ऋग्वेदः सूक्तं ५.२६
| ← सूक्तं ५.२५ | ऋग्वेदः - मण्डल ५ सूक्तं ५.२६ वसूयव आत्रेयाः |
सूक्तं ५.२७ → |
| दे. अग्निः, ९ विश्वे देवाः। गायत्री। |
अग्ने पावक रोचिषा मन्द्रया देव जिह्वया ।
आ देवान्वक्षि यक्षि च ॥१॥
तं त्वा घृतस्नवीमहे चित्रभानो स्वर्दृशम् ।
देवाँ आ वीतये वह ॥२॥
वीतिहोत्रं त्वा कवे द्युमन्तं समिधीमहि ।
अग्ने बृहन्तमध्वरे ॥३॥
अग्ने विश्वेभिरा गहि देवेभिर्हव्यदातये ।
होतारं त्वा वृणीमहे ॥४॥
यजमानाय सुन्वत आग्ने सुवीर्यं वह ।
देवैरा सत्सि बर्हिषि ॥५॥
समिधानः सहस्रजिदग्ने धर्माणि पुष्यसि ।
देवानां दूत उक्थ्यः ॥६॥
न्यग्निं जातवेदसं होत्रवाहं यविष्ठ्यम् ।
दधाता देवमृत्विजम् ॥७॥
प्र यज्ञ एत्वानुषगद्या देवव्यचस्तमः ।
स्तृणीत बर्हिरासदे ॥८॥
एदं मरुतो अश्विना मित्रः सीदन्तु वरुणः ।
देवासः सर्वया विशा ॥९॥
सायणभाष्यम्
‘ अग्ने पावक ' इति नवर्चं द्वादशं सूक्तम् । वसूयव ऋषयः । गायत्री छन्दः । अग्निर्देवता । तथा चानुक्रान्तम्- ‘ अग्ने गायत्रम्' इति । प्रातरनुवाके आग्नेये क्रतौ गायत्रे छन्दस्याश्विनशस्त्रे चेदं सूक्तम् । सूत्रितं च - अग्ने पावक दूतं व इति सूक्ते' (आश्व. श्रौ. ४, १३ ) इति । आधाने द्वितीयायामिष्टौ प्रथमस्य हविषः • अग्ने पावक' इत्येषा याज्या । सूत्रितं च - ‘ स नः पावक दीदिवोऽग्ने पावक रोचिषा ' ( आश्व. श्रौ. २. १ ) इति ॥
अग्ने॑ पावक रो॒चिषा॑ म॒न्द्रया॑ देव जि॒ह्वया॑ ।
आ दे॒वान्व॑क्षि॒ यक्षि॑ च ॥१
अग्ने॑ । पा॒व॒क॒ । रो॒चिषा॑ । म॒न्द्रया॑ । दे॒व॒ । जि॒ह्वया॑ ।
आ । दे॒वान् । व॒क्षि॒ । यक्षि॑ । च॒ ॥१
अग्ने । पावक । रोचिषा । मन्द्रया । देव । जिह्वया ।
आ । देवान् । वक्षि । यक्षि । च ॥१
हे “पावक शोधक “रोचिषा स्वदीप्त्या “मन्द्रया देवानां मादयित्र्या “जिह्वया च हे “देव द्योतमान “अग्ने "देवान् "आ “वक्षि यज्ञार्थमावह । “यक्षि “च । तान् यज ॥
तं त्वा॑ घृतस्नवीमहे॒ चित्र॑भानो स्व॒र्दृश॑म् ।
दे॒वाँ आ वी॒तये॑ वह ॥२
तम् । त्वा॒ । घृ॒त॒स्नो॒ इति॑ घृतऽस्नो । ई॒म॒हे॒ । चित्र॑भानो॒ इति॒ चित्र॑ऽभानो । स्वः॒ऽदृश॑म् ।
दे॒वान् । आ । वी॒तये॑ । व॒ह॒ ॥२
तम् । त्वा । घृतस्नो इति घृतऽस्नो । ईमहे । चित्रभानो इति चित्रऽभानो । स्वःऽदृशम् ।
देवान् । आ । वीतये । वह ॥२
हे “घृतस्नो घृतस्य प्रेरक । यद्वा घृतेन जनित । हे “चित्रभानो । चित्रा नानाविधा भानवो रश्मयो यस्यासौ चित्रभानुः । तस्य संबोधनम् । “स्वर्दृशं सर्वद्रष्टारं “तं “त्वा त्वाम् “ईमहे याचामहे । अतः "वीतये हविषां भक्षणाय "देवान् “आ “वह ॥
वी॒तिहो॑त्रं त्वा कवे द्यु॒मन्तं॒ समि॑धीमहि ।
अग्ने॑ बृ॒हन्त॑मध्व॒रे ॥३
वी॒तिऽहो॑त्रम् । त्वा॒ । क॒वे॒ । द्यु॒ऽमन्त॑म् । सम् । इ॒धी॒म॒हि॒ ।
अग्ने॑ । बृ॒हन्त॑म् । अ॒ध्व॒रे ॥३
वीतिऽहोत्रम् । त्वा । कवे । द्युऽमन्तम् । सम् । इधीमहि ।
अग्ने । बृहन्तम् । अध्वरे ॥३
हे "कवे क्रान्तदर्शिन् “अग्ने “वीतिहोत्रं कान्तयज्ञं “द्युमन्तं दीप्तिमन्तं “बृहन्तं महान्तं “त्वा त्वाम् “अध्वरे यज्ञे “समिधीमहि समिद्भिः संदीपयामः ।।
अग्ने॒ विश्वे॑भि॒रा ग॑हि दे॒वेभि॑र्ह॒व्यदा॑तये ।
होता॑रं त्वा वृणीमहे ॥४
अग्ने॑ । विश्वे॑भिः । आ । ग॒हि॒ । दे॒वेभिः॑ । ह॒व्यऽदा॑तये ।
होता॑रम् । त्वा॒ । वृ॒णी॒म॒हे॒ ॥४
अग्ने । विश्वेभिः । आ । गहि । देवेभिः । हव्यऽदातये ।
होतारम् । त्वा । वृणीमहे ॥४
हे “अग्ने “विश्वेभिः सर्वैः "देवेभिः देवैः सह त्वं “हव्यदातये हविषां दात्रे यजमानाय तदर्थम् “आ “गहि यज्ञं प्रत्यागच्छ । यतः “होतारं देवानामाह्वातारं “त्वा त्वां “वृणीमहे प्रार्थयामहे ॥
यज॑मानाय सुन्व॒त आग्ने॑ सु॒वीर्यं॑ वह ।
दे॒वैरा स॑त्सि ब॒र्हिषि॑ ॥५
यज॑मानाय । सु॒न्व॒ते । आ । अ॒ग्ने॒ । सु॒ऽवीर्य॑म् । व॒ह॒ ।
दे॒वैः । आ । स॒त्सि॒ । ब॒र्हिषि॑ ॥५
यजमानाय । सुन्वते । आ । अग्ने । सुऽवीर्यम् । वह ।
देवैः । आ । सत्सि । बर्हिषि ॥५
हे “अग्ने "सुन्वते अभिषवं कुर्वते “यजमानाय “सुवीर्यं शोभनं बलम् “आ “वह प्रापय । किंच “देवैः सह “बर्हिषि यज्ञे “आ “सत्सि आसीदेति ॥ ॥ १९ ॥
स॒मि॒धा॒नः स॑हस्रजि॒दग्ने॒ धर्मा॑णि पुष्यसि ।
दे॒वानां॑ दू॒त उ॒क्थ्य॑ः ॥६
स॒म्ऽइ॒धा॒नः । स॒ह॒स्र॒ऽजि॒त् । अग्ने॑ । धर्मा॑णि । पु॒ष्य॒सि॒ ।
दे॒वाना॑म् । दू॒तः । उ॒क्थ्यः॑ ॥६
सम्ऽइधानः । सहस्रऽजित् । अग्ने । धर्माणि । पुष्यसि ।
देवानाम् । दूतः । उक्थ्यः ॥६
हे "सहस्रजित् सहस्रस्य जेतः “अग्ने “समिधानः हविर्भिः समिध्यमानः “उक्थ्यः प्रशस्यस्त्वं "देवानां “दूतः सन् “धर्माणि नः कर्माणि यज्ञादिक्रियाः “पुष्यसि पोषयसि ॥
न्य१॒॑ग्निं जा॒तवे॑दसं होत्र॒वाहं॒ यवि॑ष्ठ्यम् ।
दधा॑ता दे॒वमृ॒त्विज॑म् ॥७
नि । अ॒ग्निम् । जा॒तऽवे॑दसम् । हो॒त्र॒ऽवाह॑म् । यवि॑ष्ठ्यम् ।
दधा॑त । दे॒वम् । ऋ॒त्विज॑म् ॥७
नि । अग्निम् । जातऽवेदसम् । होत्रऽवाहम् । यविष्ठ्यम् ।
दधात । देवम् । ऋत्विजम् ॥७
हे यजमानाः "जातवेदसम् । जातानि भूतानि वेत्तीति जातवेदाः । तं “होत्रवाहं होत्रस्य यज्ञस्य वोढारं “यविष्ठ्यं युवतमं “देवं द्योतमानम् “ऋत्विजम् ऋतौ यष्टारम् “अग्निं “नि “धात निधत्त ॥
प्र य॒ज्ञ ए॑त्वानु॒षग॒द्या दे॒वव्य॑चस्तमः ।
स्तृ॒णी॒त ब॒र्हिरा॒सदे॑ ॥८
प्र । य॒ज्ञः । ए॒तु॒ । आ॒नु॒षक् । अ॒द्य । दे॒वव्य॑चःऽतमः ।
स्तृ॒णी॒त । ब॒र्हिः । आ॒ऽसदे॑ ॥८
प्र । यज्ञः । एतु । आनुषक् । अद्य । देवव्यचःऽतमः ।
स्तृणीत । बर्हिः । आऽसदे ॥८
“अद्य अस्मिन्नहनि “देवव्यचस्तमः देवै: प्रकाशमानैः स्तोतृभिः व्याप्ततमः “यज्ञः यज्ञसाधनं हविः “आनुषक् अनुषक्तं यथा भवति तथा “प्र “एतु देवान् गच्छतु । हे ऋत्विजः “आसदे अग्नेरासदनार्थ “बर्हिः स्तृणीत ॥
एदं म॒रुतो॑ अ॒श्विना॑ मि॒त्रः सी॑दन्तु॒ वरु॑णः ।
दे॒वास॒ः सर्व॑या वि॒शा ॥९
आ । इ॒दम् । म॒रुतः॑ । अ॒श्विना॑ । मि॒त्रः । सी॒द॒न्तु॒ । वरु॑णः ।
दे॒वासः॑ । सर्व॑या । वि॒शा ॥९
आ । इदम् । मरुतः । अश्विना । मित्रः । सीदन्तु । वरुणः ।
देवासः । सर्वया । विशा ॥९
“मरुतः मरुद्गणाः “अश्विना अश्विनौ देवानां भिषजौ “मित्रः सूर्यः “वरुणः च “देवासः एते सर्वे देवाः “सर्वया “विशा समस्तेन स्वीयेन परिजनेन सार्धम् “इदं बर्हिः “आ “सीदन्तु ॥॥२०॥
टिप्पणी
५.२६.१ अग्ने पावक रोचिषा मन्द्रया देव जिह्वया। आ देवान्वक्षि यक्षि च
अयं तृचः यद्यपि सामवेदे १५२१ आविर्भवति किन्तु अव्याकृतमेवास्ति।
ऽग्ने पावक रोचिषेति दक्षिणम्पक्षं स नः पावक दीदिव इति पुच्छं पावकया यश्चितयन्त्या कृपेत्युत्तरम्पावकं पावकमिति यद्वै शिवं शान्तं तत्पावकं शमयत्येवैनमेतत्। माश ९,१,२,३० ।
आहवनीयोपस्थानम् - अग्ने पावक रोचिषा मन्द्रया देव जिह्वया । आ देवान् वक्षि यक्षि च (ऋ. ५.२६.१)॥ स नः पावक दीदिवो ऽग्ने देवाꣳ इहा वह । उप यज्ञꣳ हविश् च नः (ऋ. १.१२.१०) ॥ अग्निः शुचिव्रततमः शुचिर् विप्रः शुचिः कविः । शुची रोचत आहुतः (ऋ. ८.४४.२१) ॥ - तैसं १.५.५.३
अग्ने पावक रोचिषेत्य - अन्नं वै पावकम् - अन्नाद्येनैवैनं तत् समृद्धयन्ति। अथो वायुर् वै पावकः, प्राणो वै वायुर्, अभिपूर्वम् एवैनं तत् प्राणैस् समृद्धयन्ति।। जै २,१३७ ॥
| मण्डल ५ | ||||
|---|---|---|---|---|