॑ । आ॒जीन् ।
त्रि॒ऽधातु॑ । गाः । अधि॑ । ज॒या॒सि॒ । गोषु॑ । इन्द्र॑ । द्यु॒म्नम् । स्वः॑ऽवत् । धे॒हि॒ । अ॒स्मे इति॑ ॥२
कर्हि । स्वित् । तत् । इन्द्र । यत् । नृऽभिः । नॄन् । वीरैः । वीरान् । नीळयासे । जय । आजीन् ।
त्रिऽधातु । गाः । अधि । जयासि । गोषु । इन्द्र । द्युम्नम् । स्वःऽवत् । धेहि । अस्मे इति ॥२
फलस्य विलम्बमसहमान ऋषिरनयापीन्द्रं पृच्छति । हे “इन्द्र “कर्हि “स्वित् कदा खलु “तत् भवेत् । “नृभिः अस्मदीयैः पुरुषैः “नॄन् शत्रुपुरुषान् तथा “वीरैः अस्मदीयैः पुत्रैः “वीरान् शत्रुपुत्रांश्च “यत् “नीळयासे त्वं संश्लेषयेः संयोजयेः ॥ नीळयतिः संश्लेषणकर्मा ॥ ईदृशं युद्धे यत्संश्लेषणं तत्कदा भवेदिति वितर्कः । अपि चास्मदर्थं त्वम् "आजीन् संग्रामान् कदा “जय जयेः । कदा च “गोषु अभिगन्तृषु शत्रुषु विद्यमाना: “त्रिधातु त्रिधातूः क्षीरदधिघृतानां त्रयाणां धारयित्रीः “गा: “अधि “जयासि अधिकं जयेः । हे “इन्द्र त्वं “स्वर्वत् व्याप्तिमत् “द्युम्नं धनम् “अस्मे अस्मासु कदा “धेहि धारयेः ॥
कर्हि॑ स्वि॒त्तदि॑न्द्र॒ यज्ज॑रि॒त्रे वि॒श्वप्सु॒ ब्रह्म॑ कृ॒णव॑ः शविष्ठ ।
क॒दा धियो॒ न नि॒युतो॑ युवासे क॒दा गोम॑घा॒ हव॑नानि गच्छाः ॥३
कर्हि॑ । स्वि॒त् । तत् । इ॒न्द्र॒ । यत् । ज॒रि॒त्रे । वि॒श्वऽप्सु॑ । ब्रह्म॑ । कृ॒णवः॑ । श॒वि॒ष्ठ॒ ।
क॒दा । धियः॑ । न । नि॒ऽयुतः॑ । यु॒वा॒से॒ । क॒दा । गोऽम॑घा । हव॑नानि । ग॒च्छाः॒ ॥३
कर्हि । स्वित् । तत् । इन्द्र । यत् । जरित्रे । विश्वऽप्सु । ब्रह्म । कृणवः । शविष्ठ ।
कदा । धियः । न । निऽयुतः । युवासे । कदा । गोऽमघा । हवनानि । गच्छाः ॥३
अनयापि कतिचित् प्रश्नाः क्रियन्ते । हे “इन्द्र “कर्हि “स्वित् कदा खलु “तत् भवेत् । हे “शविष्ठ बलवत्तमेन्द्र त्वं “जरित्रे स्तोत्रे “विश्वप्सु बहुविधरूपं “ब्रह्म अन्नं “कृणवः करोषीति “यत् तत्कदा भवेदिति वितर्कः। “कदा च “धियः कर्माणि । “न इति समुच्चये । “नियुतः स्तुतीश्च “युवासे आत्मनि योजये: । “कदा च त्वं “गोमघा गोमघानि गवां दातॄणि ॥ मंहतेर्दानार्थस्य रूपमुत्तरपदम् ॥ “हवनानि स्तोत्राणि “गच्छाः अभिगच्छेः ॥
स गोम॑घा जरि॒त्रे अश्व॑श्चन्द्रा॒ वाज॑श्रवसो॒ अधि॑ धेहि॒ पृक्ष॑ः ।
पी॒पि॒हीष॑ः सु॒दुघा॑मिन्द्र धे॒नुं भ॒रद्वा॑जेषु सु॒रुचो॑ रुरुच्याः ॥४
सः । गोऽम॑घाः । ज॒रि॒त्रे । अश्व॑ऽचन्द्राः । वाज॑ऽश्रवसः । अधि॑ । धे॒हि॒ । पृक्षः॑ ।
पी॒पि॒हि । इषः॑ । सु॒ऽदुघा॑म् । इ॒न्द्र॒ । धे॒नुम् । भ॒रत्ऽवा॑जेषु । सु॒ऽरुचः॑ । रु॒रु॒च्याः॒ ॥४
सः । गोऽमघाः । जरित्रे । अश्वऽचन्द्राः । वाजऽश्रवसः । अधि । धेहि । पृक्षः ।
पीपिहि । इषः । सुऽदुघाम् । इन्द्र । धेनुम् । भरत्ऽवाजेषु । सुऽरुचः । रुरुच्याः ॥४
हे इन्द्र “सः त्वं “जरित्रे स्तोत्रे “गोमघाः गवां दात्री: “अश्वश्चन्द्राः अश्वैराह्लादयन्तीः “वाजश्रवसः वाजैर्बलैः प्रसिद्धा एवंभूताः “पृक्षः अन्नानि “भरद्वाजेषु भरद्वाजपुत्रेष्वस्मासु “अधि “धेहि धारय । तथा “इषः तान्यन्नानि “सुदुघां शोभनदोग्ध्रीं “धेनुं गां च हे “इन्द्र “पीपिहि प्यायय । अपि च ता इषो गौश्च “सुरुचः शोभनदीप्तयो यथा भवन्ति तथा त्वं “रुरुच्याः दीपयेः । शोभनदीप्तियुक्ताश्च ताः सन्त्वित्यर्थः ।।
तमा नू॒नं वृ॒जन॑म॒न्यथा॑ चि॒च्छूरो॒ यच्छ॑क्र॒ वि दुरो॑ गृणी॒षे ।
मा निर॑रं शुक्र॒दुघ॑स्य धे॒नोरा॑ङ्गिर॒सान्ब्रह्म॑णा विप्र जिन्व ॥५
तम् । आ । नू॒नम् । वृ॒जन॑म् । अ॒न्यथा॑ । चि॒त् । शूरः॑ । यत् । श॒क्र॒ । वि । दुरः॑ । गृ॒णी॒षे ।
मा । निः । अ॒र॒म् । शु॒क्र॒ऽदुघ॑स्य । धे॒नोः । आ॒ङ्गि॒र॒सान् । ब्रह्म॑णा । वि॒प्र॒ । जि॒न्व॒ ॥५
तम् । आ । नूनम् । वृजनम् । अन्यथा । चित् । शूरः । यत् । शक्र । वि । दुरः । गृणीषे ।
मा । निः । अरम् । शुक्रऽदुघस्य । धेनोः । आङ्गिरसान् । ब्रह्मणा । विप्र । जिन्व ॥५
हे इन्द्र त्वं “नूनम् अद्यतनं “वृजनं बाधकमस्मदीयं शत्रुम् “अन्यथा “चित् अन्येनैव प्रकारेण योजय । येन प्रकारेण सर्वे जीवन्ति तद्विलक्षणं प्रकार मरणाख्यं प्रापयेत्यर्थः । आकारः पूरकः । हे “शक्र सर्वकार्येषु शक्तेन्द्र “शूरः शौर्यापेतः “वि “दुरः विशेषेण दारयिता शत्रूणाम् । यद्वा । दुरो द्वाराणि शत्रुसंबन्धीनि विघटयंस्त्वं “यत् यस्मात् “गृणीषे अस्माभिः स्तूयसे तस्मात् कारणात् “शुक्रदुघस्य शुक्राणां निर्मलानां दोग्धुरिन्द्रस्य “धेनोः वाचः स्तोत्रात् “मा “निररं मा निर्गच्छेयम् । यद्वा । शुक्रस्य पयसो दोग्ध्र्या धेनोस्त्वया दत्ताया गोः सकाशात् मा निर्गच्छेयम् ॥ अरमित्याख्यातम् ‘ऋ ‘ गतौ ' इत्यस्य रूपम् ॥ सा सर्वदास्मासु निवसत्वित्यर्थः । हे “विप्र प्राज्ञेन्द्र “आङ्गिरसान् अङ्गिरोगोत्रजानस्मान् “ब्रह्मणा अन्नेन “जिन्व प्रीणय ॥ ॥ ७ ॥
| मण्डल ६ | ||||
|---|---|---|---|---|