ऋग्वेदः सूक्तं ९.१९
| ← सूक्तं ९.१८ | ऋग्वेदः - मण्डल ९ सूक्तं ९.१९ कश्यपोऽसितो देवलो वा। |
सूक्तं ९.२० → |
| दे. पवमानः सोमः। गायत्री। |
यत्सोम चित्रमुक्थ्यं दिव्यं पार्थिवं वसु ।
तन्नः पुनान आ भर ॥१॥
युवं हि स्थः स्वर्पती इन्द्रश्च सोम गोपती ।
ईशाना पिप्यतं धियः ॥२॥
वृषा पुनान आयुषु स्तनयन्नधि बर्हिषि ।
हरिः सन्योनिमासदत् ॥३॥
अवावशन्त धीतयो वृषभस्याधि रेतसि ।
सूनोर्वत्सस्य मातरः ॥४॥
कुविद्वृषण्यन्तीभ्यः पुनानो गर्भमादधत् ।
याः शुक्रं दुहते पयः ॥५॥
उप शिक्षापतस्थुषो भियसमा धेहि शत्रुषु ।
पवमान विदा रयिम् ॥६॥
नि शत्रोः सोम वृष्ण्यं नि शुष्मं नि वयस्तिर ।
दूरे वा सतो अन्ति वा ॥७॥
सायणभाष्यम्
‘ यत् सोम' इति सप्तर्चमेकोनविंशं सूक्तम् । ऋष्याद्याः पूर्ववत् ।' यत् सोम' इत्यनुक्रान्तम् । गतो विनियोगः ॥
यत्सो॑म चि॒त्रमु॒क्थ्यं॑ दि॒व्यं पार्थि॑वं॒ वसु॑ ।
तन्नः॑ पुना॒न आ भ॑र ॥१
यत् । सो॒म॒ । चि॒त्रम् । उ॒क्थ्य॑म् । दि॒व्यम् । पार्थि॑वम् । वसु॑ ।
तत् । नः॒ । पु॒ना॒नः । आ । भ॒र॒ ॥१
यत् । सोम । चित्रम् । उक्थ्यम् । दिव्यम् । पार्थिवम् । वसु ।
तत् । नः । पुनानः । आ । भर ॥१
हे “सोम “यत् “चित्रं चायनीयम् “उक्थ्यं स्तुत्यं “दिव्यं दिवि भवं “पार्थिवं पृथिवीसंबद्धं च “वसु धनमस्ति “तत् “नः अस्मभ्यं “पुनानः पूयमानः सन् “आ “भर आहर ॥
यु॒वं हि स्थः स्व॑र्पती॒ इंद्र॑श्च सोम॒ गोप॑ती ।
ई॒शा॒ना पि॑प्यतं॒ धियः॑ ॥२
यु॒वम् । हि । स्थः । स्वः॑पती॒ इति॒ स्वः॑ऽपती । इन्द्रः॑ । च॒ । सो॒म॒ । गोप॑ती॒ इति॒ गोऽप॑ती ।
ई॒शा॒ना । पि॒प्य॒त॒म् । धियः॑ ॥२
युवम् । हि । स्थः । स्वःपती इति स्वःऽपती । इन्द्रः । च । सोम । गोपती इति गोऽपती ।
ईशाना । पिप्यतम् । धियः ॥२
हे “सोम “त्वम् “इन्द्रश्च "युवं “हि युवां खलु स्वर्पती सर्वस्य स्वामिनौ “स्थः भवथः । तथा “गोपती गवां पालकौ “ईशाना ईश्वरौ सन्तौ “धियः अस्मदीयानि कर्माणि “पिप्यतं प्याययतम् ॥
वृषा॑ पुना॒न आ॒युषु॑ स्त॒नय॒न्नधि॑ ब॒र्हिषि॑ ।
हरिः॒ सन्योनि॒मास॑दत् ॥३
वृषा॑ । पु॒ना॒नः । आ॒युषु॑ । स्त॒नय॑न् । अधि॑ । ब॒र्हिषि॑ ।
हरिः॑ । सन् । योनि॑म् । आ । अ॒स॒द॒त् ॥३
वृषा । पुनानः । आयुषु । स्तनयन् । अधि । बर्हिषि ।
हरिः । सन् । योनिम् । आ । असदत् ॥३
“वृषा कामानां वर्षकः सोमः “आयुषु मनुष्येष्वध्वर्य्वादिषु “पुनानः पूयमानः सन् 'स्तनयन् शब्दं कुर्वन् “अधि “बर्हिषि । अधीति सप्तम्यर्थानुवादी । आस्तीर्णे दर्भे “हरिः हरितवर्णः “सन् “योनिं स्वकीयं स्थानम् “आसदत् आसीदति ॥
अवा॑वशंत धी॒तयो॑ वृष॒भस्याधि॒ रेत॑सि ।
सू॒नोर्व॒त्सस्य॑ मा॒तरः॑ ॥४
अवा॑वशन्त । धी॒तयः॑ । वृ॒ष॒भस्य॑ । अधि॑ । रेत॑सि ।
सू॒नोः । व॒त्सस्य॑ । मा॒तरः॑ ॥४
अवावशन्त । धीतयः । वृषभस्य । अधि । रेतसि ।
सूनोः । वत्सस्य । मातरः ॥४
“धीतयः धीयमानाः सोमाख्येन वत्सेन पीयमाना वसतीवर्यः । क्तिन् व्यत्ययेनान्तोदात्तः । “अधि “रेतसि स्वकीये सारे “वृषभस्य वर्षकस्य सोमस्य । सोममित्यर्थः । “अवावशन्त पुनः कामयन्ते । सोममाप्याययितुं कामयन्त इत्यर्थः । तदेवाह। "सूनोः स्वपुत्रस्थानीयस्य “वत्सस्य सोमस्य “मातरः निर्मात्र्यः प्रवृद्धिकामा मातृस्थानीया अवावशन्तेति समन्वयः ॥
कु॒विद्वृ॑ष॒ण्यंती॑भ्यः पुना॒नो गर्भ॑मा॒दध॑त् ।
याः शु॒क्रं दु॑ह॒ते पयः॑ ॥५
कु॒वित् । वृ॒ष॒ण्यन्ती॑भ्यः । पु॒ना॒नः । गर्भ॑म् । आ॒ऽदध॑त् ।
याः । शु॒क्रम् । दु॒ह॒ते । पयः॑ ॥५
कुवित् । वृषण्यन्तीभ्यः । पुनानः । गर्भम् । आऽदधत् ।
याः । शुक्रम् । दुहते । पयः ॥५
“वृषण्यन्तीभ्यः वृषणं सोममात्मन इच्छन्तीभ्यो वसतीवरीभ्यः “पुनानः पूयमानो मिश्रयमाणः “गर्भं स्वगर्भस्थानीयं रसं “कुवित् बहु प्रभूतम् "आदधत् करोति । “याः आपः “शुक्रं दीप्तं “पयः “दुहते स्ववत्साय सोमाय ताभ्यो गर्भमादधत् ॥
उप॑ शिक्षापत॒स्थुषो॑ भि॒यस॒मा धे॑हि॒ शत्रु॑षु ।
पव॑मान वि॒दा र॒यिं ॥६
उप॑ । शि॒क्ष॒ । अ॒प॒ऽत॒स्थुषः॑ । भि॒यस॑म् । आ । धे॒हि॒ । शत्रु॑षु ।
पव॑मान । वि॒दाः । र॒यिम् ॥६
उप । शिक्ष । अपऽतस्थुषः । भियसम् । आ । धेहि । शत्रुषु ।
पवमान । विदाः । रयिम् ॥६
हे “पवमान सोम “उप “शिक्ष त्वं समीपे कुरु । कान् । “अपतस्थुषः अपक्रम्य स्थितान् । अस्मदभिमतानित्यर्थः। “शत्रुषु अस्मद्विरोधिषु “भियसं भयम् “आ “धेहि कुरु जनय । अस्माकं तेषां शत्रूणां “रयिं धनं “विदाः विन्दसि ।।
नि शत्रोः॑ सोम॒ वृष्ण्यं॒ नि शुष्मं॒ नि वय॑स्तिर ।
दू॒रे वा॑ स॒तो अंति॑ वा ॥७
नि । शत्रोः॑ । सो॒म॒ । वृष्ण्य॑म् । नि । शुष्म॑म् । नि । वयः॑ । ति॒र॒ ।
दू॒रे । वा॒ । स॒तः । अन्ति॑ । वा॒ ॥७
नि । शत्रोः । सोम । वृष्ण्यम् । नि । शुष्मम् । नि । वयः । तिर ।
दूरे । वा । सतः । अन्ति । वा ॥७
हे अभिषूयमाण “सोम त्वं “शत्रोः “वृष्ण्यं वर्षकं बलं “नि “तिर । निपूर्वस्तिरतिर्नाशार्थः । नाशय । तथा शत्रोः “शुष्मं शोषकं तेजः “नि तिर । तस्यैव “वयः अन्नं च “नि तिर । कीदृशस्य शत्रोः । “दूरे “वा "सतः अस्मत्तो दूरे वर्तमानस्य “अन्ति वा सतोऽन्तिके वर्तमानस्य वा ॥ ॥९॥
टिप्पणी
| मण्डल ९ | |||
|---|---|---|---|