ऋग्वेदः सूक्तं ६.५२

ऋग्वेदः - मण्डल ६
सूक्तं ६.५२
ऋजिष्वा भारद्वाजः

दे. विश्वे देवाः। त्रिष्टुप् , ७-१२ गायत्री, १४ जगती।

न तद्दिवा न पृथिव्यानु मन्ये न यज्ञेन नोत शमीभिराभिः ।
उब्जन्तु तं सुभ्वः पर्वतासो नि हीयतामतियाजस्य यष्टा ॥१॥
अति वा यो मरुतो मन्यते नो ब्रह्म वा यः क्रियमाणं निनित्सात् ।
तपूंषि तस्मै वृजिनानि सन्तु ब्रह्मद्विषमभि तं शोचतु द्यौः ॥२॥
किमङ्ग त्वा ब्रह्मणः सोम गोपां किमङ्ग त्वाहुरभिशस्तिपां नः ।
किमङ्ग नः पश्यसि निद्यमानान्ब्रह्मद्विषे तपुषिं हेतिमस्य ॥३॥
अवन्तु मामुषसो जायमाना अवन्तु मा सिन्धवः पिन्वमानाः ।
अवन्तु मा पर्वतासो ध्रुवासोऽवन्तु मा पितरो देवहूतौ ॥४॥
विश्वदानीं सुमनसः स्याम पश्येम नु सूर्यमुच्चरन्तम् ।
तथा करद्वसुपतिर्वसूनां देवाँ ओहानोऽवसागमिष्ठः ॥५॥
इन्द्रो नेदिष्ठमवसागमिष्ठः सरस्वती सिन्धुभिः पिन्वमाना ।
पर्जन्यो न ओषधीभिर्मयोभुरग्निः सुशंसः सुहवः पितेव ॥६॥
विश्वे देवास आ गत शृणुता म इमं हवम् ।
एदं बर्हिर्नि षीदत ॥७॥
यो वो देवा घृतस्नुना हव्येन प्रतिभूषति ।
तं विश्व उप गच्छथ ॥८॥
उप नः सूनवो गिरः शृण्वन्त्वमृतस्य ये ।
सुमृळीका भवन्तु नः ॥९॥
विश्वे देवा ऋतावृध ऋतुभिर्हवनश्रुतः ।
जुषन्तां युज्यं पयः ॥१०॥
स्तोत्रमिन्द्रो मरुद्गणस्त्वष्टृमान्मित्रो अर्यमा ।
इमा हव्या जुषन्त नः ॥११॥
इमं नो अग्ने अध्वरं होतर्वयुनशो यज ।
चिकित्वान्दैव्यं जनम् ॥१२॥
विश्वे देवाः शृणुतेमं हवं मे ये अन्तरिक्षे य उप द्यवि ष्ठ ।
ये अग्निजिह्वा उत वा यजत्रा आसद्यास्मिन्बर्हिषि मादयध्वम् ॥१३॥
विश्वे देवा मम शृण्वन्तु यज्ञिया उभे रोदसी अपां नपाच्च मन्म ।
मा वो वचांसि परिचक्ष्याणि वोचं सुम्नेष्विद्वो अन्तमा मदेम ॥१४॥
ये के च ज्मा महिनो अहिमाया दिवो जज्ञिरे अपां सधस्थे ।
ते अस्मभ्यमिषये विश्वमायुः क्षप उस्रा वरिवस्यन्तु देवाः ॥१५॥
अग्नीपर्जन्याववतं धियं मेऽस्मिन्हवे सुहवा सुष्टुतिं नः ।
इळामन्यो जनयद्गर्भमन्यः प्रजावतीरिष आ धत्तमस्मे ॥१६॥
स्तीर्णे बर्हिषि समिधाने अग्नौ सूक्तेन महा नमसा विवासे ।
अस्मिन्नो अद्य विदथे यजत्रा विश्वे देवा हविषि मादयध्वम् ॥१७॥

सायणभाष्यम्

‘न तद्दिवा' इति सप्तदशर्चं तृतीयं सूक्तम् ऋजिश्वन आर्षं वैश्वदेवम् । आदितः षट् त्रिष्टुभः सप्तम्याद्याः षट् गायत्र्यस्त्रयोदशी त्रिष्टुप् चतुर्दशी जगती शिष्टास्तिस्रस्त्रिष्टुभः । तथा चानुकान्तं -- ‘न तत्त्र्यूना सप्तम्याद्याः षड्गायत्र्यश्चतुर्दशी जगती ' इति । गतो विनियोगः ।।

न तद्दि॒वा न पृ॑थि॒व्यानु॑ मन्ये॒ न य॒ज्ञेन॒ नोत शमी॑भिरा॒भिः ।

उ॒ब्जन्तु॒ तं सु॒भ्व१॒॑ः पर्व॑तासो॒ नि ही॑यतामतिया॒जस्य॑ य॒ष्टा ॥१

न । तत् । दि॒वा । न । पृ॒थि॒व्या । अनु॑ । म॒न्ये॒ । न । य॒ज्ञेन॑ । न । उ॒त । शमी॑भिः । आ॒भिः ।

उ॒ब्जन्तु॑ । तम् । सु॒ऽभ्वः॑ । पर्व॑तासः । नि । ही॒य॒ता॒म् । अ॒ति॒ऽया॒जस्य॑ । य॒ष्टा ॥१

न । तत् । दिवा । न । पृथिव्या । अनु । मन्ये । न । यज्ञेन । न । उत । शमीभिः । आभिः ।

उब्जन्तु । तम् । सुऽभ्वः । पर्वतासः । नि । हीयताम् । अतिऽयाजस्य । यष्टा ॥१

अतियाजो नाम कश्चिदृषिरस्मादृजिश्वन उत्कृष्टः स्यामहमिति बुद्ध्या देवान् यियक्षुरास । ऋषिस्तदीयं यजनं निराचष्टाद्यया । “न “तत् अतियाजस्य ऋषेः तत् यजनं “दिवा द्युलोकेन तत्रत्येन देवगणेन युक्तमित्यहं न “अनु मन्ये । अनुमतिं न करोमि । “न च “पृथिव्या पार्थिवेनापि देवगणेन युक्तमिति नानु मन्ये । “न च “यज्ञेन मयानुष्ठितेन सदृशं तदित्यहं नानु मन्ये। “उत अपि च “आभिः “शमीभिः अन्यैरपि मया कृतैरेभिः कर्मभिः सदृशमित्यपि “न अनु मन्ये। मया वशीकृता देवाः तदीयं यजनं नाङ्गीकुर्वन्ति स चानभिज्ञत्वात् सम्यक् यष्टुमपि न शक्नोतीति भावः। अपि च “तम् ऋषिं “सुभ्वः सुष्ठु भवन्तः “पर्वतासः पर्वता इन्द्रेण. प्रहिताः सन्तः "उब्जन्तु हिंसन्तु। उब्जिर्हिंसाकर्मा । तथा तस्य “अतियाजस्य ऋजिश्वनोऽप्यतिशयेनाहं देवान् यजामीति बुद्ध्या युक्तस्य ऋषेर्यो “यष्टा याजकः सः “नि “हीयतां नितरां हीनो भवतु ।।

अति॑ वा॒ यो म॑रुतो॒ मन्य॑ते नो॒ ब्रह्म॑ वा॒ यः क्रि॒यमा॑णं॒ निनि॑त्सात् ।

तपूं॑षि॒ तस्मै॑ वृजि॒नानि॑ सन्तु ब्रह्म॒द्विष॑म॒भि तं शो॑चतु॒ द्यौः ॥२

अति॑ । वा॒ । यः । म॒रु॒तः॒ । मन्य॑ते । नः॒ । ब्रह्म॑ । वा॒ । यः । क्रि॒यमा॑णम् । निनि॑त्सात् ।

तपूं॑षि । तस्मै॑ । वृ॒जि॒नानि॑ । स॒न्तु॒ । ब्र॒ह्म॒ऽद्विष॑म् । अ॒भि । तम् । शो॒च॒तु॒ । द्यौः ॥२

अति । वा । यः । मरुतः । मन्यते । नः । ब्रह्म । वा । यः । क्रियमाणम् । निनित्सात् ।

तपूंषि । तस्मै । वृजिनानि । सन्तु । ब्रह्मऽद्विषम् । अभि । तम् । शोचतु । द्यौः ॥२

हे “मरुतः “यः पुरुषः “नः अस्मान् “अति “मन्यते अतीत्य स्वस्याधिक्यं मन्यते अस्मत्तोऽपि स्वयमधिक इति बुध्यते । अस्माभिः “क्रियमाणं “ब्रह्म स्तोत्रं “वा “यः “निनिस्सात् निन्दितुमिच्छेत् “तस्मै पुरुषाय “तपूंषि तेजांसि “वृजिनानि बाधकानि “सन्तु भवन्तु । “ब्रह्मद्विषं “तं शत्रुं “द्यौः आदित्यश्च “अभि “शोचतु अभितपतु । अभिदहतु ॥

किम॒ङ्ग त्वा॒ ब्रह्म॑णः सोम गो॒पां किम॒ङ्ग त्वा॑हुरभिशस्ति॒पां न॑ः ।

किम॒ङ्ग न॑ः पश्यसि नि॒द्यमा॑नान्ब्रह्म॒द्विषे॒ तपु॑षिं हे॒तिम॑स्य ॥३

किम् । अ॒ङ्ग । त्वा॒ । ब्रह्म॑णः । सो॒म॒ । गो॒पाम् । किम् । अ॒ङ्ग । त्वा॒ । आ॒हुः॒ । अ॒भि॒श॒स्ति॒ऽपाम् । नः॒ ।

किम् । अ॒ङ्ग । नः॒ । प॒श्य॒सि॒ । नि॒द्यमा॑नान् । ब्र॒ह्म॒ऽद्विषे॑ । तपु॑षिम् । हे॒तिम् । अ॒स्य॒ ॥३

किम् । अङ्ग । त्वा । ब्रह्मणः । सोम । गोपाम् । किम् । अङ्ग । त्वा । आहुः । अभिशस्तिऽपाम् । नः ।

किम् । अङ्ग । नः । पश्यसि । निद्यमानान् । ब्रह्मऽद्विषे । तपुषिम् । हेतिम् । अस्य ॥३

“किमङ्ग इति प्रसिद्धिद्योतकौ निपातौ । हे “सोम “त्वा त्वां खलु “ब्रह्मणः मन्त्रस्य कर्मणो वा ब्रह्मजातेर्वा “गोपां गोपायितारम् “आहुः कथयन्ति पुराविदः । तथा “नः अस्माकम् “अभिशस्तिपाम् अभिशंसकेभ्यः शत्रुभ्यः पालयितारं त्वामेव खल्वाहुः । यद्वा। अङ्गेत्यभिमुखीकरणे । अङ्ग हे सोम किंकारणं त्वां ब्रह्मणो गोपामाहुः । किंकारणं वा त्वामस्माकमभिशस्तिपामाहुः । “निद्यमानान् परैर्दूष्यमणान् “नः अस्मान् “अङ्ग हे सोम किंकारणं “पश्यसि । त्वामेव सर्वे ब्रह्मणो रक्षकं शत्रुभ्यः पालकं च कथयन्ति अतोऽस्मासु परैर्निन्द्यमानेष्वौदासीन्यं तवानुचितम् । अतः “ब्रह्मद्विषे ब्राह्मणद्वेष्ट्रे तस्मै “तपुषिं तापकं “हेतिम् आयुधम् “अस्य क्षिप । प्रेरय ॥

अव॑न्तु॒ मामु॒षसो॒ जाय॑माना॒ अव॑न्तु मा॒ सिन्ध॑व॒ः पिन्व॑मानाः ।

अव॑न्तु मा॒ पर्व॑तासो ध्रु॒वासोऽव॑न्तु मा पि॒तरो॑ दे॒वहू॑तौ ॥४

अव॑न्तु । माम् । उ॒षसः॑ । जाय॑मानाः । अव॑न्तु । मा॒ । सिन्ध॑वः । पिन्व॑मानाः ।

अव॑न्तु । मा॒ । पर्व॑तासः । ध्रु॒वासः॑ । अव॑न्तु । मा॒ । पि॒तरः॑ । दे॒वऽहू॑तौ ॥४

अवन्तु । माम् । उषसः । जायमानाः । अवन्तु । मा । सिन्धवः । पिन्वमानाः ।

अवन्तु । मा । पर्वतासः । ध्रुवासः । अवन्तु । मा । पितरः । देवऽहूतौ ॥४

“जायमानाः प्रादुर्भवन्त्यः “उषसः "माम् “अवन्तु रक्षन्तु । तथा “पिन्वमानाः वर्धमानाः “सिन्धवः स्यन्दनशीला नद्यश्च “मा माम् “अवन्तु । तथा “ध्रुवासः निश्चलाः “पर्वतासः पर्वताश्च “मा माम् “अवन्तु । तथा “देवहूतौ । देवानां हूतिराह्वानमस्मिन्निति देवहूतिर्यागः । तत्र विद्यमानाः “पितरः पितृदेवताश्च माम् “अवन्तु ।

वि॒श्व॒दानीं॑ सु॒मन॑सः स्याम॒ पश्ये॑म॒ नु सूर्य॑मु॒च्चर॑न्तम् ।

तथा॑ कर॒द्वसु॑पति॒र्वसू॑नां दे॒वाँ ओहा॒नोऽव॒साग॑मिष्ठः ॥५

वि॒श्व॒ऽदानी॑म् । सु॒ऽमन॑सः । स्या॒म॒ । पश्ये॑म । नु । सूर्य॑म् । उ॒त्ऽचर॑न्तम् ।

तथा॑ । क॒र॒त् । वसु॑ऽपतिः । वसू॑नाम् । दे॒वान् । ओहा॑नः । अव॑सा । आऽग॑मिष्ठः ॥५

विश्वऽदानीम् । सुऽमनसः । स्याम । पश्येम । नु । सूर्यम् । उत्ऽचरन्तम् ।

तथा । करत् । वसुऽपतिः । वसूनाम् । देवान् । ओहानः । अवसा । आऽगमिष्ठः ॥५

हे देवाः “विश्वदानीं सर्वदा वयं “सुमनसः “स्याम शोभनमनस्का भवेम । नुशब्दः समुच्चये । “उञ्चरन्तम् उद्यन्तं “सूर्यं सर्वदा “पश्येम च। “वसूनां “वसुपतिः उत्कृष्टधनाधिपतिरग्निः “देवान् “अवसा अस्मदीयेन हविषा “ओहानः वहन् प्रापयन् “आगमिष्टः आगन्तृतम एवंगुणविशिष्टः सन् “तथा “करत् । अस्मान् तथाविधानुक्तप्रकारान् करोतु ।। ॥ १४ ॥

इन्द्रो॒ नेदि॑ष्ठ॒मव॒साग॑मिष्ठ॒ः सर॑स्वती॒ सिन्धु॑भि॒ः पिन्व॑माना ।

प॒र्जन्यो॑ न॒ ओष॑धीभिर्मयो॒भुर॒ग्निः सु॒शंस॑ः सु॒हव॑ः पि॒तेव॑ ॥६

इन्द्रः॑ । नेदि॑ष्ठम् । अव॑सा । आऽग॑मिष्ठः । सर॑स्वती । सिन्धु॑ऽभिः । पिन्व॑माना ।

प॒र्जन्यः॑ । नः॒ । ओष॑धीभिः । म॒यः॒ऽभुः । अ॒ग्निः । सु॒ऽशंसः॑ । सु॒ऽहवः॑ । पि॒ताऽइ॑व ॥६

इन्द्रः । नेदिष्ठम् । अवसा । आऽगमिष्ठः । सरस्वती । सिन्धुऽभिः । पिन्वमाना ।

पर्जन्यः । नः । ओषधीभिः । मयःऽभुः । अग्निः । सुऽशंसः । सुऽहवः । पिताऽइव ॥६

अयम् “इन्द्रो “नेदिष्ठम् अन्तिकतमं यथा भवति तथा “अवसा रक्षणेन सार्धम् “आगमिष्ठः आगन्तृतमोऽस्तु । “सिन्धुभिः स्यन्दनैरुदकैः “पिन्वमाना वर्धमाना नदीरूपा “सरस्वती चागन्तृतमा भवतु । “ओषधीभिः सार्धं “पर्जन्यः च “नः अस्माकं “मयोभुः सुखस्य भावयिता भवतु । "अग्निः च “पितेव पुत्रस्य जनक इव "सुशंसः सुखेन शंसनीयः “सुहवः सुखेनाह्वातव्यश्च भवतु ॥

आग्रयणे वैश्वदेवस्य चरोः ‘विश्वे देवास आ गत' इत्यनुवाक्या । सूत्रितं च -- विश्वे देवास आ गत ये के च ज्मा महिनो अहिमायाः' (आश्व. श्रौ. २. ९) इति ।

विश्वे॑ देवास॒ आ ग॑त शृणु॒ता म॑ इ॒मं हव॑म् ।

एदं ब॒र्हिर्नि षी॑दत ॥७

विश्वे॑ । दे॒वा॒सः॒ । आ । ग॒त॒ । शृ॒णु॒त । मे॒ । इ॒मम् । हव॑म् ।

आ । इ॒दम् । ब॒र्हिः । नि । सी॒द॒त॒ ॥७

विश्वे । देवासः । आ । गत । शृणुत । मे । इमम् । हवम् ।

आ । इदम् । बर्हिः । नि । सीदत ॥७

हे “विश्वे “देवासः सर्वे देवाः “आ “गत आगच्छत । आगत्य च “मे मदीयम् “इमं “हवम् इदमाह्वानं “शृणुत । श्रुत्वा च “इदम् आस्तीर्णं "बर्हिः “आ "नि “षीदत आस्तीर्णे बर्हिषि निषण्णा भवत ॥

यो वो॑ देवा घृ॒तस्नु॑ना ह॒व्येन॑ प्रति॒भूष॑ति ।

तं विश्व॒ उप॑ गच्छथ ॥८

यः । वः॒ । दे॒वाः॒ । घृ॒तऽस्नु॑ना । ह॒व्येन॑ । प्र॒ति॒ऽभूष॑ति ।

तम् । विश्वे॑ । उप॑ । ग॒च्छ॒थ॒ ॥८

यः । वः । देवाः । घृतऽस्नुना । हव्येन । प्रतिऽभूषति ।

तम् । विश्वे । उप । गच्छथ ॥८

हे “देवाः “वः युष्मान् “यः जनः “घृतस्नुना घृतप्रक्षरणेन “हव्येन हविषा “प्रतिभूषति परिचरति “तं जनं “विश्वे सर्वे यूयम् "उप “गच्छथ उपगता भवथ ॥

उप॑ नः सू॒नवो॒ गिर॑ः शृ॒ण्वन्त्व॒मृत॑स्य॒ ये ।

सु॒मृ॒ळी॒का भ॑वन्तु नः ॥९

उप॑ । नः॒ । सू॒नवः॑ । गिरः॑ । शृ॒ण्वन्तु॑ । अ॒मृत॑स्य । ये ।

सु॒ऽमृ॒ळी॒काः । भ॒व॒न्तु॒ । नः॒ ॥९

उप । नः । सूनवः । गिरः । शृण्वन्तु । अमृतस्य । ये ।

सुऽमृळीकाः । भवन्तु । नः ॥९

"अमृतस्य मरणरहितस्य प्रजापतेः “ये "सूनवः पुत्राः ते देवाः “नः अस्माकं “गिरः स्तुतीः “उप “शृण्वन्तु । "नः अस्माकं "सुमृळीकाः सुष्ठु मृडयितारः सुखयितारश्च “भवन्तु ।।

विश्वे॑ दे॒वा ऋ॑ता॒वृध॑ ऋ॒तुभि॑र्हवन॒श्रुत॑ः ।

जु॒षन्तां॒ युज्यं॒ पय॑ः ॥१०

विश्वे॑ । दे॒वाः । ऋ॒त॒ऽवृधः॑ । ऋ॒तुऽभिः॑ । ह॒व॒न॒ऽश्रुतः॑ ।

जु॒षन्ता॑म् । युज्य॑म् । पयः॑ ॥१०

विश्वे । देवाः । ऋतऽवृधः । ऋतुऽभिः । हवनऽश्रुतः ।

जुषन्ताम् । युज्यम् । पयः ॥१०

“ऋतावृधः ऋतस्य यज्ञस्य वर्धकाः “ऋतुभिः कालविशेषैः "हवनश्रुतः हवनस्य स्तोत्रस्य श्रोतारः तस्मिंस्तस्मिन् यागकाले स्तूयमाना ईदृशाः “विश्वे सर्वे “देवाः "युज्यं योग्यं “पयः आमिक्षारूपं “जुषन्तां सेवन्ताम् । श्रूयते हि - ‘ तप्ते पयसि दध्यानयति सा वैश्वदेव्यामिक्षा' इति ॥ ॥ १५ ॥

स्तो॒त्रमिन्द्रो॑ म॒रुद्ग॑ण॒स्त्वष्टृ॑मान्मि॒त्रो अ॑र्य॒मा ।

इ॒मा ह॒व्या जु॑षन्त नः ॥११

स्तो॒त्रम् । इन्द्रः॑ । म॒रुत्ऽग॑णः । त्वष्टृ॑ऽमान् । मि॒त्रः । अ॒र्य॒मा ।

इ॒मा । ह॒व्या । जु॒ष॒न्त॒ । नः॒ ॥११

स्तोत्रम् । इन्द्रः । मरुत्ऽगणः । त्वष्टृऽमान् । मित्रः । अर्यमा ।

इमा । हव्या । जुषन्त । नः ॥११

“मरुद्गणः मरुतो गणभूताः परिजनभूता यस्य तादृशः “इन्द्रः “त्वष्टृमान् त्वष्टृसहितः “मित्रो “अर्यमा च “नः अस्माकं “स्तोत्रम् "इमा “हव्या इमानि हवींषि च "जुषन्त सेवन्ताम् ॥

इ॒मं नो॑ अग्ने अध्व॒रं होत॑र्वयुन॒शो य॑ज ।

चि॒कि॒त्वान्दैव्यं॒ जन॑म् ॥१२

इ॒मम् । नः॒ । अ॒ग्ने॒ । अ॒ध्व॒रम् । होतः॑ । व॒यु॒न॒ऽशः । य॒ज॒ ।

चि॒कि॒त्वान् । दैव्य॑म् । जन॑म् ॥१२

इमम् । नः । अग्ने । अध्वरम् । होतः । वयुनऽशः । यज ।

चिकित्वान् । दैव्यम् । जनम् ॥१२

हे “होतः देवानामाह्वातः “अग्ने “दैव्यं देवसंबन्धिनं “जनं संघं यजनीयं “चिकित्वान् जानंस्त्वं “नः अस्मदीयम् “इमम् “अध्वरं हिंसारहितं यज्ञं “वयुनशः ज्ञानक्रमेण यथानुपूर्व्या देवा बुद्धिस्थाः तथा "यज यागं कुरु ।।

वैश्वदेवशस्त्रस्य ‘ विश्वे देवाः ' इति याज्या । सूत्रितं च - 'आश्रुत्यै त्वेति शस्त्वा जपेद्विश्वे देवाः शृणुतेमं हवं म इति याज्या' ( आश्व. श्रौ. ५, १८ ) इति । वैश्वदेवे पशावेषैव याज्या । सूत्रितं च -- ‘ विश्वे देवाः शृणुतेमं हवं मे ये के च ज्मा महिनो अहिमायाः ' (आश्व. श्रौ. ३. ७) इति ।।

विश्वे॑ देवाः शृणु॒तेमं हवं॑ मे॒ ये अ॒न्तरि॑क्षे॒ य उप॒ द्यवि॒ ष्ठ ।

ये अ॑ग्निजि॒ह्वा उ॒त वा॒ यज॑त्रा आ॒सद्या॒स्मिन्ब॒र्हिषि॑ मादयध्वम् ॥१३

विश्वे॑ । दे॒वाः॒ । शृ॒णु॒त । इ॒मम् । हव॑म् । मे॒ । ये । अ॒न्तरि॑क्षे । ये । उप॑ । द्यवि॑ । स्थ ।

ये । अ॒ग्नि॒ऽजि॒ह्वाः । उ॒त । वा॒ । यज॑त्राः । आ॒ऽसद्य॑ । अ॒स्मिन् । ब॒र्हिषि॑ । मा॒द॒य॒ध्व॒म् ॥१३

विश्वे । देवाः । शृणुत । इमम् । हवम् । मे । ये । अन्तरिक्षे । ये । उप । द्यवि । स्थ ।

ये । अग्निऽजिह्वाः । उत । वा । यजत्राः । आऽसद्य । अस्मिन् । बर्हिषि । मादयध्वम् ॥१३

हे “विश्वे “देवाः “मे मदीयम् “इमं “हवम् आह्वानं “शृणुत। “ये यूयम् “अन्तरिक्षे “स्थ अन्तरिक्षलोके वर्तमाना भवथ । “ये च “उप तत्समीपस्थे भूलोके भवथ। ये च “द्यवि द्युलोके स्थ । “ये च “अग्निजिह्वाः । अग्निर्जिह्वास्थानीयो येषाम् । यद्वा । अग्नेर्जिह्वा । तया पोष्यमाणत्वात अग्निजिह्वा इत्युच्यन्ते । "उत “वा अपि वा ये “यजत्राः यजनीयाः ते सर्वे यूयम् आस्तीर्णे “अस्मिन् “बर्हिषि “आसद्य उपविश्य “मादयध्वं सोमेनात्मानं तर्पयथ ।।

विश्वे॑ दे॒वा मम॑ शृण्वन्तु य॒ज्ञिया॑ उ॒भे रोद॑सी अ॒पां नपा॑च्च॒ मन्म॑ ।

मा वो॒ वचां॑सि परि॒चक्ष्या॑णि वोचं सु॒म्नेष्विद्वो॒ अन्त॑मा मदेम ॥१४

विश्वे॑ । दे॒वाः । मम॑ । शृ॒ण्व॒न्तु॒ । य॒ज्ञियाः॑ । उ॒भे इति॑ । रोद॑सी॒ इति॑ । अ॒पाम् । नपा॑त् । च॒ । मन्म॑ ।

मा । वः॒ । वचां॑सि । प॒रि॒ऽचक्ष्या॑णि । वो॒च॒म् । सु॒म्नेषु॑ । इत् । वः॒ । अन्त॑माः । म॒दे॒म॒ ॥१४

विश्वे । देवाः । मम । शृण्वन्तु । यज्ञियाः । उभे इति । रोदसी इति । अपाम् । नपात् । च । मन्म ।

मा । वः । वचांसि । परिऽचक्ष्याणि । वोचम् । सुम्नेषु । इत् । वः । अन्तमाः । मदेम ॥१४

“यज्ञियाः यज्ञार्हाः “विश्वे “देवाः “मम मदीयं “मन्म मननीयं स्तोत्रं “शृण्वन्तु । चित्तेऽवधारयन्तु । तथा “उभे “रोदसी द्यावापृथिव्यौ “अपां “नपात् मध्यमस्थानोऽग्निः “च अस्मदीयं स्तोत्रं शृण्वन्तु । अथ प्रत्यक्षकृतः । हे देवाः “वः युष्मभ्यं “परिचक्ष्याणि वर्जनीयानि “वचांसि स्तोत्राणि “मा “वोचं मा ब्रवीमि । अपि तु समीचीनानि । अतः “वः युष्माकम् "अन्तमाः अन्तिकतमाः सन्तो वयं "सुम्नेष्वित् युष्माभिर्दत्तेषु सुखेष्वेव वर्तमानाः “मदेम मोदेम ॥

आग्रयणे वैश्वदेवस्य ‘ये के च ज्मा ' इति याज्या । सूत्रितं च – ' विश्वे देवास आ गत ये के च ज्मा महिनो अहिमायाः' ( आश्व. श्रौ. २.९) इति ।

ये के च॒ ज्मा म॒हिनो॒ अहि॑माया दि॒वो ज॑ज्ञि॒रे अ॒पां स॒धस्थे॑ ।

ते अ॒स्मभ्य॑मि॒षये॒ विश्व॒मायु॒ः क्षप॑ उ॒स्रा व॑रिवस्यन्तु दे॒वाः ॥१५

ये । के । च॒ । ज्मा । म॒हिनः॑ । अहि॑ऽमायाः । दि॒वः । ज॒ज्ञि॒रे । अ॒पाम् । स॒धऽस्थे॑ ।

ते । अ॒स्मभ्य॑म् । इ॒षये॑ । विश्व॑म् । आयुः॑ । क्षपः॑ । उ॒स्राः । व॒रि॒व॒स्य॒न्तु॒ । दे॒वाः ॥१५

ये । के । च । ज्मा । महिनः । अहिऽमायाः । दिवः । जज्ञिरे । अपाम् । सधऽस्थे ।

ते । अस्मभ्यम् । इषये । विश्वम् । आयुः । क्षपः । उस्राः । वरिवस्यन्तु । देवाः ॥१५

“महिनः महान्तः “अहिमायाः। माया प्रज्ञानाम। आहन्तृप्रज्ञाः । एवंभूताः "ये “के चन देवाः “ज्मा । पृथिवीनामैतत् । ज्मायां पृथिव्यां “जज्ञिरे प्रादुर्बभूवुः । ये के चन “दिवः द्युलोकाज्जज्ञिरे । ये के चन “अपां “सधस्थे सहान्तरिक्षे जज्ञिरे “ते सर्वे “देवाः “अस्मभ्यमिषये । इष्यत इतीषिः पुत्रादिः । तस्मै च “विश्व सर्वम् “आयुः अन्नं जीवनं वा “क्षपः सर्वा रात्रीः “उस्राः सर्वाण्यहानि च सर्वदा नैरन्तर्येण “वरिवस्यन्तु प्रयच्छन्तु ।।

अग्नी॑पर्जन्या॒वव॑तं॒ धियं॑ मे॒ऽस्मिन्हवे॑ सुहवा सुष्टु॒तिं न॑ः ।

इळा॑म॒न्यो ज॒नय॒द्गर्भ॑म॒न्यः प्र॒जाव॑ती॒रिष॒ आ ध॑त्तम॒स्मे ॥१६

अग्नी॑पर्जन्यौ । अव॑तम् । धिय॑म् । मे॒ । अ॒स्मिन् । हवे॑ । सु॒ऽह॒वा॒ । सु॒ऽस्तु॒तिम् । नः॒ ।

इळा॑म् । अ॒न्यः । ज॒नय॑त् । गर्भ॑म् । अ॒न्यः । प्र॒जाऽव॑तीः । इषः॑ । आ । ध॒त्त॒म् । अ॒स्मे इति॑ ॥१६

अग्नीपर्जन्यौ । अवतम् । धियम् । मे । अस्मिन् । हवे । सुऽहवा । सुऽस्तुतिम् । नः ।

इळाम् । अन्यः । जनयत् । गर्भम् । अन्यः । प्रजाऽवतीः । इषः । आ । धत्तम् । अस्मे इति ॥१६

हे “अग्नीपर्जन्यौ “मे मदीयं “धियं कर्म यज्ञलक्षणम् “अवतं गच्छतं रक्षतं वा । हे ”सुहवा सुखेन ह्वातुं शक्यौ “अस्मिन् “हवे यज्ञे “नः अस्मदीयां “सुष्टुतिं शोभनां स्तुतिं च रक्षतम् । यद्वा । अनुवृत्तोऽवतिः श्रवणार्थः। अवतं शृणुतम् । युवयोर्मध्ये “अन्यः पर्जन्यः “इळाम् अन्नं “जनयत् जनयति । वृष्ट्या हि ओषधिवनस्पतयो जायन्ते तेभ्यश्चान्नं जायते । “अन्यः अग्निः “गर्भं जनयति । पुरुषेण भुक्तमन्नं जाठरेणाग्निना पक्वं सत् रेतरूपेण परिणमते तदेव योषित्सु गर्भो भवति । अतो युवां “प्रजावतीः प्रजाभिर्युक्ताः “इषः अन्नानि “अस्मे अस्मासु “आ “धत्तम् अवस्थापयतम् ॥

स्ती॒र्णे ब॒र्हिषि॑ समिधा॒ने अ॒ग्नौ सू॒क्तेन॑ म॒हा नम॒सा वि॑वासे ।

अ॒स्मिन्नो॑ अ॒द्य वि॒दथे॑ यजत्रा॒ विश्वे॑ देवा ह॒विषि॑ मादयध्वम् ॥१७

स्ती॒र्णे । ब॒र्हिषि॑ । स॒म्ऽइ॒धा॒ने । अ॒ग्नौ । सु॒ऽउ॒क्तेन॑ । म॒हा । नम॑सा । आ । वि॒वा॒से॒ ।

अ॒स्मिन् । नः॒ । अ॒द्य । वि॒दथे॑ । य॒ज॒त्राः॒ । विश्वे॑ । दे॒वाः॒ । ह॒विषि॑ । मा॒द॒य॒ध्व॒म् ॥१७

स्तीर्णे । बर्हिषि । सम्ऽइधाने । अग्नौ । सुऽउक्तेन । महा । नमसा । आ । विवासे ।

अस्मिन् । नः । अद्य । विदथे । यजत्राः । विश्वे । देवाः । हविषि । मादयध्वम् ॥१७

हे विश्वे देवाः “बर्हिषि दर्भपुञ्जे वेद्यां “स्तीर्णे सति “अग्नौ च “समिधाने समिद्धे सति अनेन “सूक्तेन स्तोत्रेण च “महा महता "नमसा नमस्कारेण च “आ “विवासे पर्यचरम् । हे “यजत्राः यजनीयाः “विश्वे “देवाः “अद्य अस्मिन् दिने “नः अस्मदीये “अस्मिन् “विदथे यज्ञे “हविषि । तृतीयार्थे सप्तमी । हविषा अस्माभिर्दत्तेन “मादयध्वं तृप्यध्वम् ॥ ॥ १६ ॥