ऋग्वेदः सूक्तं ५.२१
| ← सूक्तं ५.२० | ऋग्वेदः - मण्डल ५ सूक्तं ५.२१ सस आत्रेयः |
सूक्तं ५.२२ → |
| दे. अग्निः। अनुष्टुप्, ४ पङ्क्तिः। |
मनुष्वत्त्वा नि धीमहि मनुष्वत्समिधीमहि ।
अग्ने मनुष्वदङ्गिरो देवान्देवयते यज ॥१॥
त्वं हि मानुषे जनेऽग्ने सुप्रीत इध्यसे ।
स्रुचस्त्वा यन्त्यानुषक्सुजात सर्पिरासुते ॥२॥
त्वां विश्वे सजोषसो देवासो दूतमक्रत ।
सपर्यन्तस्त्वा कवे यज्ञेषु देवमीळते ॥३॥
देवं वो देवयज्ययाग्निमीळीत मर्त्यः ।
समिद्धः शुक्र दीदिह्यृतस्य योनिमासदः ससस्य योनिमासदः ॥४॥
सायणभाष्यम्
‘ मनुष्वत्त्वा' इति चतुर्ऋचं सप्तमं सूक्तमात्रेयस्य ससस्यार्षम् । ‘ मनुष्वत्ससः' इत्यनुक्रमणिका । पङ्क्त्यन्तं ह ' इति पूर्वत्रोक्तत्वादिदमादीनि त्रीणि सूक्तानि पङ्क्त्यन्तानि । शिष्टा अनुष्टुभः । अग्निर्देवता । प्रातरनुवाकाश्विनशस्त्रयोरुक्तो विनियोगः ॥
म॒नु॒ष्वत्त्वा॒ नि धी॑महि मनु॒ष्वत्समि॑धीमहि ।
अग्ने॑ मनु॒ष्वद॑ङ्गिरो दे॒वान्दे॑वय॒ते य॑ज ॥१
म॒नु॒ष्वत् । त्वा॒ । नि । धी॒म॒हि॒ । म॒नु॒ष्वत् । सम् । इ॒धी॒म॒हि॒ ।
अग्ने॑ । म॒नु॒ष्वत् । अ॒ङ्गि॒रः॒ । दे॒वान् । दे॒व॒ऽय॒ते । य॒ज॒ ॥१
मनुष्वत् । त्वा । नि । धीमहि । मनुष्वत् । सम् । इधीमहि ।
अग्ने । मनुष्वत् । अङ्गिरः । देवान् । देवऽयते । यज ॥१
हे "अग्ने "त्वा त्वां "मनुष्वत् मनुरिव "नि “धीमहि । मनुःशब्दो मनुपर्यायः ॥ ‘ नभोऽङ्गिरोमनुषां वत्युपसंख्यानम् ' इति भसंज्ञायां रुत्वाभावः ॥ “मनुष्वत् मनुरिव त्वा "समिधीमहि समिद्भिः संदीपयामः । हे “अङ्गिरः अङ्गारात्मकाग्ने “देवयते देवकामाथ यजमानाय "मनुष्वत् मनवे मनोरपत्याय “देवान् "यज ॥
त्वं हि मानु॑षे॒ जनेऽग्ने॒ सुप्री॑त इ॒ध्यसे॑ ।
स्रुच॑स्त्वा यन्त्यानु॒षक्सुजा॑त॒ सर्पि॑रासुते ॥२
त्वम् । हि । मानु॑षे । जने॑ । अग्ने॑ । सुऽप्री॑तः । इ॒ध्यसे॑ ।
स्रुचः॑ । त्वा॒ । य॒न्ति॒ । आ॒नु॒षक् । सुऽजा॑त । सर्पिः॑ऽआसुते ॥२
त्वम् । हि । मानुषे । जने । अग्ने । सुऽप्रीतः । इध्यसे ।
स्रुचः । त्वा । यन्ति । आनुषक् । सुऽजात । सर्पिःऽआसुते ॥२
हे "अग्ने “त्वं "मानुषे "जने मनुष्यलोके "सुप्रीतः स्तोत्रैः सुष्ठु प्रीतः सन् "इध्यसे दीप्यसे । "स्रुचः हविर्भिः संपूर्णाः “आनुषक् अनुषक्तं यथा भवति तथा “त्वा त्वां "यन्ति प्राप्नुवन्ति । हे "सुजात हे "सर्पिरासुते घृतयुक्तान्नेति ॥
त्वां विश्वे॑ स॒जोष॑सो दे॒वासो॑ दू॒तम॑क्रत ।
स॒प॒र्यन्त॑स्त्वा कवे य॒ज्ञेषु॑ दे॒वमी॑ळते ॥३
त्वाम् । विश्वे॑ । स॒ऽजोष॑सः । दे॒वासः॑ । दू॒तम् । अ॒क्र॒त॒ ।
स॒प॒र्यन्तः॑ । त्वा॒ । क॒वे॒ । य॒ज्ञेषु॑ । दे॒वम् । ई॒ळ॒ते॒ ॥३
त्वाम् । विश्वे । सऽजोषसः । देवासः । दूतम् । अक्रत ।
सपर्यन्तः । त्वा । कवे । यज्ञेषु । देवम् । ईळते ॥३
“सजोषसः सह प्रीयमाणाः "विश्वे सर्वे "देवासः देवाः “त्वां “दूतम् "अक्रत अकुर्वन् । अतः कारणात् हे "कवे क्रान्तदर्शिन् "देवं द्योतमानं "त्वा त्वां "सपर्यन्तः परिचरन्तो यजमाना: "यज्ञेषु “ईळते देवानाह्वातुं याचन्ते ॥
दे॒वं वो॑ देवय॒ज्यया॒ग्निमी॑ळीत॒ मर्त्य॑ः ।
समि॑द्धः शुक्र दीदिह्यृ॒तस्य॒ योनि॒मास॑दः स॒सस्य॒ योनि॒मास॑दः ॥४
दे॒वम् । वः॒ । दे॒व॒ऽय॒ज्यया॑ । अ॒ग्निम् । ई॒ळी॒त॒ । मर्त्यः॑ ।
सम्ऽइ॑द्धः । शु॒क्र॒ । दी॒दि॒हि॒ । ऋ॒तस्य॑ । योनि॑म् । आ । अ॒स॒दः॒ । स॒सस्य॑ । योनि॑म् । आ । अ॒स॒दः॒ ॥४
देवम् । वः । देवऽयज्यया । अग्निम् । ईळीत । मर्त्यः ।
सम्ऽइद्धः । शुक्र । दीदिहि । ऋतस्य । योनिम् । आ । असदः । ससस्य । योनिम् । आ । असदः ॥४
“मर्त्यः मनुष्यः “देवं द्योतमानम् "अग्निम् अग्रण्यं "वः त्वां "देवयज्यया देवयज्यायै देवयागार्थम् "ईळीत स्तोतुमर्हति । हे "शुक्र शोचिष्मन् “समिद्धः हविर्भिः प्रवृद्धः सन् "दीदिहि दीप्यस्व । “ऋतस्य सत्यभूतस्य "ससस्य ऋषेर्मम "योनिं कारणं स्वर्गसाधनं यज्ञस्थानम् “आसदः । देवतारूपेणासीद। आदरातिशयद्योतनार्थं पुनर्वचनम् ॥ ॥ १३ ॥
| मण्डल ५ | ||||
|---|---|---|---|---|