ऋग्वेदः सूक्तं ५.८६
| ← सूक्तं ५.८५ | ऋग्वेदः - मण्डल ५ सूक्तं ५.८६ भौमोऽत्रिः |
सूक्तं ५.८७ → |
| दे. इन्द्राग्नी। अनुष्टुप्, ६ विराट्पूर्वा । |
इन्द्राग्नी यमवथ उभा वाजेषु मर्त्यम् ।
दृळ्हा चित्स प्र भेदति द्युम्ना वाणीरिव त्रितः ॥१॥
या पृतनासु दुष्टरा या वाजेषु श्रवाय्या ।
या पञ्च चर्षणीरभीन्द्राग्नी ता हवामहे ॥२॥
तयोरिदमवच्छवस्तिग्मा दिद्युन्मघोनोः ।
प्रति द्रुणा गभस्त्योर्गवां वृत्रघ्न एषते ॥३॥
ता वामेषे रथानामिन्द्राग्नी हवामहे ।
पती तुरस्य राधसो विद्वांसा गिर्वणस्तमा ॥४॥
ता वृधन्तावनु द्यून्मर्ताय देवावदभा ।
अर्हन्ता चित्पुरो दधेऽंशेव देवावर्वते ॥५॥
एवेन्द्राग्निभ्यामहावि हव्यं शूष्यं घृतं न पूतमद्रिभिः ।
ता सूरिषु श्रवो बृहद्रयिं गृणत्सु दिधृतमिषं गृणत्सु दिधृतम् ॥६॥
सायणभाष्यम्
‘इन्द्राग्नी यम्' इति षडृचं चतुर्दशं सूक्तमत्रेरार्षमानुष्टुभमैन्द्राग्नम् । षष्ठी विराट्पूर्वा । ‘ आद्यौ दशकावष्टकास्त्रयः' ( अनु. ९, ११ ) इति परिभाषितत्वात् । तथा चानुक्रान्तम्-- ‘ इन्द्राग्नी षडैन्द्राग्नमानुष्टुभं विराट्पूर्वान्तम्' इति । विनियोगो लैङ्गिकः ॥
इन्द्रा॑ग्नी॒ यमव॑थ उ॒भा वाजे॑षु॒ मर्त्य॑म् ।
दृ॒ळ्हा चि॒त्स प्र भे॑दति द्यु॒म्ना वाणी॑रिव त्रि॒तः ॥१
इन्द्रा॑ग्नी॒ इति॑ । यम् । अव॑थः । उ॒भा । वाजे॑षु । मर्त्य॑म् ।
दृ॒ळ्हा । चि॒त् । सः । प्र । भे॒द॒ति॒ । द्यु॒म्ना । वाणीः॑ऽइव । त्रि॒तः ॥१
इन्द्राग्नी इति । यम् । अवथः । उभा । वाजेषु । मर्त्यम् ।
दृळ्हा। चित्। सः । प्र। भेदति । द्युम्ना । वाणीःऽइव । त्रितः ॥ १ ॥
हे “इन्द्राग्नी “उभा उभौ परस्परावियुक्तौ युवां “यं मर्त्यम् “अवथः रक्षथः "वाजेषु संग्रामेषु “सः मर्त्यः “दृळ्हा “चित् दृढान्यपि “द्युम्ना द्योतमानानि धनानि शत्रुसंबन्धीनि “भेदति भिनत्ति । “त्रितः ऋषिः वाणीरिव प्रतिवादिवाक्यानीव । अथवा त्रिषु स्थानेषु वर्तमानोऽग्निः शत्रूणां वाक्यानीव ॥
या पृत॑नासु दु॒ष्टरा॒ या वाजे॑षु श्र॒वाय्या॑ ।
या पञ्च॑ चर्ष॒णीर॒भी॑न्द्रा॒ग्नी ता ह॑वामहे ॥२
या । पृत॑नासु । दु॒स्तरा॑ । या । वाजे॑षु । श्र॒वाय्या॑ ।
या । पञ्च॑ । च॒र्ष॒णीः । अ॒भि । इ॒न्द्रा॒ग्नी इति॑ । ता । ह॒वा॒म॒हे॒ ॥२
या । पृतनासु । दुस्तरा । या । वाजेषु । श्रवाय्या ।
या । पञ्च । चर्षणीः । अभि । इन्द्राग्नी इति । ता । हवामहे ॥ २ ॥
"या यौ “इन्द्राग्नी पृतनासु "दुष्टरा दुष्टरौ अनभिभाव्यौ । “या यौ च “वाजेषु संग्रामेषु अन्नेषु वा “श्रवाय्या श्रवाय्यौ स्तुत्यौ । “या यौ “पञ्च “चर्षणीः । चर्षणयो मनुष्याः । तान् “अभि । रक्षतः इति शेषः । “ता तौ महानुभावौ “हवामहे स्तुमः ॥
तयो॒रिदम॑व॒च्छव॑स्ति॒ग्मा दि॒द्युन्म॒घोनोः॑ ।
प्रति॒ द्रुणा॒ गभ॑स्त्यो॒र्गवां॑ वृत्र॒घ्न एष॑ते ॥३
तयोः॑ । इत् । अम॑ऽवत् । शवः॑ । ति॒ग्मा । दि॒द्युत् । म॒घोनोः॑ ।
प्रति॑ । द्रुणा॑ । गभ॑स्त्योः । गवा॑म् । वृ॒त्र॒ऽघ्ने । आ । ई॒ष॒ते॒ ॥३
तयोः । इत् । अमऽवत् । शवः । तिग्मा । दिद्युत् । मघोनोः ।
प्रति । द्रुणा । गभस्त्योः । गवाम् । वृत्रऽघ्ने । आ । ईषते ॥ ३ ॥
“अमवत् अभिभावुकं “शवः बलं “तयोरित् तयोरेव । “मघोनोः मघवतोः अन्नवतोर्धनवतोर्वा तयोः “दिद्युत् वज्रं “तिग्मा तीक्ष्णं वर्तते “गभस्त्योः हस्तयोः । एवंभूतौ देवौ “गवाम् उदकानां पणिभिरपहृतानां वा गवां लाभाय “द्रुणा द्रुमविकारेण गमनशीलेन वा एकेन रथेन "वृत्रघ्ने आवरकमेघहननाय तथाविधवृत्रासुरवधाय वा "प्रति “ईषते प्रतिगच्छतः ॥
ता वा॒मेषे॒ रथा॑नामिन्द्रा॒ग्नी ह॑वामहे ।
पती॑ तु॒रस्य॒ राध॑सो वि॒द्वांसा॒ गिर्व॑णस्तमा ॥४
ता । वा॒म् । एषे॑ । रथा॑नाम् । इ॒न्द्रा॒ग्नी इति॑ । ह॒वा॒म॒हे॒ ।
पती॒ इति॑ । तु॒रस्य॑ । राध॑सः । वि॒द्वांसा॑ । गिर्व॑णःऽतमा ॥४
ता। वाम् । एषे । रथानाम् । इन्द्राग्नी इति । हवामहे ।
पती इति । तुरस्य । राधसः । विद्वांसा । गिर्वणःऽतमा ॥ ४ ॥
हे देवौ “ता तौ वक्ष्यमाणगुणौ "वां युवां “हवामहे स्तुमः । किमर्थम् । “रथानाम् “एषे युद्धे रथानां प्रेरणाय । कीदृशौ युवाम् । “इन्द्राग्नी इन्द्रमग्निं च परस्परयुग्मभूतौ "तुरस्य जङ्गमरूपस्य “राधसः धनादिलक्षणस्य “पती स्वामिनौ “विद्वांसा सर्वज्ञौ “गिर्वणस्तमा गीर्भिर्वननीयतमौ। ईदृशौ युवां हवामहे ।।
ता वृ॒धन्ता॒वनु॒ द्यून्मर्ता॑य दे॒वाव॒दभा॑ ।
अर्ह॑न्ता चित्पु॒रो द॒धेंऽशे॑व दे॒वावर्व॑ते ॥५
ता । वृ॒धन्तौ॑ । अनु॑ । द्यून् । मर्ता॑य । दे॒वौ । अ॒दभा॑ ।
अर्ह॑न्ता । चि॒त् । पु॒रः । द॒धे॒ । अंशा॑ऽइव । दे॒वौ । अर्व॑ते ॥५
ता। वृधन्तौ । अनु । द्यून् । मर्ताय । देवौ । अदभा ।
अर्हन्ता । चित् । पुरः । दधे । अंशाऽइव । देवौ । अर्वते ।। ५ ।।
"ता तौ "अनु “द्यून् प्रतिदिनं “वृधन्तौ वर्धमानौ । सर्वदा प्रवृद्धावित्यर्थः । वर्धने दृष्टान्तः । मर्तेव मनुष्याविव । तौ यथा प्रतिदिनं वर्धेते । "देवौ द्योतमानौ “अदभा अहिंस्यौ “अर्हन्ता “चित् प्रकर्षेण पूज्यौ । चिदिति पूजायाम् । तादृशौ महानुभावौ "देवौ "अर्वते अश्वलाभाय "पुरो “दधे पुरस्कुर्वे । "अंशेव । अंशो नाम द्वादशादित्यमध्यवर्ती देवः । स भगस्याप्युपलक्षकः । अंशाविव आदित्याविव । दीप्तावित्यर्थः ॥
ए॒वेन्द्रा॒ग्निभ्या॒महा॑वि ह॒व्यं शू॒ष्यं॑ घृ॒तं न पू॒तमद्रि॑भिः ।
ता सू॒रिषु॒ श्रवो॑ बृ॒हद्र॒यिं गृ॒णत्सु॑ दिधृत॒मिषं॑ गृ॒णत्सु॑ दिधृतम् ॥६
ए॒व । इ॒न्द्रा॒ग्निऽभ्या॑म् । अहा॑वि । ह॒व्यम् । शू॒ष्य॑म् । घृ॒तम् । न । पू॒तम् । अद्रि॑ऽभिः ।
ता । सू॒रिषु॑ । श्रवः॑ । बृ॒हत् । र॒यिम् । गृ॒णत्ऽसु॑ । दि॒धृ॒त॒म् । इष॑म् । गृ॒णत्ऽसु॑ । दि॒धृ॒त॒म् ॥६
एव । इन्द्राग्निऽभ्याम् । अहावि । हव्यम् । शूष्यम् । घृतम् । न । पूतम् । अद्रिऽभिः ।
ता। सुरिषु । श्रवः । बृहत् । रयिम् । गृणत्ऽसु । दिधृतम् ।। इषम् । गृणत्ऽसु । दिधृतम् ॥ ६ ॥
“एव एवमिदानीं क्रियमाणप्रकारेण । स्तुतिसाहित्येनेत्यर्थः । "इन्द्राग्निभ्यां "हव्यं हविः “अहावि परित्यक्तमासीत् । कीदृशं तत् । "शूष्यं बलकरम् । किमिव । "अद्रिभिः ग्रावभिः “पूतम् अभिषुतं “घृतं न सोमरसमिव । तद्यथा युवाभ्यां प्रदीयते तद्वच्चरुपुरोडाशादिकमपि । "ता तौ देवौ “सूरिषु मेधाविष्वस्मासु "बृहत् प्रभूतं “श्रवः अन्नं यशो वा "रयिं धनं च “दिधृतं धारयतम् “इषम् अन्नं "गृणत्सु स्तुवत्सु दिधृतम् । पुनरुक्तिरादरार्था ॥ ॥ ३२ ॥
| मण्डल ५ | ||||
|---|---|---|---|---|