ऋग्वेदः सूक्तं ५.५५
| ← सूक्तं ५.५४ | ऋग्वेदः - मण्डल ५ सूक्तं ५.५५ श्यावाश्व आत्रेयः |
सूक्तं ५.५६ → |
| दे. मरुतः। जगती, १० त्रिष्टुप्। |
प्रयज्यवो मरुतो भ्राजदृष्टयो बृहद्वयो दधिरे रुक्मवक्षसः ।
ईयन्ते अश्वैः सुयमेभिराशुभिः शुभं यातामनु रथा अवृत्सत ॥१॥
स्वयं दधिध्वे तविषीं यथा विद बृहन्महान्त उर्विया वि राजथ ।
उतान्तरिक्षं ममिरे व्योजसा शुभं यातामनु रथा अवृत्सत ॥२॥
साकं जाताः सुभ्वः साकमुक्षिताः श्रिये चिदा प्रतरं वावृधुर्नरः ।
विरोकिणः सूर्यस्येव रश्मयः शुभं यातामनु रथा अवृत्सत ॥३॥
आभूषेण्यं वो मरुतो महित्वनं दिदृक्षेण्यं सूर्यस्येव चक्षणम् ।
उतो अस्माँ अमृतत्वे दधातन शुभं यातामनु रथा अवृत्सत ॥४॥
उदीरयथा मरुतः समुद्रतो यूयं वृष्टिं वर्षयथा पुरीषिणः ।
न वो दस्रा उप दस्यन्ति धेनवः शुभं यातामनु रथा अवृत्सत ॥५॥
यदश्वान्धूर्षु पृषतीरयुग्ध्वं हिरण्ययान्प्रत्यत्काँ अमुग्ध्वम् ।
विश्वा इत्स्पृधो मरुतो व्यस्यथ शुभं यातामनु रथा अवृत्सत ॥६॥
न पर्वता न नद्यो वरन्त वो यत्राचिध्वं मरुतो गच्छथेदु तत् ।
उत द्यावापृथिवी याथना परि शुभं यातामनु रथा अवृत्सत ॥७॥
यत्पूर्व्यं मरुतो यच्च नूतनं यदुद्यते वसवो यच्च शस्यते ।
विश्वस्य तस्य भवथा नवेदसः शुभं यातामनु रथा अवृत्सत ॥८॥
मृळत नो मरुतो मा वधिष्टनास्मभ्यं शर्म बहुलं वि यन्तन ।
अधि स्तोत्रस्य सख्यस्य गातन शुभं यातामनु रथा अवृत्सत ॥९॥
यूयमस्मान्नयत वस्यो अच्छा निरंहतिभ्यो मरुतो गृणानाः ।
जुषध्वं नो हव्यदातिं यजत्रा वयं स्याम पतयो रयीणाम् ॥१०॥
सायणभाष्यम्
‘प्रयज्यवः' इति दशर्चमेकादशं सूक्तं श्यावाश्वस्यार्षं मारुतम् । दशमी त्रिष्टुप् शिष्टा जगत्यः। ‘ प्रयज्यवो दशान्त्या त्रिष्टुप् ' इत्यनुक्रमणिका । आभिप्लविके षष्ठेऽहन्याग्निमारुत इदं सूक्तं मारुतनिविद्धानीयम् । सूत्रितं च - ‘ प्रयज्यव इमं स्तोममित्याग्निमारुतम् ' ( आश्व. श्रौ. ७. ७ ) इति ॥
प्रय॑ज्यवो म॒रुतो॒ भ्राज॑दृष्टयो बृ॒हद्वयो॑ दधिरे रु॒क्मव॑क्षसः ।
ईय॑न्ते॒ अश्वै॑ः सु॒यमे॑भिरा॒शुभि॒ः शुभं॑ या॒तामनु॒ रथा॑ अवृत्सत ॥१
प्रऽय॑ज्यवः । म॒रुतः॑ । भ्राज॑त्ऽऋष्टयः । बृ॒हत् । वयः॑ । द॒धि॒रे॒ । रु॒क्मऽव॑क्षसः ।
ईय॑न्ते । अश्वैः॑ । सु॒ऽयमे॑भिः । आ॒शुऽभिः॑ । शुभ॑म् । या॒ताम् । अनु॑ । रथाः॑ । अ॒वृ॒त्स॒त॒ ॥१
प्रऽयज्यवः । मरुतः । भ्राजत्ऽऋष्टयः । बृहत् । वयः । दधिरे । रुक्मऽवक्षसः ।
ईयन्ते । अश्वैः । सुऽयमेभिः । आशुऽभिः । शुभम् । याताम् । अनु । रथाः । अवृत्सत ॥१
“प्रयज्यवः प्रकर्षेण यष्टारः “भ्राजदृष्टयः दीप्तायुधाः “मरुतः “बृहत् प्रभूतं “वयः यौवनलक्षणं प्रभूतमन्नं वा “दधिरे धारयन्ति । “रुक्मवक्षसः हारयतवक्षस्काः । ते मरुतः “सुयमेभिः सुखेन नियमितुं शक्यैः "आशुभिः शीघ्रगैः “अश्वैः “ईयन्ते प्राप्यन्ते । “शुभं शोभनं यथा भवति तथा । यद्वा । उदकमभिलक्ष्य “यातां गच्छतां मरुतां “रथाः अपि “अनु “अवृत्सत अनुवर्तन्ते ॥
स्व॒यं द॑धिध्वे॒ तवि॑षीं॒ यथा॑ वि॒द बृ॒हन्म॑हान्त उर्वि॒या वि रा॑जथ ।
उ॒तान्तरि॑क्षं ममिरे॒ व्योज॑सा॒ शुभं॑ या॒तामनु॒ रथा॑ अवृत्सत ॥२
स्व॒यम् । द॒धि॒ध्वे॒ । तवि॑षीम् । यथा॑ । वि॒द । बृ॒हत् । म॒हा॒न्तः॒ । उ॒र्वि॒या । वि । रा॒ज॒थ॒ ।
उ॒त । अ॒न्तरि॑क्षम् । म॒मि॒रे॒ । वि । ओज॑सा । शुभ॑म् । या॒ताम् । अनु॑ । रथाः॑ । अ॒वृ॒त्स॒त॒ ॥२
स्वयम् । दधिध्वे । तविषीम् । यथा । विद । बृहत् । महान्तः । उर्विया । वि । राजथ ।
उत । अन्तरिक्षम् । ममिरे । वि । ओजसा । शुभम् । याताम् । अनु । रथाः । अवृत्सत ॥२
हे मरुतो यूयं “स्वयम् असहायेनैव “दधिध्वे धारयध्वे कुरुध्व इत्यर्थः । किम् । “तविषीं बलं सामर्थ्यम् । “यथा “विद जानीथ । अप्रतिबद्धसामर्थ्या इत्यर्थः । हे 'महान्तः यूयम् "उर्विया उरवः सन्तः “वि राजथ। “उत अपि च "अन्तरिक्षम् “ओजसा बलेन “वि “ममिरे व्याप्नुथ । शुभमित्यादि गतम् ॥
सा॒कं जा॒ताः सु॒भ्व॑ः सा॒कमु॑क्षि॒ताः श्रि॒ये चि॒दा प्र॑त॒रं वा॑वृधु॒र्नर॑ः ।
वि॒रो॒किण॒ः सूर्य॑स्येव र॒श्मय॒ः शुभं॑ या॒तामनु॒ रथा॑ अवृत्सत ॥३
सा॒कम् । जा॒ताः । सु॒ऽभ्वः॑ । सा॒कम् । उ॒क्षि॒ताः । श्रि॒ये । चि॒त् । आ । प्र॒ऽत॒रम् । व॒वृ॒धुः॒ । नरः॑ ।
वि॒ऽरो॒किणः॑ । सूर्य॑स्यऽइव । र॒श्मयः॑ । शुभ॑म् । या॒ताम् । अनु॑ । रथाः॑ । अ॒वृ॒त्स॒त॒ ॥३
साकम् । जाताः । सुऽभ्वः । साकम् । उक्षिताः । श्रिये । चित् । आ । प्रऽतरम् । ववृधुः । नरः ।
विऽरोकिणः । सूर्यस्यऽइव । रश्मयः । शुभम् । याताम् । अनु । रथाः । अवृत्सत ॥३
“साकं सहैव “जाताः उत्पन्नाः "सुभ्वः सुष्ठु भवन्तः । महान्त इत्यर्थः । तथैव "साकं सहैव "उक्षिताः सेक्तारो वर्षकाः “श्रिये “चित् शोभाया एव “प्रतरं प्रकृष्टतरम् “आ सर्वतः “ववृधुः अवर्धयन् । “नरः कर्मणां नेतारः “विरोकिणः विरोचमानाः “सूर्यस्येव “रश्मयः सूर्यरश्मय इव । शुभमित्यादि गतम् ॥
आ॒भू॒षेण्यं॑ वो मरुतो महित्व॒नं दि॑दृ॒क्षेण्यं॒ सूर्य॑स्येव॒ चक्ष॑णम् ।
उ॒तो अ॒स्माँ अ॑मृत॒त्वे द॑धातन॒ शुभं॑ या॒तामनु॒ रथा॑ अवृत्सत ॥४
आ॒ऽभू॒षेण्य॑म् । वः॒ । म॒रु॒तः॒ । म॒हि॒ऽत्व॒नम् । दि॒दृ॒क्षेण्य॑म् । सूर्य॑स्यऽइव । चक्ष॑णम् ।
उ॒तो इति॑ । अ॒स्मान् । अ॒मृ॒त॒ऽत्वे । द॒धा॒त॒न॒ । शुभ॑म् । या॒ताम् । अनु॑ । रथाः॑ । अ॒वृ॒त्स॒त॒ ॥४
आऽभूषेण्यम् । वः । मरुतः । महिऽत्वनम् । दिदृक्षेण्यम् । सूर्यस्यऽइव । चक्षणम् ।
उतो इति । अस्मान् । अमृतऽत्वे । दधातन । शुभम् । याताम् । अनु । रथाः । अवृत्सत ॥४
हे "मरुतः “वः युष्माकं “महित्वनं महत्त्वम् “आभूषेण्यं स्तुत्यम् । किंच "सूर्यस्येव “चक्षणं रूपमिव “दिदृक्षेण्यं दर्शनीयम् । "उतो अपि च “अस्मान् अमृतत्वे मोक्षे स्वर्ग इत्यर्थः । तत्र “दधातन धारयत । शिष्टं गतम् ॥
कारीर्यां प्रथमस्याः पिण्ड्याः ‘ उदीरयथा ' इत्यनुवाक्या । सूत्रितं च - उदीरयथा मरुतः समुद्रतः प्र वो मरुतस्तविषा उदन्यवः ' ( आश्व. श्रौ. २. १३ ) इति ॥
उदी॑रयथा मरुतः समुद्र॒तो यू॒यं वृ॒ष्टिं व॑र्षयथा पुरीषिणः ।
न वो॑ दस्रा॒ उप॑ दस्यन्ति धे॒नव॒ः शुभं॑ या॒तामनु॒ रथा॑ अवृत्सत ॥५
उत् । ई॒र॒य॒थ॒ । म॒रु॒तः॒ । स॒मु॒द्र॒तः । यू॒यम् । वृ॒ष्टिम् । व॒र्ष॒य॒थ॒ । पु॒री॒षि॒णः॒ ।
न । वः॒ । द॒स्राः॒ । उप॑ । द॒स्य॒न्ति॒ । धे॒नवः॑ । शुभ॑म् । या॒ताम् । अनु॑ । रथाः॑ । अ॒वृ॒त्स॒त॒ ॥५
उत् । ईरयथ । मरुतः । समुद्रतः । यूयम् । वृष्टिम् । वर्षयथ । पुरीषिणः ।
न । वः । दस्राः । उप । दस्यन्ति । धेनवः । शुभम् । याताम् । अनु । रथाः । अवृत्सत ॥५
हे “मरुतः “यूयं “समुद्रतः समुद्द्रवणसाधनादन्तरिक्षात् "उदीरयथ प्रेरयथ “वृष्टिम् । अयमेवार्थः पुनरुच्यते । हे “पुरीषिणः । पृणतेः प्रीणातेर्वा पुरीषमुदकम् । हे तद्वन्तो यूयं वृष्टिं “वर्षयथ । हे “दस्राः दर्शनीयाः शत्रूणामुपक्षपयितारो वा “वः युष्माकं “धेनवः प्रीणयितारो मेघाः “न “उप "दस्यन्ति न शुष्यन्ति ॥ ॥ १७ ॥
यदश्वा॑न्धू॒र्षु पृष॑ती॒रयु॑ग्ध्वं हिर॒ण्यया॒न्प्रत्यत्काँ॒ अमु॑ग्ध्वम् ।
विश्वा॒ इत्स्पृधो॑ मरुतो॒ व्य॑स्यथ॒ शुभं॑ या॒तामनु॒ रथा॑ अवृत्सत ॥६
यत् । अश्वा॑न् । धूः॒ऽसु । पृष॑तीः । अयु॑ग्ध्वम् । हि॒र॒ण्यया॑न् । प्रति॑ । अत्का॑न् । अमु॑ग्ध्वम् ।
विश्वाः॑ । इत् । स्पृधः॑ । म॒रु॒तः॒ । वि । अ॒स्य॒थ॒ । शुभ॑म् । या॒ताम् । अनु॑ । रथाः॑ । अ॒वृ॒त्स॒त॒ ॥६
यत् । अश्वान् । धूःऽसु । पृषतीः । अयुग्ध्वम् । हिरण्ययान् । प्रति । अत्कान् । अमुग्ध्वम् ।
विश्वाः । इत् । स्पृधः । मरुतः । वि । अस्यथ । शुभम् । याताम् । अनु । रथाः । अवृत्सत ॥६
हे मरुतो यूयं “यत् यदा “अश्वान् “धूर्षु रथसंबन्धिनीषु “अयुग्ध्वं योजितवन्तः स्थ । कीदृशानश्वान् । "पृषतीः । पृषत्यो मरुतामित्युक्तत्वात् पृषद्वर्णा वडवाः । सारङ्गी वात्राश्वशब्दवाच्या । “हिरण्ययान् हिरण्यवर्णान् “अत्कान् कवचान “प्रति "अमुग्ध्वं प्रत्यमुञ्चत । एवं कृत्वा “विश्वा “इत् “स्पृधः सर्वानपि संग्रामान् हे “मरुतः “व्यस्यथ विक्षिपथ । शुभमित्यादि गतम् ॥
न पर्व॑ता॒ न न॒द्यो॑ वरन्त वो॒ यत्राचि॑ध्वं मरुतो॒ गच्छ॒थेदु॒ तत् ।
उ॒त द्यावा॑पृथि॒वी या॑थना॒ परि॒ शुभं॑ या॒तामनु॒ रथा॑ अवृत्सत ॥७
न । पर्व॑ताः । न । न॒द्यः॑ । व॒र॒न्त॒ । वः॒ । यत्र॑ । अचि॑ध्वम् । म॒रु॒तः॒ । गच्छ॑थ । इत् । ऊं॒ इति॑ । तत् ।
उ॒त । द्यावा॑पृथि॒वी इति॑ । या॒थ॒न॒ । परि॑ । शुभ॑म् । या॒ताम् । अनु॑ । रथाः॑ । अ॒वृ॒त्स॒त॒ ॥७
न । पर्वताः । न । नद्यः । वरन्त । वः । यत्र । अचिध्वम् । मरुतः । गच्छथ । इत् । ऊं इति । तत् ।
उत । द्यावापृथिवी इति । याथन । परि । शुभम् । याताम् । अनु । रथाः । अवृत्सत ॥७
हे “मरुतः “वः युष्मान् “पर्वताः शिलोच्चयाः “न “वरन्त न वारयन्तु तथा “नद्यः च “न वारयन्तु । किंतु “यत्र यस्मिन् यज्ञादिस्थाने “अचिध्वं जानीथ संकल्पयथ “तत् स्थानं “गच्छथेदु गच्छथैव । "उत अपि च “द्यावापृथिवी च "परि परितः “याथन याथ वृष्ट्यर्थमिति ॥
यत्पू॒र्व्यं म॑रुतो॒ यच्च॒ नूत॑नं॒ यदु॒द्यते॑ वसवो॒ यच्च॑ श॒स्यते॑ ।
विश्व॑स्य॒ तस्य॑ भवथा॒ नवे॑दस॒ः शुभं॑ या॒तामनु॒ रथा॑ अवृत्सत ॥८
यत् । पू॒र्व्यम् । म॒रु॒तः॒ । यत् । च॒ । नूत॑नम् । यत् । उ॒द्यते॑ । व॒स॒वः॒ । यत् । च॒ । श॒स्यते॑ ।
विश्व॑स्य । तस्य॑ । भ॒व॒थ॒ । नवे॑दसः । शुभ॑म् । या॒ताम् । अनु॑ । रथाः॑ । अ॒वृ॒त्स॒त॒ ॥८
यत् । पूर्व्यम् । मरुतः । यत् । च । नूतनम् । यत् । उद्यते । वसवः । यत् । च । शस्यते ।
विश्वस्य । तस्य । भवथ । नवेदसः । शुभम् । याताम् । अनु । रथाः । अवृत्सत ॥८
हे "मरुतः यूयं “यत् "पूर्व्यं पूर्वतनं पूर्वमनुष्ठितं “यत् कर्मास्ति तदित्यर्थः । “यच्च “नूतनं कर्मास्ति । “यत् च “उद्यते ऊर्ध्वं प्राप्यते स्तूयते इत्यर्थः । हे “वसवः वासका: “यच्च “शस्यते शंसनं क्रियते “तस्य “विश्वस्य उक्तस्य “नवेदसः जानन्तः “भवथ ॥
मृ॒ळत॑ नो मरुतो॒ मा व॑धिष्टना॒स्मभ्यं॒ शर्म॑ बहु॒लं वि य॑न्तन ।
अधि॑ स्तो॒त्रस्य॑ स॒ख्यस्य॑ गातन॒ शुभं॑ या॒तामनु॒ रथा॑ अवृत्सत ॥९
मृ॒ळत॑ । नः॒ । म॒रु॒तः॒ । मा । व॒धि॒ष्ट॒न॒ । अ॒स्मभ्य॑म् । शर्म॑ । ब॒हु॒लम् । वि । य॒न्त॒न॒ ।
अधि॑ । स्तो॒त्रस्य॑ । स॒ख्यस्य॑ । गा॒त॒न॒ । शुभ॑म् । या॒ताम् । अनु॑ । रथाः॑ । अ॒वृ॒त्स॒त॒ ॥९
मृळत । नः । मरुतः । मा । वधिष्टन । अस्मभ्यम् । शर्म । बहुलम् । वि । यन्तन ।
अधि । स्तोत्रस्य । सख्यस्य । गातन । शुभम् । याताम् । अनु । रथाः । अवृत्सत ॥९
हे “मरुतः “नः अस्मान् “मृळत सुखयत । “मा “वधिष्टन । असम्यक्करणादिजनितेन कोपेन मा वधिध्वम् । किंतु “अस्मभ्यं “शर्म सुखं “बहुलम् अत्यधिकं “वि “यन्तन कुरुत । किंच “स्तोत्रस्य स्तोत्रं “सख्यस्य सख्यम् “अधि “गातन अधिगच्छत । स्तुतिमनुभूयास्मासु सख्यं कुरुतेत्यर्थः ॥
यू॒यम॒स्मान्न॑यत॒ वस्यो॒ अच्छा॒ निरं॑ह॒तिभ्यो॑ मरुतो गृणा॒नाः ।
जु॒षध्वं॑ नो ह॒व्यदा॑तिं यजत्रा व॒यं स्या॑म॒ पत॑यो रयी॒णाम् ॥१०
यू॒यम् । अ॒स्मान् । न॒य॒त॒ । वस्यः॑ । अच्छ॑ । निः । अं॒ह॒तिऽभ्यः॑ । म॒रु॒तः॒ । गृ॒णा॒नाः ।
जु॒षध्व॑म् । नः॒ । ह॒व्यऽदा॑तिम् । य॒ज॒त्राः॒ । व॒यम् । स्या॒म॒ । पत॑यः । र॒यी॒णाम् ॥१०
यूयम् । अस्मान् । नयत । वस्यः । अच्छ । निः । अंहतिऽभ्यः । मरुतः । गृणानाः ।
जुषध्वम् । नः । हव्यऽदातिम् । यजत्राः । वयम् । स्याम । पतयः । रयीणाम् ॥१०
हे "मरुतः “यूयमस्मान् “वस्यः वसीयो धनं स्वर्गादिलक्षणं स्थानं वा "अच्छ अभिलक्ष्य “नयत प्रापयत । किंच “अंहतिभ्यः पापेभ्यः “निः नयत निर्गमयत “गृणानाः स्तूयमानाः ॥ कर्मणि कर्तृप्रत्ययः ॥ "जुषध्वं सेवध्वं “नः अस्माकं "हव्यदातिं हविर्दानवन्तं यज्ञं हे “यजत्राः यष्टव्या यूयम् । “वयं च “रयीणां बहुविधानां धनानां “पतयः “स्याम भवेम ॥ ॥ १८ ॥
टिप्पणी
कारीर्यां अवशिष्टमन्त्राः - उद् ईरयथा मरुतः समुद्रतो यूयं वृष्टिं वर्षयथा पुरीषिणः । न वो दस्रा उप दस्यन्ति धेनवः शुभं याताम् अनु रथा अवृत्सत ॥(५.५५.५) - तैसं २.४.८.२
षष्ठमहः - वैश्वदेवशस्त्रम्, आग्निमारुतशस्त्रम् - प्रयज्यवो मरुतो भ्राज दृष्टय इति मारुतम् । तस्य तद् एव अन्त रूपम् यत् सोदर्कम् । - कौब्रा २३.८
विषुवत्कालः - वैश्वदेवाग्निमारुतशस्त्रे - प्रयज्यवो मरुतो भ्राजद् ऋष्टय इति मारुतम् विरोकिणः सूर्यस्य इव रश्मय इति सूर्यवत् । तद् एतस्य अह्नो रूपम् । कौब्रा २५.९
प्र यज्यवो मरुतो भ्राजदृष्टय इति मारुतं समानोदर्कं समानोदर्कं वा एतदहरेतस्याह्नो रूपम्, इति । - ऐआ १.५.३.१२
महाव्रतप्रकरणम्। अथात आग्निमारुतम् - प्रयज्यवो मरुतो भ्राजदृष्टय इति मारुतम् - शांश्रौ १८.२३.३
दशरात्रे षष्ठमहः - अहश्च कृष्णं प्रयज्यव इमं स्तोममित्याग्निमारुते शांश्रौ १०.८.१५
आश्वश्रौ ७.७.८
| मण्डल ५ | ||||
|---|---|---|---|---|