ऋग्वेदः सूक्तं ६.७५
| ← सूक्तं ६.७४ | ऋग्वेदः - मण्डल ६ सूक्तं ६.७५ पायुर्भारद्वाजः |
सूक्तं ७.१ → |
| (संग्रामाशिषः) १ वर्म, २ धनुः, ३ ज्या, ४ आर्त्नी, ५ इषुधिः, ६ (पूर्वार्धः) सारथिः, ६ (उत्तरार्धः) रश्मयः, ७ अश्वाः, ८ रथः,९ रथगोपाः, १० ब्राह्मण-पितृ-सोम-द्यावापृथिवी-पूषाणः, ११-१२, १५-१६ इषवः, १३ प्रतोदः, १४ हस्तघ्नः, १७ युद्धभूमि-कवच-ब्रह्मणस्पत्यादयः, १८ वर्म-सोम-वरुणाः, १९ देवब्रह्माणि। त्रिष्टुप्, ६,१० जगती, १२, १३, १५, १६, १९ अनुष्टुप्, १७ पङ्क्तिः |
जीमूतस्येव भवति प्रतीकं यद्वर्मी याति समदामुपस्थे ।
अनाविद्धया तन्वा जय त्वं स त्वा वर्मणो महिमा पिपर्तु ॥१॥
धन्वना गा धन्वनाजिं जयेम धन्वना तीव्राः समदो जयेम ।
धनुः शत्रोरपकामं कृणोति धन्वना सर्वाः प्रदिशो जयेम ॥२॥
वक्ष्यन्तीवेदा गनीगन्ति कर्णं प्रियं सखायं परिषस्वजाना ।
योषेव शिङ्क्ते वितताधि धन्वञ्ज्या इयं समने पारयन्ती ॥३॥
ते आचरन्ती समनेव योषा मातेव पुत्रं बिभृतामुपस्थे ।
अप शत्रून्विध्यतां संविदाने आर्त्नी इमे विष्फुरन्ती अमित्रान् ॥४॥
बह्वीनां पिता बहुरस्य पुत्रश्चिश्चा कृणोति समनावगत्य ।
इषुधिः सङ्काः पृतनाश्च सर्वाः पृष्ठे निनद्धो जयति प्रसूतः ॥५॥
रथे तिष्ठन्नयति वाजिनः पुरो यत्रयत्र कामयते सुषारथिः ।
अभीशूनां महिमानं पनायत मनः पश्चादनु यच्छन्ति रश्मयः ॥६॥
तीव्रान्घोषान्कृण्वते वृषपाणयोऽश्वा रथेभिः सह वाजयन्तः ।
अवक्रामन्तः प्रपदैरमित्रान्क्षिणन्ति शत्रूँरनपव्ययन्तः ॥७॥
रथवाहनं हविरस्य नाम यत्रायुधं निहितमस्य वर्म ।
तत्रा रथमुप शग्मं सदेम विश्वाहा वयं सुमनस्यमानाः ॥८॥
स्वादुषंसदः पितरो वयोधाः कृच्छ्रेश्रितः शक्तीवन्तो गभीराः ।
चित्रसेना इषुबला अमृध्राः सतोवीरा उरवो व्रातसाहाः ॥९॥
ब्राह्मणासः पितरः सोम्यासः शिवे नो द्यावापृथिवी अनेहसा ।
पूषा नः पातु दुरितादृतावृधो रक्षा माकिर्नो अघशंस ईशत ॥१०॥
सुपर्णं वस्ते मृगो अस्या दन्तो गोभिः संनद्धा पतति प्रसूता ।
यत्रा नरः सं च वि च द्रवन्ति तत्रास्मभ्यमिषवः शर्म यंसन् ॥११॥
ऋजीते परि वृङ्धि नोऽश्मा भवतु नस्तनूः ।
सोमो अधि ब्रवीतु नोऽदितिः शर्म यच्छतु ॥१२॥
आ जङ्घन्ति सान्वेषां जघनाँ उप जिघ्नते ।
अश्वाजनि प्रचेतसोऽश्वान्समत्सु चोदय ॥१३॥
अहिरिव भोगैः पर्येति बाहुं ज्याया हेतिं परिबाधमानः ।
हस्तघ्नो विश्वा वयुनानि विद्वान्पुमान्पुमांसं परि पातु विश्वतः ॥१४॥
आलाक्ता या रुरुशीर्ष्ण्यथो यस्या अयो मुखम् ।
इदं पर्जन्यरेतस इष्वै देव्यै बृहन्नमः ॥१५॥
अवसृष्टा परा पत शरव्ये ब्रह्मसंशिते ।
गच्छामित्रान्प्र पद्यस्व मामीषां कं चनोच्छिषः ॥१६॥
यत्र बाणाः सम्पतन्ति कुमारा विशिखा इव ।
तत्रा नो ब्रह्मणस्पतिरदितिः शर्म यच्छतु विश्वाहा शर्म यच्छतु ॥१७॥
मर्माणि ते वर्मणा छादयामि सोमस्त्वा राजामृतेनानु वस्ताम् ।
उरोर्वरीयो वरुणस्ते कृणोतु जयन्तं त्वानु देवा मदन्तु ॥१८॥
यो नः स्वो अरणो यश्च निष्ट्यो जिघांसति ।
देवास्तं सर्वे धूर्वन्तु ब्रह्म वर्म ममान्तरम् ॥१९॥
सायणभाष्यम्
‘जीमूतस्य' इत्येकोनविंशत्यृचं चतुर्दशं सूक्तं भारद्वाजस्य पायोरार्षम् । अनुक्रम्यते च - ‘ जीमूतस्येवैकोना पायुर्भारद्वाजः संग्रामाङ्गान्यृक्शोऽभितुष्टाव वर्म धनुर्ज्यामार्त्नी इषुधिं जगत्यर्धे सारथिमर्धे रश्मीनश्वान् रथं रथगोपान् जगत्यां लिङ्गोकदेवता द्वाभ्यामिषूः प्रतोदं हस्तघ्नं द्वाभ्यामिषुः पराः पङ्क्त्यादयो लिङ्गोक्तदेवताः संग्रामाशिषोऽन्त्यानुष्टुबृजीत आलाक्तेति च द्वे द्वे ' इति । ' रथे तिष्ठन् ' ' ब्राह्मणासः' इति षष्ठीदशम्यौ जगत्यौ अन्त्या : यो नः स्वः इत्येषानुष्टुप् ‘ ऋजीते ' ' आ जङ्घन्ति ' ' आलाक्ता ' ' अवसृष्टा ' ' यो नः स्वः' इति पञ्चानुष्टुभः 'यत्र बाणाः' इति पङ्क्तिः शिष्टास्त्रिष्टुभः । आद्यया वर्म स्तूयते, द्वितीयया धनुः, तृतीयया ज्या, चतुर्थ्या आर्त्नी, पञ्चम्या इषुधिः । अतः पञ्चानां वर्माद्या देवताः । षष्ठ्याः पूर्वार्धन सारथिः स्तूयते । अतः सोऽर्धस्तद्देवताक:। उत्तरार्धेन रश्मयः स्तूयन्ते । सप्तम्या अश्वाः, अष्टम्या रथः, नवम्या रथगोपाः । अतस्तास्तद्देवताकाः । ‘ ब्राह्मणासः' इत्यस्यां ब्राझणपितृसोम्यद्यावापृथिवीपूषणो लिङ्गोक्तदेवताः । एकादशीद्वादश्यौ इषुस्तुतिरूपत्वात् इषुदेवताके । त्रयोदश्या प्रतोदः । चतुर्दश्या हस्तघ्नः । पञ्चदशीषोडश्यौ इषुदेवताके । सप्तदश्याः युद्धभूमिब्रह्मणस्पत्यदितिरूपा लिङ्गोक्तदेवताः । अष्टादश्याः कवचसोमवरुणा देवताः । अन्त्याया देवा ब्रह्म च देवताः । युद्धे अनेन सूक्तेन राजानं संनाहयेत् । तथा चाश्वलायनः- संग्रामे समुपोळ्हे राजानं संनाहयेदा त्वाहार्षमन्तरेधीति पश्चाद्रथस्यावस्थाय जीमूतस्येव भवति प्रतीकमिति कवचं प्रयच्छेत् उत्तरया धनुरुत्तरां वाचयेत्स्वयं चतुर्थीं जपेत्पञ्चम्येषुधिं प्रयच्छेदभिप्रवर्तमाने षष्ठीं सप्तम्याश्वानष्टमीमिषूनवेक्षमाणं वाचयत्यहिरिव भोगैः पर्येति बाहुमिति तलं नह्यमानम् ' ( आश्व. गृ. ३ : १२ ) इति । तथा च ' अवसृष्टा परा पतेतीषून्विसर्जयेद्यत्र बाणा: संपतन्तीति युध्यमानेषु जपेत् संशिष्याद्वा ' ( आश्व. गृ. ३:१२ ) इति । अध्यायोपाकरणोत्सर्जनयोर्मण्डलान्तहोमे यो नः स्वः' इत्येषा ( आश्व. गृ. ३. ५. ७ ) ॥
जी॒मूत॑स्येव भवति॒ प्रती॑कं॒ यद्व॒र्मी याति॑ स॒मदा॑मु॒पस्थे॑ ।
अना॑विद्धया त॒न्वा॑ जय॒ त्वं स त्वा॒ वर्म॑णो महि॒मा पि॑पर्तु ॥१
जी॒मूत॑स्यऽइव । भ॒व॒ति॒ । प्रती॑कम् । यत् । व॒र्मी । याति॑ । स॒ऽमदा॑म् । उ॒पऽस्थे॑ ।
अना॑विद्धया । त॒न्वा॑ । ज॒य॒ । त्वम् । सः । त्वा॒ । वर्म॑णः । म॒हि॒मा । पि॒प॒र्तु॒ ॥१
जीमूतस्यऽइव । भवति । प्रतीकम् । यत् । वर्मी । याति । सऽमदाम् । उपऽस्थे ।
अनाविद्धया । तन्वा । जय । त्वम् । सः । त्वा । वर्मणः । महिमा । पिपर्तु ॥१
“समदां संग्रामाणाम् “उपस्थे उपस्थाने सति “यत् यदा अयं राजा “वर्मी कवची “याति तदा लोहमयेन वर्मणा संनद्धस्य राज्ञः “प्रतीकं रूपं “जीमूतस्येव मेघस्येव “भवति । मेघस्य यादृशं रूपं तादृशमस्य भवतीत्यर्थः । हे राजन “त्वम् अनाविद्धया शत्रुभिरबाधितया “तन्वा शरीरेण शत्रून् "जय । “वर्मणः “सः तादृशः “महिमा “त्वा त्वां “पिपर्तु पालयतु ।
धन्व॑ना॒ गा धन्व॑ना॒जिं ज॑येम॒ धन्व॑ना ती॒व्राः स॒मदो॑ जयेम ।
धनु॒ः शत्रो॑रपका॒मं कृ॑णोति॒ धन्व॑ना॒ सर्वा॑ः प्र॒दिशो॑ जयेम ॥२
धन्व॑ना । गाः । धन्व॑ना । आ॒जिम् । ज॒ये॒म॒ । धन्व॑ना । ती॒व्राः । स॒ऽमदः॑ । ज॒ये॒म॒ ।
धनुः॑ । शत्रोः॑ । अ॒प॒ऽका॒मम् । कृ॒णो॒ति॒ । धन्व॑ना । सर्वाः॑ । प्र॒ऽदिशः॑ । ज॒ये॒म॒ ॥२
धन्वना । गाः । धन्वना । आजिम् । जयेम । धन्वना । तीव्राः । सऽमदः । जयेम ।
धनुः । शत्रोः । अपऽकामम् । कृणोति । धन्वना । सर्वाः । प्रऽदिशः । जयेम ॥२
“धन्वना चापेन “गाः शत्रूणां जयेम वयं वशीकरवाम । “धन्वना “आजिं संग्रामं च जयेम । “धन्वना “तीव्राः उद्धताः “समदः अत्यन्तं मदवतीः शत्रुसेनाश्च “जयेम । तथा च यास्कः - ‘ समदः समदो वात्तेः संमदो वा मदतेः ' (निरु. ९.१७) इति । “धनुः शत्रोः “अपकामं कामस्यापायं “कृणोति करोतु । किंच “धन्वना वयं “सर्वाः “प्रदिशः सर्वासु दिक्षु वर्तमानान् शत्रून् “जयेम । प्रदिक्शब्दो लक्षणया तत्स्थेषु पुरुषेषु वर्तते मञ्चा: क्रोशन्तीतिवत् । धन्वञ्शब्दस्य जयतेश्चावृत्तिरादरार्था ॥
व॒क्ष्यन्ती॒वेदा ग॑नीगन्ति॒ कर्णं॑ प्रि॒यं सखा॑यं परिषस्वजा॒ना ।
योषे॑व शिङ्क्ते॒ वित॒ताधि॒ धन्व॒ञ्ज्या इ॒यं सम॑ने पा॒रय॑न्ती ॥३
व॒क्ष्यन्ती॑ऽइव । इत् । आ । ग॒नी॒ग॒न्ति॒ । कर्ण॑म् । प्रि॒यम् । सखा॑यम् । प॒रि॒ऽस॒स्व॒जा॒ना ।
योषा॑ऽइव । शि॒ङ्क्ते॒ । विऽत॑ता । अधि॑ । धन्व॑न् । ज्या । इ॒यम् । सम॑ने । पा॒रय॑न्ती ॥३
वक्ष्यन्तीऽइव । इत् । आ । गनीगन्ति । कर्णम् । प्रियम् । सखायम् । परिऽसस्वजाना ।
योषाऽइव । शिङ्क्ते । विऽतता । अधि । धन्वन् । ज्या । इयम् । समने । पारयन्ती ॥३
पूर्वत्र ऋग्द्वयेन कवचधनुषी स्तुते । अत्र ज्यास्तुतिः । “इयं “ज्या “समने संग्रामे “धन्वन् धन्वनि । “अधि इति सप्तम्यर्थानुवादः । “वितता विस्तृता “पारयन्ती पारं नयन्ती “प्रियं प्रियकर वाक्यं “वक्ष्यन्तीव “कर्णं धन्विनो राज्ञः कर्णप्रदेशम् “आ “गनीगन्ति आगच्छति । “इत् इति पूरणः। “योषा नारी “सखायं पतिम् “इव "परिषस्वजाना इषुं परिष्वजमाना “शिङ्तेरण शब्दायते च । तथा च यास्कः - ‘ वक्ष्यन्तीवागच्छति कर्णं प्रियमिव सखायमिषुं परिष्वजमाना योषेव शिङ्क्ते शब्दं करोति वितताधि धनुषि ज्येयं समने संग्रामे पारयन्ती पारं नयन्ती ' (निरु. ९.१८) इति ॥
ते आ॒चर॑न्ती॒ सम॑नेव॒ योषा॑ मा॒तेव॑ पु॒त्रं बि॑भृतामु॒पस्थे॑ ।
अप॒ शत्रू॑न्विध्यतां संविदा॒ने आर्त्नी॑ इ॒मे वि॑ष्फु॒रन्ती॑ अ॒मित्रा॑न् ॥४
ते इति॑ । आ॒चर॑न्ती॒ इत्या॒ऽचर॑न्ती । सम॑नाऽइव । योषा॑ । मा॒ताऽइ॑व । पु॒त्रम् । बि॒भृ॒ता॒म् । उ॒पऽस्थे॑ ।
अप॑ । शत्रू॑न् । वि॒ध्य॒ता॒म् । सं॒वि॒दा॒ने इति॑ स॒म्ऽवि॒दा॒ने । आ॒र्त्नी इति॑ । इ॒मे इति॑ । वि॒स्फु॒रन्ती॒ इति॑ वि॒ऽस्फु॒रन्ती॑ । अ॒मित्रा॑न् ॥४
ते इति । आचरन्ती इत्याऽचरन्ती । समनाऽइव । योषा । माताऽइव । पुत्रम् । बिभृताम् । उपऽस्थे ।
अप । शत्रून् । विध्यताम् । संविदाने इति सम्ऽविदाने । आर्त्नी इति । इमे इति । विस्फुरन्ती इति विऽस्फुरन्ती । अमित्रान् ॥४
अत्र धनुष्कोट्योः स्तुतिः । “ते धनुष्कोट्यौ "समनेव समनस्केव “योषा पतिसमीपं न त्यजति तद्वत् "आचरन्ती अभितश्चरन्त्यौ “उपस्थे उपस्थाने “मातेव “पुत्रं यथा माता पुत्रं धारयति तद्वत् “बिभृतां राजानं धारयेताम् । किं च “इमे धनुष्कोट्यौ “संविदाने संजानाने विसंवादरहिते “आर्त्नी गच्छन्त्यौ ॥ ‘ ऋ गतौ ' इति धातोः ‘चुर्यगिभ्यां निः' इति बाहुलकात् निप्रत्ययो धातोरार्तभावश्च । ततः ‘कृदिकारादक्तिनः ' (पा. सू. ४.१.४५) इति ङीष् । द्विवचनस्य पूर्वसवर्णः ॥ अस्य राज्ञः “अमित्रान् “विष्फुरन्ती विहिंसन्त्यौ “शत्रून् च "अप “विध्यताम् । तथा च यास्कः - ते आचरन्त्यौ समनसाविव योषे मातेव पुत्रं बिभृतामुपस्थ उपस्थानेऽपविध्यतां शत्रून् संविदाने आर्न्याि विमे विघ्नत्यावमित्रान् ' ( निरु. ९.४० ) इति ॥
ब॒ह्वी॒नां पि॒ता ब॒हुर॑स्य पु॒त्रश्चि॒श्चा कृ॑णोति॒ सम॑नाव॒गत्य॑ ।
इ॒षु॒धिः सङ्का॒ः पृत॑नाश्च॒ सर्वा॑ः पृ॒ष्ठे निन॑द्धो जयति॒ प्रसू॑तः ॥५
ब॒ह्वी॒नाम् । पि॒ता । ब॒हुः । अ॒स्य । पु॒त्रः । चि॒श्चा । कृ॒णो॒ति॒ । सम॑ना । अ॒व॒ऽगत्य॑ ।
इ॒षु॒ऽधिः । सङ्काः॑ । पृत॑नाः । च॒ । सर्वाः॑ । पृ॒ष्ठे । निऽन॑द्धः । ज॒य॒ति॒ । प्रऽसू॑तः ॥५
बह्वीनाम् । पिता । बहुः । अस्य । पुत्रः । चिश्चा । कृणोति । समना । अवऽगत्य ।
इषुऽधिः । सङ्काः । पृतनाः । च । सर्वाः । पृष्ठे । निऽनद्धः । जयति । प्रऽसूतः ॥५
इषुधिरत्र स्तूयते । “इषुधिः “बह्वीनाम् इषूणां “पिता भवति । रक्षणहेतुत्वात् पितेत्युच्यते । इषुशब्दस्योभयलिङ्गत्वात् बह्वीनामिति प्रयोगः। “अस्य इषुधेः “पुत्रः इषुः "बहुः भवति । बहव इषवो हीषुधौ निधीयन्ते ! इषूणां निधानत्वादिषुधिः । तथा च यास्कः - ‘ इषुधिरिषूणां निधानम् ' ( निरु. ९. १३) इति । “चिश्चा “कृणोति । चिश्चेति शब्दानुकृतिः । इषुषु उद्ध्रियमाणेषु इषुधिश्चिश्चाशब्दं करोति । किंच इषुधिः “पृष्ठे “निनद्धः धन्विनो राज्ञः पृष्ठभागे बद्धः “समना युद्धानि “अवगत्य प्राप्य “प्रसूतः प्रसुवन् ॥ कर्तरि निष्ठा ॥ इषून् प्रेरयन् “संकाः । सह कायन्ति शब्दयन्त इति संकाः “पृतनाः “सर्वाः सेनाः "जयति ॥ ॥ १९ ॥
रथे॒ तिष्ठ॑न्नयति वा॒जिन॑ः पु॒रो यत्र॑यत्र का॒मय॑ते सुषार॒थिः ।
अ॒भीशू॑नां महि॒मानं॑ पनायत॒ मन॑ः प॒श्चादनु॑ यच्छन्ति र॒श्मय॑ः ॥६
रथे॑ । तिष्ठ॑न् । न॒य॒ति॒ । वा॒जिनः॑ । पु॒रः । यत्र॑ऽयत्र । का॒मय॑ते । सु॒ऽसा॒र॒थिः ।
अ॒भीशू॑नाम् । म॒हि॒मान॑म् । प॒ना॒य॒त॒ । मनः॑ । प॒श्चात् । अनु॑ । य॒च्छ॒न्ति॒ । र॒श्मयः॑ ॥६
रथे । तिष्ठन् । नयति । वाजिनः । पुरः । यत्रऽयत्र । कामयते । सुऽसारथिः ।
अभीशूनाम् । महिमानम् । पनायत । मनः । पश्चात् । अनु । यच्छन्ति । रश्मयः ॥६
अत्र पूर्वार्धे सारथिस्तुतिरुत्तरार्धेऽभीशूनां स्तुतिः । “सुषारथिः शोभनसारथिः “रथे “तिष्ठन् "पुरः पुरस्तात् वर्तमानान् “वाजिनः अश्वान् “यत्रयत्र नेतुं “कामयते तत्र तत्र "नयति । ये रथे “रश्मयः अश्वग्रीवाभ्यां व्याप्य वर्तमानाः पाशाः “पश्चात् रथस्य पृष्ठभागे विद्यमानाः अश्वान् “मनः सारथेर्मनोऽनुकूलम् “अनु “यच्छन्ति नियच्छन्ति । तेषाम् अभीशूनां रश्मीनां “महिमानं महत्त्वं “पनायत हे जनाः स्तुत । तथा च यास्कः- ‘ रथे तिष्ठन्नयति वाजिनः पुरस्तात्सतो यत्र यत्र कामयते सुषारथिः कल्याणसारथिरभीशूनां महिमानं पूजयत मनः पश्चात्सन्तोऽनुयच्छन्ति रश्मयः ' ( निरु. ९.१६ ) इति ॥
ती॒व्रान्घोषा॑न्कृण्वते॒ वृष॑पाण॒योऽश्वा॒ रथे॑भिः स॒ह वा॒जय॑न्तः ।
अ॒व॒क्राम॑न्त॒ः प्रप॑दैर॒मित्रा॑न्क्षि॒णन्ति॒ शत्रूँ॒रन॑पव्ययन्तः ॥७
ती॒व्रान् । घोषा॑न् । कृ॒ण्व॒ते॒ । वृष॑ऽपाणयः । अश्वाः॑ । रथे॑भिः । स॒ह । वा॒जय॑न्तः ।
अ॒व॒ऽक्राम॑न्तः । प्रऽप॑दैः । अ॒मित्रा॑न् । क्षि॒णन्ति॑ । शत्रू॑न् । अन॑पऽव्ययन्तः ॥७
तीव्रान् । घोषान् । कृण्वते । वृषऽपाणयः । अश्वाः । रथेभिः । सह । वाजयन्तः ।
अवऽक्रामन्तः । प्रऽपदैः । अमित्रान् । क्षिणन्ति । शत्रून् । अनपऽव्ययन्तः ॥७
अत्र अश्वस्तुतिः । “अश्वाः “वृषपाणयः पांसूनां वर्षकखुराः “रथेभिः रथैः “सह “वाजयन्तः वेगमाचरन्तः “तीव्रान् उच्चतरान् “घोषान् शब्दान् “कृण्वते कुर्वते । किंच "अनपव्ययन्तः अपलायमानाः "अमित्रान् हिंसकान् "शत्रून् "प्रपदैः पादाग्रैः “अवक्रामन्तः "क्षिणन्ति हिंसन्ति ॥
र॒थ॒वाह॑नं ह॒विर॑स्य॒ नाम॒ यत्रायु॑धं॒ निहि॑तमस्य॒ वर्म॑ ।
तत्रा॒ रथ॒मुप॑ श॒ग्मं स॑देम वि॒श्वाहा॑ व॒यं सु॑मन॒स्यमा॑नाः ॥८
र॒थ॒ऽवाह॑नम् । ह॒विः । अ॒स्य॒ । नाम॑ । यत्र॑ । आयु॑धम् । निऽहि॑तम् । अ॒स्य॒ । वर्म॑ ।
तत्र॑ । रथ॑म् । उप॑ । श॒ग्मम् । स॒दे॒म॒ । वि॒श्वाहा॑ । व॒यम् । सु॒ऽम॒न॒स्यमा॑नाः ॥८
रथऽवाहनम् । हविः । अस्य । नाम । यत्र । आयुधम् । निऽहितम् । अस्य । वर्म ।
तत्र । रथम् । उप । शग्मम् । सदेम । विश्वाहा । वयम् । सुऽमनस्यमानाः ॥८
“अस्य राज्ञः “रथवाहनं शत्रून् जित्वा रथेनोह्यमानं धनं “हविः भवति । अग्नेर्हविरिव वर्धकं भवतीत्यर्थः । “नाम इति संमतिः । “यत्र रथे "अस्य राज्ञः “आयुधं धनुः शरादिकं “वर्म कवचं च “निहितं भवति “तत्र तम् ॥ तत्रेत्यव्ययस्य सार्वविभक्तिकत्वात् ॥ “शग्मं सुखकरं “विश्वाहा सर्वदा "सुमनस्यमानाः सुखमनसो भवन्तः “वयं पायवो भरद्वाजाः “उप "सदेम उपगच्छेम ॥
स्वा॒दु॒षं॒सद॑ः पि॒तरो॑ वयो॒धाः कृ॑च्छ्रे॒श्रित॒ः शक्ती॑वन्तो गभी॒राः ।
चि॒त्रसे॑ना॒ इषु॑बला॒ अमृ॑ध्राः स॒तोवी॑रा उ॒रवो॑ व्रातसा॒हाः ॥९
स्वा॒दु॒ऽसं॒सदः॑ । पि॒तरः॑ । व॒यः॒ऽधाः । कृ॒च्छ्रे॒ऽश्रितः॑ । शक्ति॑ऽवन्तः । ग॒भी॒राः ।
चि॒त्रऽसे॑नाः । इषु॑ऽबलाः । अमृ॑ध्राः । स॒तःऽवी॑राः । उ॒रवः॑ । व्रा॒त॒ऽस॒हाः ॥९
स्वादुऽसंसदः । पितरः । वयःऽधाः । कृच्छ्रेऽश्रितः । शक्तिऽवन्तः । गभीराः ।
चित्रऽसेनाः । इषुऽबलाः । अमृध्राः । सतःऽवीराः । उरवः । व्रातऽसहाः ॥९
अत्र रथगोपस्तुतिः । "पितरः रथस्य पालयितारः "स्वादुषंसदः शत्रूणां स्वादुनि अन्ने संसीदन्तः शत्रूणामन्नमवसादयन्तो वा “वयोधाः अन्नस्य दातार: कृच्छ्रेश्रितः आपदि श्रयन्तः “शक्तीवन्तः शक्तिरायुधविशेषः तद्वन्तः शक्तीवन्तः । शक्तिहस्ता इति यावत् । यद्वा । शक्तिर्बलम् । तद्वन्तः । “गभीराः अनाधृष्याः “चित्रसेनाः दर्शनीयसेनाः “इषुबलाः । बाणबलाः "अमृध्राः हिंसितुमशक्याः “सतोवीराः प्राप्तवीर्याः । तथा च यास्कः - ‘ तिरः सत इति प्राप्तस्य तिरस्तीर्णं भवति सतः संसृतं भवति ' ( निरु. ३. २० ) इति । "उरवः महान्तः “व्रातसाहाः' समूहानामभिभवितारो भवन्तीति ॥
ब्राह्म॑णास॒ः पित॑र॒ः सोम्या॑सः शि॒वे नो॒ द्यावा॑पृथि॒वी अ॑ने॒हसा॑ ।
पू॒षा न॑ः पातु दुरि॒तादृ॑तावृधो॒ रक्षा॒ माकि॑र्नो अ॒घशं॑स ईशत ॥१०
ब्राह्म॑णासः । पित॑रः । सोम्या॑सः । शि॒वे इति॑ । नः॒ । द्यावा॑पृथि॒वी इति॑ । अ॒ने॒हसा॑ ।
पू॒षा । नः॒ । पा॒तु॒ । दुः॒ऽइ॒तात् । ऋ॒त॒ऽवृ॒धः॒ । रक्ष॑ । माकिः॑ । नः॒ । अ॒घऽशं॑सः । ई॒श॒त॒ ॥१०
ब्राह्मणासः । पितरः । सोम्यासः । शिवे इति । नः । द्यावापृथिवी इति । अनेहसा ।
पूषा । नः । पातु । दुःऽइतात् । ऋतऽवृधः । रक्ष । माकिः । नः । अघऽशंसः । ईशत ॥१०
“ब्राह्मणासः हे ब्राह्मणाः “पितरः “ऋतावृधः । सत्यस्य यज्ञस्य वा वर्धयितारः “सोम्यासः सोमार्हाः सोमसंपादिनो वा । तथा च यास्कः - सोम्याः सोमसंपादिनः ' (निरु. ११.१८) इति । नः अस्मान् रक्षत । रक्ष इत्युपरितनमेकवचनान्तं सत्यपि व्यवधाने बहुवचनान्ततया विपरिणतं सदत्र संबध्यतेऽध्याहारस्यातिजघन्यत्वात् । किंच “अनेहसा अपापे “द्यावापृथिवी द्यावापृथिव्यौ “नः अस्माकं “शिवे सुखकृतौ भवताम् । “पूषा पोषको देवोऽपि “नः अस्मान् “दुरितात् दुष्कृतात् “पातु रक्षतु । "नः अस्माकम् “अघशंसः पापशंसः शत्रुरपि "माकिः "ईशत मा ईशिष्ट ॥ ॥२०॥
सु॒प॒र्णं व॑स्ते मृ॒गो अ॑स्या॒ दन्तो॒ गोभि॒ः संन॑द्धा पतति॒ प्रसू॑ता ।
यत्रा॒ नर॒ः सं च॒ वि च॒ द्रव॑न्ति॒ तत्रा॒स्मभ्य॒मिष॑व॒ः शर्म॑ यंसन् ॥११
सु॒ऽप॒र्णम् । व॒स्ते॒ । मृ॒गः । अ॒स्याः॒ । दन्तः॑ । गोभिः॑ । सम्ऽन॑द्धा । प॒त॒ति॒ । प्रऽसू॑ता ।
यत्र॑ । नरः॑ । सम् । च॒ । वि । च॒ । द्रव॑न्ति । तत्र॑ । अ॒स्मभ्य॑म् । इष॑वः । शर्म॑ । यं॒स॒न् ॥११
सुऽपर्णम् । वस्ते । मृगः । अस्याः । दन्तः । गोभिः । सम्ऽनद्धा । पतति । प्रऽसूता ।
यत्र । नरः । सम् । च । वि । च । द्रवन्ति । तत्र । अस्मभ्यम् । इषवः । शर्म । यंसन् ॥११
अस्यामृचि इषवः स्तूयन्ते । "सुपर्णं शोभनं वाजं “वस्ते । इयमिषुर्धारयति । “अस्याः इषोः "मृगः मृगावयवः शृङ्गं “दन्तः भवति । इषवः काश्चित् दन्तमुखा भवन्ति हि । अथवा अस्या दन्तो मृगः शत्रून् मृगयमाणो भवति । किंच "गोभिः गोविकारैः स्नायुभिः “संनद्धा सम्यक् बद्धा । अथवा गौरिति ज्यानाम । तया संबद्धा । अत्र वचनव्यत्ययः । तथा च निगमः - ‘ वृक्षेवृक्षे नियता मीमयद्गौः ' (ऋ. सं. १०. २७. २२ ) इति । अस्यायमर्थः । वृक्षेवृक्षे धनुषि धनुषि गौर्ज्या नियता मीमयत् शब्दं करोतीति । तथा च यास्कः – 'वृक्षवृक्षे धनुषि धनुषि । वृक्षो व्रश्चनात् वृत्वा क्षां तिष्ठतीति वा । क्षा क्षियतेर्निवासकर्मणः । नियता मीमयद्गौः शब्दं करोति । मीमयतिः शब्दकर्मा ' (निरु. २.६) इति । “प्रसूता प्रेरिता सती "पतति । "यत्र युद्धे “नरः "सं “च सह च “वि “च पृथक् च “द्रवन्ति चरन्ति “तत्र "अस्मभ्यम् “इषवः शराः "शर्म सुखं "यंसन् प्रयछन्तु। तथा च यास्कः – ‘सुपर्णं वस्त इति वाजानभिप्रेत्य मृगमयोऽस्या दन्तो मृगयतेर्वा गोभिः संनद्धा पतति प्रसूतेति व्याख्यातम् । यत्र नराः संद्रवन्ति च विद्रवन्ति च तत्रास्मभ्यमिषवः शर्म शरणं प्रयच्छन्तु' (निरु. ९.१९) इति ॥
ऋजी॑ते॒ परि॑ वृङ्धि॒ नोऽश्मा॑ भवतु नस्त॒नूः ।
सोमो॒ अधि॑ ब्रवीतु॒ नोऽदि॑ति॒ः शर्म॑ यच्छतु ॥१२
ऋजी॑ते । परि॑ । वृ॒ङ्धि॒ । नः॒ । अश्मा॑ । भ॒व॒तु॒ । नः॒ । त॒नूः ।
सोमः॑ । अधि॑ । ब्र॒वी॒तु॒ । नः॒ । अदि॑तिः । शर्म॑ । य॒च्छ॒तु॒ ॥१२
ऋजीते । परि । वृङ्धि । नः । अश्मा । भवतु । नः । तनूः ।
सोमः । अधि । ब्रवीतु । नः । अदितिः । शर्म । यच्छतु ॥१२
“ऋजीते । ऋजु गच्छतीति ऋजीतिः इषुः। हे इषो “नः अस्मान् “परि “वृङ्धि परितो वर्धय '। “नः अस्माकं “तनूः शरीरम् “अश्मा “भवतु । अश्मवदभेद्या दृढा भवतु । किंच “नः अस्मभ्यं “सोमो “अधि “ब्रवीतु पक्षपातेन ब्रवीतु । “अदितिः अपि "शर्म सुखं “यच्छतु ॥
आ ज॑ङ्घन्ति॒ सान्वे॑षां ज॒घनाँ॒ उप॑ जिघ्नते ।
अश्वा॑जनि॒ प्रचे॑त॒सोऽश्वा॑न्स॒मत्सु॑ चोदय ॥१३
आ । ज॒ङ्घ॒न्ति॒ । सानु॑ । ए॒षा॒म् । ज॒घना॑न् । उप॑ । जि॒घ्न॒ते॒ ।
अश्व॑ऽअजनि । प्रऽचे॑तसः । अश्वा॑न् । स॒मत्ऽसु॑ । चो॒द॒य॒ ॥१३
आ । जङ्घन्ति । सानु । एषाम् । जघनान् । उप । जिघ्नते ।
अश्वऽअजनि । प्रऽचेतसः । अश्वान् । समत्ऽसु । चोदय ॥१३
“अश्वाजनि अश्वानां क्षेप्त्रि कशे यया त्वया “प्रचेतसः प्रकृष्टज्ञानाः सादिनः सारथयो वा “एषाम् अश्वानां “सानु सानूनि सक्थीनि “आ “जङ्घन्ति आघ्नन्ति । “जघनान् जघनानि च “उप “जिघ्नते उपजिघ्नन्ति सा त्वं “समत्सु संग्रामेषु “अश्वान् “चोदय प्रेरय । तथा च यास्कः --‘आघ्नन्ति सानून्येषां सरणानि सक्थीनि । सक्थि सचतेरासक्तोऽस्मिन् कायः । जघनानि चोपघ्नन्ति । जघनं जङ्घन्यतेः । अश्वाजनि प्रचेतसः प्रवृद्धचेतसोऽश्वान् समत्सु समरणेषु संग्रामेषु चोदय ' ( निरु. ९.२० ) इति ।
अहि॑रिव भो॒गैः पर्ये॑ति बा॒हुं ज्याया॑ हे॒तिं प॑रि॒बाध॑मानः ।
ह॒स्त॒घ्नो विश्वा॑ व॒युना॑नि वि॒द्वान्पुमा॒न्पुमां॑सं॒ परि॑ पातु वि॒श्वत॑ः ॥१४
अहिः॑ऽइव । भो॒गैः । परि॑ । ए॒ति॒ । बा॒हुम् । ज्यायाः॑ । हे॒तिम् । प॒रि॒ऽबाध॑मानः ।
ह॒स्त॒ऽघ्नः । विश्वा॑ । व॒युना॑नि । वि॒द्वान् । पुमा॑न् । पुमां॑सम् । परि॑ । पा॒तु॒ । वि॒श्वतः॑ ॥१४
अहिःऽइव । भोगैः । परि । एति । बाहुम् । ज्यायाः । हेतिम् । परिऽबाधमानः ।
हस्तऽघ्नः । विश्वा । वयुनानि । विद्वान् । पुमान् । पुमांसम् । परि । पातु । विश्वतः ॥१४
अत्र धन्विनः प्रकोष्ठे बन्धनीयस्य हस्तघ्नस्य स्तुतिः । “हस्तघ्नः । हस्ते हस्तसमीपे वर्तिनि प्रकोष्ठे स्थितः सन् ज्यया हन्यते इति हस्तघ्नः ॥ ‘ घञर्थे कविधानम् ' इति कः ॥ “ज्यायाः "हेतिं ज्याहेतुकां हिंसां परिबाधमानः निवारयन् “भोगैः शरीरेण ॥ वचनव्यत्ययः ॥ “अहिरिव सर्प इव “बाहुं प्रकोष्ठम् । लक्षणया बाहुशब्दः प्रकोष्ठे वर्तते । “पर्येति परिवेष्टयति । किंच "विश्वा विश्वानि “वयुनानि ज्ञानानि ज्ञातव्यानि । “माया वयुनम् ' इति तन्नामसु पाठात् । “विद्वान् जानन “पुमान् पौरुषोपेतः स्वयं “पुमांसं धन्विनं “विश्वतः सर्वतः “परि “पातु रक्षति । तथा च यास्कः -- ‘ अहिरिव भोगैः परिवेष्टयति बाहुं ज्याया वधात्परित्रायमाणो हस्तघ्नः सर्वाणि प्रज्ञानानि प्रजानन् पुमान्पुरुमना भवति पुंसतेर्वा ' ( निरु. ९. १५ ) इति ॥
आला॑क्ता॒ या रुरु॑शी॒र्ष्ण्यथो॒ यस्या॒ अयो॒ मुख॑म् ।
इ॒दं प॒र्जन्य॑रेतस॒ इष्वै॑ दे॒व्यै बृ॒हन्नम॑ः ॥१५
आल॑ऽअक्ता । या । रुरु॑ऽशीर्ष्णी । अथो॒ इति॑ । यस्याः॑ । अयः॑ । मुख॑म् ।
इ॒दम् । प॒र्जन्य॑ऽरेतसे । इष्वै॑ । दे॒व्यै । बृ॒हत् । नमः॑ ॥१५
आलऽअक्ता । या । रुरुऽशीर्ष्णी । अथो इति । यस्याः । अयः । मुखम् ।
इदम् । पर्जन्यऽरेतसे । इष्वै । देव्यै । बृहत् । नमः ॥१५
“या इषुः “आलाक्ता आलेन विषेण अक्ता “रुरुशीर्ष्णी हन्तृशिरस्का ॥ अर्तेः हिंसाकर्मणो रुरुशब्दोत्पत्तिः ॥ शृङ्गशीर्ष्णी वा । “अथो किंच “यस्याः इषोः “मुखम् “अयः अयोमयं भवति । “पर्जन्यरेतसे । पर्जन्यो रेतो यस्याः सा पर्जन्यरेताः । तस्यै पर्जन्यकार्यभूतायै । शरकाण्डस्य पर्जन्यजन्यत्वात् । “बृहत् बृहत्यै तस्यै “इष्वै “देव्यै "इदं “नमः क्रियते इति ॥ ॥ २१ ॥
अव॑सृष्टा॒ परा॑ पत॒ शर॑व्ये॒ ब्रह्म॑संशिते ।
गच्छा॒मित्रा॒न्प्र प॑द्यस्व॒ मामीषां॒ कं च॒नोच्छि॑षः ॥१६
अव॑ऽसृष्टा । परा॑ । प॒त॒ । शर॑व्ये । ब्रह्म॑ऽसंशिते ।
गच्छ॑ । अ॒मित्रा॑न् । प्र । प॒द्य॒स्व॒ । मा । अ॒मीषा॑म् । कम् । च॒न । उत् । शि॒षः॒ ॥१६
अवऽसृष्टा । परा । पत । शरव्ये । ब्रह्मऽसंशिते ।
गच्छ । अमित्रान् । प्र । पद्यस्व । मा । अमीषाम् । कम् । चन । उत् । शिषः ॥१६
“ब्रह्मसंशिते मन्त्रेण तीक्ष्णीकृते “शरव्ये हिंसाकुशले इषो त्वम् “अवसृष्टा क्षिप्ता “परा “पत परागच्छ । इतो देशात् “गच्छ च । “अमित्रान् हिंसकान् “प्र “पद्यस्व प्राप्नुहि च । “अमीषाम् अमित्राणां मध्ये "कं “चन कंचिदपि “मा “उच्छिषः अवशिष्टं मा कुरु ।।
यत्र॑ बा॒णाः स॒म्पत॑न्ति कुमा॒रा वि॑शि॒खा इ॑व ।
तत्रा॑ नो॒ ब्रह्म॑ण॒स्पति॒रदि॑ति॒ः शर्म॑ यच्छतु वि॒श्वाहा॒ शर्म॑ यच्छतु ॥१७
यत्र॑ । बा॒णाः । स॒म्ऽपत॑न्ति । कु॒मा॒राः । वि॒शि॒खाःऽइ॑व ।
तत्र॑ । नः॒ । ब्रह्म॑णः । पतिः॑ । अदि॑तिः । शर्म॑ । य॒च्छ॒तु॒ । वि॒श्वाहा॑ । शर्म॑ । य॒च्छ॒तु॒ ॥१७
यत्र । बाणाः । सम्ऽपतन्ति । कुमाराः । विशिखाःऽइव ।
तत्र । नः । ब्रह्मणः । पतिः । अदितिः । शर्म । यच्छतु । विश्वाहा । शर्म । यच्छतु ॥१७
"यत्र युद्धे “कुमारा “विशिखाइव मुण्डिता इव “बाणाः “संपतन्ति “तत्र "नः अस्मभ्यं “ब्रह्मणस्पतिः “शर्म सुखं "विश्वाहा सर्वदा “यच्छतु । “अदितिः च “शर्म “यच्छतु । द्विरुक्तिरादरार्था ॥
मर्मा॑णि ते॒ वर्म॑णा छादयामि॒ सोम॑स्त्वा॒ राजा॒मृते॒नानु॑ वस्ताम् ।
उ॒रोर्वरी॑यो॒ वरु॑णस्ते कृणोतु॒ जय॑न्तं॒ त्वानु॑ दे॒वा म॑दन्तु ॥१८
मर्मा॑णि । ते॒ । वर्म॑णा । छा॒द॒या॒मि॒ । सोमः॑ । त्वा॒ । राजा॑ । अ॒मृते॑न । अनु॑ । व॒स्ता॒म् ।
उ॒रोः । वरी॑यः । वरु॑णः । ते॒ । कृ॒णो॒तु॒ । जय॑न्तम् । त्वा॒ । अनु॑ । दे॒वाः । म॒द॒न्तु॒ ॥१८
मर्माणि । ते । वर्मणा । छादयामि । सोमः । त्वा । राजा । अमृतेन । अनु । वस्ताम् ।
उरोः । वरीयः । वरुणः । ते । कृणोतु । जयन्तम् । त्वा । अनु । देवाः । मदन्तु ॥१८
हे राजन् "ते त्वदीयानि “मर्माणि । येषु स्थानेषु विद्धः सद्यो म्रियते तानि मर्माणि । “वर्मणा कवचेन “छादयामि । “सोमः "राजा “त्वा त्वाम् “अनु मर्मच्छादनानन्तरम् “अमृतेन “वस्ताम् आच्छादयतु । किंच “वरुणः अपि "ते तुभ्यम् "उरोर्वरीयः उरुतरं सुखं “कृणोतु करोतु । “जयन्तं “त्वा त्वां “देवाः सर्वेऽपि “अनु “मदन्तु अनुहृष्यन्तु ॥
यो न॒ः स्वो अर॑णो॒ यश्च॒ निष्ट्यो॒ जिघां॑सति ।
दे॒वास्तं सर्वे॑ धूर्वन्तु॒ ब्रह्म॒ वर्म॒ ममान्त॑रम् ॥१९
यः । नः॒ । स्वः । अर॑णः । यः । च॒ । निष्ट्यः॑ । जिघां॑सति ।
दे॒वाः । तम् । सर्वे॑ । धू॒र्व॒न्तु॒ । ब्रह्म॑ । वर्म॑ । मम॑ । अन्त॑रम् ॥१९
यः । नः । स्वः । अरणः । यः । च । निष्ट्यः । जिघांसति ।
देवाः । तम् । सर्वे । धूर्वन्तु । ब्रह्म । वर्म । मम । अन्तरम् ॥१९
“यः स्वः ज्ञातिः “अरणः अरममाणः “यश्च “निष्ट्यः तिरोभूतो दूरे स्थितः “नः अस्मान् “जिघांसति हन्तुमिच्छति “तं “देवाः “सर्वे देवाः “धूर्वन्तु हिंसन्तु । “ब्रह्म मन्त्रः “मम “अन्तरं शराणां निवारकं “वर्म विद्यते ॥ ॥ २२ ॥
॥ इति सायणाचार्यविरचिते दाशतय्याः षष्ठे मण्डले षष्ठोऽनुवाकः समाप्तं मण्डलं च ॥
टिप्पणी
पायुर्भारद्वाजः ऋषेः संदर्भे वसिष्ठधनुर्वेदसंहिता १.६८ द्रष्टव्या। पायनम् - सेचनम्, पानम्, दृढीकरणम् आदि अर्थेषु प्रयुज्यते।
६.७५.१ जीमूतस्येव भवति प्रतीकम् इति
| मण्डल ६ | ||||
|---|---|---|---|---|