ऋग्वेदः सूक्तं ६.१८

ऋग्वेदः - मण्डल ६
सूक्तं ६.१८
बार्हस्पत्यो भरद्वाजः

दे. इन्द्रः। त्रिष्टुप्

तमु ष्टुहि यो अभिभूत्योजा वन्वन्नवातः पुरुहूत इन्द्रः ।
अषाळ्हमुग्रं सहमानमाभिर्गीर्भिर्वर्ध वृषभं चर्षणीनाम् ॥१॥
स युध्मः सत्वा खजकृत्समद्वा तुविम्रक्षो नदनुमाँ ऋजीषी ।
बृहद्रेणुश्च्यवनो मानुषीणामेकः कृष्टीनामभवत्सहावा ॥२॥
त्वं ह नु त्यददमायो दस्यूँरेकः कृष्टीरवनोरार्याय ।
अस्ति स्विन्नु वीर्यं तत्त इन्द्र न स्विदस्ति तदृतुथा वि वोचः ॥३॥
सदिद्धि ते तुविजातस्य मन्ये सहः सहिष्ठ तुरतस्तुरस्य ।
उग्रमुग्रस्य तवसस्तवीयोऽरध्रस्य रध्रतुरो बभूव ॥४॥
तन्नः प्रत्नं सख्यमस्तु युष्मे इत्था वदद्भिर्वलमङ्गिरोभिः ।
हन्नच्युतच्युद्दस्मेषयन्तमृणोः पुरो वि दुरो अस्य विश्वाः ॥५॥
स हि धीभिर्हव्यो अस्त्युग्र ईशानकृन्महति वृत्रतूर्ये ।
स तोकसाता तनये स वज्री वितन्तसाय्यो अभवत्समत्सु ॥६॥
स मज्मना जनिम मानुषाणाममर्त्येन नाम्नाति प्र सर्स्रे ।
स द्युम्नेन स शवसोत राया स वीर्येण नृतमः समोकाः ॥७॥
स यो न मुहे न मिथू जनो भूत्सुमन्तुनामा चुमुरिं धुनिं च ।
वृणक्पिप्रुं शम्बरं शुष्णमिन्द्रः पुरां च्यौत्नाय शयथाय नू चित् ॥८॥
उदावता त्वक्षसा पन्यसा च वृत्रहत्याय रथमिन्द्र तिष्ठ ।
धिष्व वज्रं हस्त आ दक्षिणत्राभि प्र मन्द पुरुदत्र मायाः ॥९॥
अग्निर्न शुष्कं वनमिन्द्र हेती रक्षो नि धक्ष्यशनिर्न भीमा ।
गम्भीरय ऋष्वया यो रुरोजाध्वानयद्दुरिता दम्भयच्च ॥१०॥
आ सहस्रं पथिभिरिन्द्र राया तुविद्युम्न तुविवाजेभिरर्वाक् ।
याहि सूनो सहसो यस्य नू चिददेव ईशे पुरुहूत योतोः ॥११॥
प्र तुविद्युम्नस्य स्थविरस्य घृष्वेर्दिवो ररप्शे महिमा पृथिव्याः ।
नास्य शत्रुर्न प्रतिमानमस्ति न प्रतिष्ठिः पुरुमायस्य सह्योः ॥१२॥
प्र तत्ते अद्या करणं कृतं भूत्कुत्सं यदायुमतिथिग्वमस्मै ।
पुरू सहस्रा नि शिशा अभि क्षामुत्तूर्वयाणं धृषता निनेथ ॥१३॥
अनु त्वाहिघ्ने अध देव देवा मदन्विश्वे कवितमं कवीनाम् ।
करो यत्र वरिवो बाधिताय दिवे जनाय तन्वे गृणानः ॥१४॥
अनु द्यावापृथिवी तत्त ओजोऽमर्त्या जिहत इन्द्र देवाः ।
कृष्वा कृत्नो अकृतं यत्ते अस्त्युक्थं नवीयो जनयस्व यज्ञैः ॥१५॥

सायणभाष्यम्

‘तमु ष्टुहि' इति पञ्चदशर्चं तृतीयं सूक्तं भरद्वाजस्यार्षं त्रैष्टुभमैन्द्रम् । तथा चानुक्रम्यते-- तमु ष्टुहि' इति । अभिजिति निष्केवल्य एतन्निविद्धानम् । सूत्रितं च--- तमु ष्टुहीति मध्यंदिनः ' ( आश्व. श्रौ. ८.५) इति । इन्द्राग्न्योः कुलायनाम्न्येकाहेऽपि निष्केवल्य एतन्निविद्धानम् । सूत्रितं च--’ तिष्ठा हरी तमु ष्टुहीति मध्यंदिनः ' (आश्व. श्रौ. ९. ७ ) इति । महाव्रतेऽपि निष्केवल्ये । तथैव पञ्चमारण्यके सूत्रितं-’ तमु ष्टुहि यो अभिभूत्योजाः सुत इत्त्वं निमिश्ल इन्द्र सोम इति त्रीणि' ( ऐ. आ. ५. २. २) इति ॥

तमु॑ ष्टुहि॒ यो अ॒भिभू॑त्योजा व॒न्वन्नवा॑तः पुरुहू॒त इन्द्र॑ः ।

अषा॑ळ्हमु॒ग्रं सह॑मानमा॒भिर्गी॒र्भिर्व॑र्ध वृष॒भं च॑र्षणी॒नाम् ॥१

तम् । ऊं॒ इति॑ । स्तु॒हि॒ । यः । अ॒भिभू॑तिऽओजाः । व॒न्वन् । अवा॑तः । पु॒रु॒ऽहू॒तः । इन्द्रः॑ ।

अषा॑ळ्हम् । उ॒ग्रम् । सह॑मानम् । आ॒भिः । गीः॒ऽभिः । व॒र्ध॒ । वृ॒ष॒भम् । च॒र्ष॒णी॒नाम् ॥१

तम् । ऊं इति । स्तुहि । यः । अभिभूतिऽओजाः । वन्वन् । अवातः । पुरुऽहूतः । इन्द्रः ।

अषाळ्हम् । उग्रम् । सहमानम् । आभिः । गीःऽभिः । वर्ध । वृषभम् । चर्षणीनाम् ॥१

“अभिभूत्योजाः अभिभावुकतेजाः “वन्वन् शत्रून् हिंसन् “अवातः शत्रुभिरहिंसितः ॥ वनोतेर्निष्ठान्तस्य नञ्पूर्वस्य रूपम् । यद्वा वातेर्वातम् ॥ अनभिगतः "पुरुहूतः बहुभिराहूतः "यः “इन्द्रः अस्तीति शेष: । हे भरद्वाज “तमु “ष्टुहि तमेवेन्द्रं स्तुहि । अपि च “आभिः वक्ष्यमाणाभिः “गीर्भिः स्तुतिरूपाभिर्वाग्भिः तमिन्द्रं “वर्ध वर्धय । कीदृशम् । "अषाळ्हम् अनभिभूतम् “उग्रम् उद्गूर्णम् ओजस्विनं वा "सहमानं शत्रूनभिभवन्तं "चर्षणीनां प्रजानां संबन्धिनं “वृषभं वर्षितारम् ॥

स यु॒ध्मः सत्वा॑ खज॒कृत्स॒मद्वा॑ तुविम्र॒क्षो न॑दनु॒माँ ऋ॑जी॒षी ।

बृ॒हद्रे॑णु॒श्च्यव॑नो॒ मानु॑षीणा॒मेक॑ः कृष्टी॒नाम॑भवत्स॒हावा॑ ॥२

सः । यु॒ध्मः । सत्वा॑ । ख॒ज॒ऽकृत् । स॒मत्ऽवा॑ । तु॒वि॒ऽम्र॒क्षः । न॒द॒नु॒ऽमान् । ऋ॒जी॒षी ।

बृ॒हत्ऽरे॑णुः । च्यव॑नः । मानु॑षीणाम् । एकः॑ । कृ॒ष्टी॒नाम् । अ॒भ॒व॒त् । स॒हऽवा॑ ॥२

सः । युध्मः । सत्वा । खजऽकृत् । समत्ऽवा । तुविऽम्रक्षः । नदनुऽमान् । ऋजीषी ।

बृहत्ऽरेणुः । च्यवनः । मानुषीणाम् । एकः । कृष्टीनाम् । अभवत् । सहऽवा ॥२

“बृहद्रेणुः बृहतो महतो रेणोः पांसोरुत्थापकः । संग्रामेष्विति यावत् । “एकः मुख्यः "सहावा बलवान् "सः इन्द्रः "मानुषीणां मनोः संबन्धिनीनां "कृष्टीनां प्रजानां यजमानानां "च्यवनः अभिगन्ता “अभवत् आसीत् । कीदृशः । "युध्मः योद्धा "सत्वा दाता । सनोतेरिदं रूपम् । “खजकृत् खजानां संग्रामाणां कर्ता । खज इति संग्रामनामैतत् । "समद्वा । यजमानैः सह मदः समत् तद्वान् । "तुविम्रक्षः । मृक्षतिः संस्नेहनकर्मा । तुवीनां बहूनां वर्षणेन संस्नेहनकर्ता "नदनुमान् शब्दवान् "ऋजीषी । ऋजीषशब्देन सवनद्वयाभिषुतः पुनस्तृतीयसवनेऽप्यभिषुतः सोम उच्यते । तद्वान् ।

त्वं ह॒ नु त्यद॑दमायो॒ दस्यूँ॒रेक॑ः कृ॒ष्टीर॑वनो॒रार्या॑य ।

अस्ति॑ स्वि॒न्नु वी॒र्यं१॒॑ तत्त॑ इन्द्र॒ न स्वि॑दस्ति॒ तदृ॑तु॒था वि वो॑चः ॥३

त्वम् । ह॒ । नु । त्यत् । अ॒द॒म॒यः॒ । दस्यू॑न् । एकः॑ । कृ॒ष्टीः । अ॒व॒नोः॒ । आर्या॑य ।

अस्ति॑ । स्वि॒त् । नु । वी॒र्य॑म् । तत् । ते॒ । इ॒न्द्र॒ । न । स्वि॒त् । अ॒स्ति॒ । तत् । ऋ॒तु॒ऽथा । वि । वो॒चः॒ ॥३

त्वम् । ह । नु । त्यत् । अदमयः । दस्यून् । एकः । कृष्टीः । अवनोः । आर्याय ।

अस्ति । स्वित् । नु । वीर्यम् । तत् । ते । इन्द्र । न । स्वित् । अस्ति । तत् । ऋतुऽथा । वि । वोचः ॥३

हे इन्द्र “त्यत् स्यः स “त्वम् । त्यदिति तच्छब्दपर्यायः । अत्र लिङ्गव्यत्ययः । “दस्यून् कर्महीनान् जनान् “नु क्षिप्रम् “अदमयः दान्तानकरोः । हशब्दः पूरणार्थः । अपि च “एक: मुख्यस्त्वं “कृष्टीः पुत्रदासादीन् “आर्याय कर्मकृते जनाय “अवनोः अददाः । एवं स्तुवन्नप्यृषिरिन्द्रं यदा नाद्राक्षीत् तदा तस्य वीर्यसद्भावे विचिकित्समानः परार्धर्चमाह । हे “इन्द्र “ते तव यत् पूर्वमुक्तं “तत् “वीर्यं सामर्थ्यं “स्विन्नु “अस्ति । किं स्विद्भवति । स्विन्नु इति विचिकित्सायाम् । यद्वा “नास्ति “स्वित् । “तत् बलम् “ऋतुथा काले काले “वि "वोचः विशेषेण ब्रूहि ॥

सदिद्धि ते॑ तुविजा॒तस्य॒ मन्ये॒ सह॑ः सहिष्ठ तुर॒तस्तु॒रस्य॑ ।

उ॒ग्रमु॒ग्रस्य॑ त॒वस॒स्तवी॒योऽर॑ध्रस्य रध्र॒तुरो॑ बभूव ॥४

सत् । इत् । हि । ते॒ । तु॒वि॒ऽजा॒तस्य॑ । मन्ये॑ । सहः॑ । स॒हि॒ष्ठ॒ । तु॒र॒तः । तु॒रस्य॑ ।

उ॒ग्रम् । उ॒ग्रस्य॑ । त॒वसः॑ । तवी॑यः । अर॑ध्रस्य । र॒ध्र॒ऽतुरः॑ । ब॒भू॒व॒ ॥४

सत् । इत् । हि । ते । तुविऽजातस्य । मन्ये । सहः । सहिष्ठ । तुरतः । तुरस्य ।

उग्रम् । उग्रस्य । तवसः । तवीयः । अरध्रस्य । रध्रऽतुरः । बभूव ॥४

पूर्वमन्त्रे इन्द्रस्य बलसदसद्भावं संदिह्य अनया बलमस्त्येवेत्यवधारयन्नाह । हि यस्मादर्थे । “हि यस्मात् कारणात् हे 'सहिष्ठ बलवत्तमेन्द्र “तुविजातस्य बहुयज्ञेषु प्रादुर्भूतस्य “तुरतः अस्मान् हिंसतः “तुरस्य शत्रूणां हिंसितुर्बलवतो वा “ते तव “सहः बलं “सदित् विद्यमानमेवाहं “मन्ये। “उग्रस्य ओजस्विनः “तवसः प्रवृद्धस्य “अरध्रस्य शत्रुभिर्वशीकर्तुमशक्यस्य । रधेर्वशीकरणार्थस्य रूपम् । “रध्रतुरः वशीकरणीयानां सपत्नानां हिंसकस्य तव बलं “बभूव भवत्येव । कीदृशम् । “उग्रम् उद्गूर्णं “तवीयः प्रवृद्धतरम् । यतस्त्वं वृत्रादीन् शत्रून् हंसि अतस्ते बलं विद्यत एवेत्यर्थः ॥

तन्न॑ः प्र॒त्नं स॒ख्यम॑स्तु यु॒ष्मे इ॒त्था वद॑द्भिर्व॒लमङ्गि॑रोभिः ।

हन्न॑च्युतच्युद्दस्मे॒षय॑न्तमृ॒णोः पुरो॒ वि दुरो॑ अस्य॒ विश्वा॑ः ॥५

तत् । नः॒ । प्र॒त्नम् । स॒ख्यम् । अ॒स्तु॒ । यु॒ष्मे इति॑ । इ॒त्था । वद॑त्ऽभिः । व॒लम् । अङ्गि॑रःऽभिः ।

हन् । अ॒च्यु॒त॒ऽच्यु॒त् । द॒स्म॒ । इ॒षय॑न्तम् । ऋ॒णोः । पुरः॑ । वि । दुरः॑ । अ॒स्य॒ । विश्वाः॑ ॥५

तत् । नः । प्रत्नम् । सख्यम् । अस्तु । युष्मे इति । इत्था । वदत्ऽभिः । वलम् । अङ्गिरःऽभिः ।

हन् । अच्युतऽच्युत् । दस्म । इषयन्तम् । ऋणोः । पुरः । वि । दुरः । अस्य । विश्वाः ॥५

“प्रत्नं पुराणम् । चिरकालानुवर्तीत्यर्थः । “तत् प्रसिद्धं “नः अस्मदीयं “सख्यं स्तुत्यस्तोतृलक्षणं सखित्वं हे इन्द्र “युष्मे युष्मासु “अस्तु । पूजार्थं बहुवचनम् । हे “अच्युतच्युत् अच्युतानामविचलितानां च्यावक हे “दस्म दर्शनीयेन्द्र त्वम् “इषयन्तम् आयुधानि प्रेरयन्तं “वलम् एतन्नामानमसुरम् “इत्था सत्यमेव “वदद्भिः त्वां स्तुवद्भिः “अङ्गिरोभिः सह “हन् हतवानसि । अपि च "अस्य वलस्य “पुरः नगराणि "वि “ऋणोः व्यगमयः । वियुक्तान्यकार्षीरित्यर्थः । “विश्वाः सर्वाः "दुरः पुरीणां द्वारश्च व्यृणोः ॥ ॥ ४ ॥

स हि धी॒भिर्हव्यो॒ अस्त्यु॒ग्र ई॑शान॒कृन्म॑ह॒ति वृ॑त्र॒तूर्ये॑ ।

स तो॒कसा॑ता॒ तन॑ये॒ स व॒ज्री वि॑तन्त॒साय्यो॑ अभवत्स॒मत्सु॑ ॥६

सः । हि । धी॒भिः । हव्यः॑ । अस्ति॑ । उ॒ग्रः । ई॒शा॒न॒ऽकृत् । म॒ह॒ति । वृ॒त्र॒ऽतूर्ये॑ ।

सः । तो॒कऽसा॑ता । तन॑ये । सः । व॒ज्री । वि॒त॒न्त॒साय्यः॑ । अ॒भ॒व॒त् । स॒मत्ऽसु॑ ॥६

सः । हि । धीभिः । हव्यः । अस्ति । उग्रः । ईशानऽकृत् । महति । वृत्रऽतूर्ये ।

सः । तोकऽसाता । तनये । सः । वज्री । वितन्तसाय्यः । अभवत् । समत्ऽसु ॥६

“उग्रः ओजस्वी “ईशानकृत् । स्तोतॄन् ईशानान् समर्थान् करोतीति ईशानकृत् । “सः इन्द्रः “महति प्रभूते “वृत्रतूर्ये संग्रामे । वृत्रतूर्य इति संग्रामनामैतत् । “धीभिः स्तोतृभिः स्तुतिभिर्वा “हव्यः जयार्थिभिराह्वातव्यः “अस्ति भवति । हिशब्दः पादपूरणः । “तोकसाता तोकस्य पुत्रस्य सातौ लाभे निमित्ते “तनये तत्पुत्रे निमित्ते सति “सः इन्द्रः आह्वातव्योऽस्ति । "वज्री वज्रवान् “सः इन्द्रः “समत्सु संग्रामेषु वितन्तसाय्यः विशेषेण विस्तार्यः स्तोत्रैर्वन्दनीयः “अभवत् भवति । यद्वा वितन्तसाय्यः शत्रूणां हिंसकः । तन्तस इति धातुर्हिंसाकर्मा । तस्य कर्तरि रूपम् ॥

स म॒ज्मना॒ जनि॑म॒ मानु॑षाणा॒मम॑र्त्येन॒ नाम्नाति॒ प्र स॑र्स्रे ।

स द्यु॒म्नेन॒ स शव॑सो॒त रा॒या स वी॒र्ये॑ण॒ नृत॑म॒ः समो॑काः ॥७

सः । म॒ज्मना॑ । जनि॑म । मानु॑षाणाम् । अम॑र्त्येन । नाम्ना॑ । अति॑ । प्र । स॒र्स्रे॒ ।

सः । द्यु॒म्नेन॑ । सः । शव॑सा । उ॒त । रा॒या । सः । वी॒र्ये॑ण । नृऽत॑मः । सम्ऽओ॑काः ॥७

सः । मज्मना । जनिम । मानुषाणाम् । अमर्त्येन । नाम्ना । अति । प्र । सर्स्रे ।

सः । द्युम्नेन । सः । शवसा । उत । राया । सः । वीर्येण । नृऽतमः । सम्ऽओकाः ॥७

“सः इन्द्रः “अमर्त्येन विनाशरहितेन “नाम्ना शत्रूणां नमयित्रा “मज्मना बलेन । मज्मनेति बलनामैतत् । “मानुषाणां मनुष्याणां “जनिम जन्म । संघमित्यर्थः । “अति “प्र “सर्रेुष अतिप्रपेदे । “सः इन्द्रः “द्युम्नेन यशसा “समोकाः समानस्थानो भवति । किंच “सः इन्द्रः “शवसा बलेन समोका भवति । “उत अपि च “नृतमः नेतृतमः “सः इन्द्रः “राया धनेन “वीर्येण सामर्थ्येन च समोका भवति ॥

स यो न मु॒हे न मिथू॒ जनो॒ भूत्सु॒मन्तु॑नामा॒ चुमु॑रिं॒ धुनिं॑ च ।

वृ॒णक्पिप्रुं॒ शम्ब॑रं॒ शुष्ण॒मिन्द्र॑ः पु॒रां च्यौ॒त्नाय॑ श॒यथा॑य॒ नू चि॑त् ॥८

सः । यः । न । मु॒हे । न । मिथु॑ । जनः॑ । भूत् । सु॒मन्तु॑ऽनामा । चुमु॑रिम् । धुनि॑म् । च॒ ।

वृ॒णक् । पिप्रु॑म् । शम्ब॑रम् । शुष्ण॑म् । इन्द्रः॑ । पु॒राम् । च्यौ॒त्नाय॑ । श॒यथा॑य । नु । चि॒त् ॥८

सः । यः । न । मुहे । न । मिथु । जनः । भूत् । सुमन्तुऽनामा । चुमुरिम् । धुनिम् । च ।

वृणक् । पिप्रुम् । शम्बरम् । शुष्णम् । इन्द्रः । पुराम् । च्यौत्नाय । शयथाय । नु । चित् ॥८

“यः इन्द्रः “न “मुहे संग्रामे कदापि न मुह्यति । यश्च “मिथु मिथ्या वृथा “जनः जनयिता “न “भूत् न भवति किंतु "सुमन्तुनामा प्रज्ञाननामा। प्रख्यातनामेत्यर्थः । “सः “इन्द्रः “पुरां शत्रुसंबन्धिनीनां पुरीणां “च्यौत्नाय च्यवनाय नाशनाय “शयथाय शत्रूणां मरणाय च “नृ “चित् शीघ्रमेव कर्म कुरुत इति शेषः । तथा “चुमुरिं “धुनिं “च एतन्नामकावसुरौ “वृणक् अवृणक् हिंसितवान् । वृणक्तिर्हिंसाकर्मा । अपि च “पिप्रुं “शम्बरं “शुष्णम् एतन्नामकान् त्रीनसुरान् हिंसितवान् ॥

उ॒दाव॑ता॒ त्वक्ष॑सा॒ पन्य॑सा च वृत्र॒हत्या॑य॒ रथ॑मिन्द्र तिष्ठ ।

धि॒ष्व वज्रं॒ हस्त॒ आ द॑क्षिण॒त्राभि प्र म॑न्द पुरुदत्र मा॒याः ॥९

उ॒त्ऽअव॑ता । त्वक्ष॑सा । पन्य॑सा । च॒ । वृ॒त्र॒ऽहत्या॑य । रथ॑म् । इ॒न्द्र॒ । ति॒ष्ठ॒ ।

धि॒ष्व । वज्र॑म् । हस्ते॑ । आ । द॒क्षि॒ण॒ऽत्रा । अ॒भि । प्र । म॒न्द॒ । पु॒रु॒ऽद॒त्र॒ । मा॒याः ॥९

उत्ऽअवता । त्वक्षसा । पन्यसा । च । वृत्रऽहत्याय । रथम् । इन्द्र । तिष्ठ ।

धिष्व । वज्रम् । हस्ते । आ । दक्षिणऽत्रा । अभि । प्र । मन्द । पुरुऽदत्र । मायाः ॥९

हे “इन्द्र “उदवता उद्गच्छता । अवतिरत्र गतिकर्मा । “त्वक्षसा शत्रूणां तनूकर्त्रा “पन्यसा स्तुत्यतरेण' बलेन युक्तस्त्वं “वृत्रहत्याय शत्रुहननाय स्वकीयं “रथं “च “तिष्ठ आरोह । तथा “दक्षिणत्रा दक्षिणे “हस्ते पाणौ “वज्रं स्वकीयमायुधम् “आ “धिष्व आधत्स्व । तदनन्तरं हे “पुरुदत्र बहुधनेन्द्र त्वमासुरीः “मायाः “अभि अभिगम्य “प्र “मन्द प्रकर्षेण जहि । अत्र मन्दतिर्वधकर्मा ।।

अ॒ग्निर्न शुष्कं॒ वन॑मिन्द्र हे॒ती रक्षो॒ नि ध॑क्ष्य॒शनि॒र्न भी॒मा ।

ग॒म्भी॒रय॑ ऋ॒ष्वया॒ यो रु॒रोजाध्वा॑नयद्दुरि॒ता द॒म्भय॑च्च ॥१०

अ॒ग्निः । न । शुष्क॑म् । वन॑म् । इ॒न्द्र॒ । हे॒तीः । रक्षः॑ । नि । ध॒क्षि॒ । अ॒शनिः॑ । न । भी॒मा ।

ग॒म्भी॒रया॑ । ऋ॒ष्वया॑ । यः । रु॒रोज॑ । अध्व॑नयत् । दुः॒ऽइ॒ता । द॒म्भय॑त् । च॒ ॥१०

अग्निः । न । शुष्कम् । वनम् । इन्द्र । हेतीः । रक्षः । नि । धक्षि । अशनिः । न । भीमा ।

गम्भीरया । ऋष्वया । यः । रुरोज । अध्वनयत् । दुःऽइता । दम्भयत् । च ॥१०

“अग्निर्न अग्निरिव । नशब्द उपमार्थीयः । यथाग्निः “शुष्कं नीरसं “वनं वृक्षसमूहं दहति हे “इन्द्र “हेतिः त्वदीयं वज्रं तद्वच्छत्रून् नाशयति । तदेवाह । “अशनिर्न “भीमा । यथाशनिर्भीमा भवति तद्वद्भयंकरस्त्वं “रक्षः राक्षसं “नि “धक्षि वज्रेण नितरां दह । “यः इन्द्रः “गम्भीरया शत्रुभिरधर्षणीयया “ऋष्वया महत्या । अश्व इति महन्नामैतत् । हेत्या “रुरोज शत्रून् बभञ्ज। “अध्वनयत् युद्धे गर्जनलक्षणं शब्दं करोति च । तथा “दुरिता दुरितानि “दम्भयच्च भिनत्ति च । स त्वं रक्षो नि धक्षीति पूर्वेणान्वयः ॥ ॥ ५ ॥

आ स॒हस्रं॑ प॒थिभि॑रिन्द्र रा॒या तुवि॑द्युम्न तुवि॒वाजे॑भिर॒र्वाक् ।

या॒हि सू॑नो सहसो॒ यस्य॒ नू चि॒ददे॑व॒ ईशे॑ पुरुहूत॒ योतो॑ः ॥११

आ । स॒हस्र॑म् । प॒थिऽभिः॑ । इ॒न्द्र॒ । रा॒या । तुवि॑ऽद्युम्न । तु॒वि॒ऽवाजे॑भिः । अ॒र्वाक् ।

या॒हि । सू॒नो॒ इति॑ । स॒ह॒सः॒ । यस्य॑ । नु । चि॒त् । अदे॑वः । ईशे॑ । पु॒रु॒ऽहू॒त॒ । योतोः॑ ॥११

आ । सहस्रम् । पथिऽभिः । इन्द्र । राया । तुविऽद्युम्न । तुविऽवाजेभिः । अर्वाक् ।

याहि । सूनो इति । सहसः । यस्य । नु । चित् । अदेवः । ईशे । पुरुऽहूत । योतोः ॥११

हे “तुविद्युम्न बहुधन हे “सहसः “सूनो बलस्य पुत्र “इन्द्र । ' ओजसो जातमुत मन्य एनम्' (ऋ. सं. १०. ७३. १०) इति निगमान्तरे बलपुत्रत्वं सिद्धम् । “राया धनेन युक्तस्त्वं “सहस्रं सहस्रेण । बहुभिरित्यर्थः । “तुविवाजेभिः बहुबलैः “पथिभिः । पतन्ति गच्छन्त्यमीभिरिति पन्थानो वाहाः । तैः "अर्वाक् मदभिमुखः सन् “आ “याहि आगच्छ । हे “पुरुहूत बहुभिराहूतेन्द्र “यस्य तव “योतोः बलादिभिः पृथक्कर्तुं “अदेवः कश्चिदसुरः "नू “चित् “ईशे नेष्टे । अत्र नू चिदिति निषेधार्थे वर्तते ॥

प्र तु॑विद्यु॒म्नस्य॒ स्थवि॑रस्य॒ घृष्वे॑र्दि॒वो र॑रप्शे महि॒मा पृ॑थि॒व्याः ।

नास्य॒ शत्रु॒र्न प्र॑ति॒मान॑मस्ति॒ न प्र॑ति॒ष्ठिः पु॑रुमा॒यस्य॒ सह्यो॑ः ॥१२

प्र । तु॒वि॒ऽद्यु॒म्नस्य॑ । स्थवि॑रस्य । घृष्वेः॑ । दि॒वः । र॒र॒प्शे॒ । म॒हि॒मा । पृ॒थि॒व्याः ।

न । अ॒स्य॒ । शत्रुः॑ । न । प्र॒ति॒ऽमान॑म् । अ॒स्ति॒ । न । प्र॒ति॒ऽस्थिः । पु॒रु॒ऽमा॒यस्य॑ । सह्योः॑ ॥१२

प्र । तुविऽद्युम्नस्य । स्थविरस्य । घृष्वेः । दिवः । ररप्शे । महिमा । पृथिव्याः ।

न । अस्य । शत्रुः । न । प्रतिऽमानम् । अस्ति । न । प्रतिऽस्थिः । पुरुऽमायस्य । सह्योः ॥१२

“तुविद्युम्नस्य बहुयशसो बहुधनस्य वा “स्थविरस्य प्रवृद्धस्य “घृष्वेः शत्रूणां घर्षकस्येन्द्रस्य “महिमा महत्त्वं “दिवः द्युलोकात् “पृथिव्याः भूमेश्च “प्र “ररप्शे प्ररिरिचे । विरप्शीति महन्नामसु पाठात् नाम्नां च प्रायेण धातुजन्यत्वात् रप्शतिरत्रातिशयवाची । “पुरुमायस्य बहुप्रज्ञस्य “सह्योः शत्रूणामभिभवितुः “अस्य इन्द्रस्य “शत्रुः शातयिता “न अस्ति । “प्रतिमानं प्रतिनिधिः “न “अस्ति । अस्य “प्रतिष्ठिः प्रतिष्ठाश्रयः “न अस्ति । स एव सर्वस्य प्रतिष्ठेत्यर्थः ।।

प्र तत्ते॑ अ॒द्या कर॑णं कृ॒तं भू॒त्कुत्सं॒ यदा॒युम॑तिथि॒ग्वम॑स्मै ।

पु॒रू स॒हस्रा॒ नि शि॑शा अ॒भि क्षामुत्तूर्व॑याणं धृष॒ता नि॑नेथ ॥१३

प्र । तत् । ते॒ । अ॒द्य । कर॑णम् । कृ॒तम् । भू॒त् । कुत्स॑म् । यत् । आ॒युम् । अ॒ति॒थि॒ऽग्वम् । अ॒स्मै॒ ।

पु॒रु । स॒हस्रा॑ । नि । शि॒शाः॒ । अ॒भि । क्षाम् । उत् । तूर्व॑याणम् । धृ॒ष॒ता । नि॒ने॒थ॒ ॥१३

प्र । तत् । ते । अद्य । करणम् । कृतम् । भूत् । कुत्सम् । यत् । आयुम् । अतिथिऽग्वम् । अस्मै ।

पुरु । सहस्रा । नि । शिशाः । अभि । क्षाम् । उत् । तूर्वयाणम् । धृषता । निनेथ ॥१३

“अद्य इदानीमपि हे इन्द्र “ते त्वया “कृतं “करणं तत्कर्म “प्र "भूत् प्रभवति प्रकाशते । किं तदित्युच्यते । “कुत्सं शुष्णात् राक्षसादेतन्नामानमृषिं च “आयुं शत्रुभ्यः सकाशात् एतत्संज्ञकं पौरूरवसम् “अतिथिग्वम् अतिथीनामभिगन्तारं दिवोदासं च शम्बरात् ररक्षिथेति “यत् करणं “तत् प्रभवतीति पूर्वेण संबन्धः । ररक्षिथेति द्वितीयाश्रुतेरुचितक्रियाध्याहारः । अपि च “अस्मै अनन्तरोक्ताय अतिथिग्वाय “पुरु पुरूणि बहूनि “सहस्रा सहस्राणि शम्बरस्य धनानि “नि “शिशाः अददाः । इन्द्रः शम्बरं हत्वा तस्य धनानि दिवोदासाय ददावित्यर्थः । तथा हे इन्द्र त्वं “धृषता धर्षणेन त्वदीयेन वज्रेण शम्बरं हत्वा “क्षां पृथिवीम् “अभि अभिलक्ष्य पृथिव्यां वर्तमानं “तूर्वयाणं त्वरितगमनं दिवोदासम् “उत् "निनेथ आपद्य्अ उदगमयः ॥

अनुक्रीनाम्न्येकाहे मरुत्वतीयशस्त्रे ‘अनु त्वाहिघ्ने' इति सूक्तमुखीया । सूत्रितं च-’ अनु त्वाहिघ्ने अध देव देवा अनु ते दायि मह इन्द्रियाय' (आश्व. श्रौ. ९. ५) इति ॥

अनु॒ त्वाहि॑घ्ने॒ अध॑ देव दे॒वा मद॒न्विश्वे॑ क॒वित॑मं कवी॒नाम् ।

करो॒ यत्र॒ वरि॑वो बाधि॒ताय॑ दि॒वे जना॑य त॒न्वे॑ गृणा॒नः ॥१४

अनु॑ । त्वा॒ । अहि॑ऽघ्ने । अध॑ । दे॒व॒ । दे॒वाः । मद॑न् । विश्वे॑ । क॒विऽत॑मम् । क॒वी॒नाम् ।

करः॑ । यत्र॑ । वरि॑वः । बा॒धि॒ताय॑ । दि॒वे । जना॑य । त॒न्वे॑ । गृ॒णा॒नः ॥१४

अनु । त्वा । अहिऽघ्ने । अध । देव । देवाः । मदन् । विश्वे । कविऽतमम् । कवीनाम् ।

करः । यत्र । वरिवः । बाधिताय । दिवे । जनाय । तन्वे । गृणानः ॥१४

हे “देव द्योतमानेन्द्र “त्वा त्वाम् “अध अस्मिन् काले “विश्वे सर्वे “देवाः स्तोतारः “अहिघ्ने मेघहननाय । वृष्टिप्रदानायेत्यर्थः । “अनु “मदन् अनुमदन्ति अनुस्तुवन्ति । कीदृशं त्वाम् । “कवीनां मेधाविनां मध्ये “कवितमम् अत्यन्तं कविम् । “यत्र यस्मिन् काले “गृणानः स्तोतृभिः स्तूयमानस्त्वं “बाधिताय दारिद्र्यादिभिः पीडिताय “दिवे स्तोत्रे “जनाय “तन्वे स्तोतॄणां तनयाय च “वरिवः धनं “करः अकरोः अददाः । अथवा हे देवेन्द्र अधास्मिन् काले विश्वे सर्वे देवाः सुराः । अहिर्वृत्र एवोच्यते । तस्य हननाय कवीनां कवितमं त्वामनुमदन्ति । यत्र यस्मिन् स्तोत्रे सति बाधिताय असुरैः पीडिताय दिवे द्युलोकनिवासाय जनाय तन्वे शोभायै वृत्रहननेन तव शोभार्थं वरिवश्चकर्थ ॥

अनु॒ द्यावा॑पृथि॒वी तत्त॒ ओजोऽम॑र्त्या जिहत इन्द्र दे॒वाः ।

कृ॒ष्वा कृ॑त्नो॒ अकृ॑तं॒ यत्ते॒ अस्त्यु॒क्थं नवी॑यो जनयस्व य॒ज्ञैः ॥१५

अनु॑ । द्यावा॑पृथि॒वी इति॑ । तत् । ते॒ । ओजः॑ । अम॑र्त्याः । जि॒ह॒ते॒ । इ॒न्द्र॒ । दे॒वाः ।

कृ॒ष्व । कृ॒त्नो॒ इति॑ । अकृ॑तम् । यत् । ते॒ । अस्ति॑ । उ॒क्थम् । नवी॑यः । ज॒न॒य॒स्व॒ । य॒ज्ञैः ॥१५

अनु । द्यावापृथिवी इति । तत् । ते । ओजः । अमर्त्याः । जिहते । इन्द्र । देवाः ।

कृष्व । कृत्नो इति । अकृतम् । यत् । ते । अस्ति । उक्थम् । नवीयः । जनयस्व । यज्ञैः ॥१५

हे “इन्द्र “ते त्वदीयं “तत् प्रसिद्धम् "ओजः बलं द्यावापृथिवी “अनु जिहाते । “अमर्त्याः अमरणधर्माणः “देवाः त्वदीयं बलमनु “जिहते अनुगच्छन्ति । हे “कृत्नो बहूनां कर्मणां कर्तः “ते त्वदीयम् “अकृतं “यत् कर्म “अस्ति तत् “कृष्व कुरुष्व । तदनन्तरं “यज्ञैः यज्ञेषु “नवीयः नवतरम् “उक्थं स्तोत्रं “जनयस्व ॥ ॥ ६ ॥