ऋग्वेदः सूक्तं ५.८५
| ← सूक्तं ५.८४ | ऋग्वेदः - मण्डल ५ सूक्तं ५.८५ भौमोऽत्रिः। |
सूक्तं ५.८६ → |
| दे. वरुणः। त्रिष्टुप् । |
प्र सम्राजे बृहदर्चा गभीरं ब्रह्म प्रियं वरुणाय श्रुताय ।
वि यो जघान शमितेव चर्मोपस्तिरे पृथिवीं सूर्याय ॥१॥
वनेषु व्यन्तरिक्षं ततान वाजमर्वत्सु पय उस्रियासु ।
हृत्सु क्रतुं वरुणो अप्स्वग्निं दिवि सूर्यमदधात्सोममद्रौ ॥२॥
नीचीनबारं वरुणः कवन्धं प्र ससर्ज रोदसी अन्तरिक्षम् ।
तेन विश्वस्य भुवनस्य राजा यवं न वृष्टिर्व्युनत्ति भूम ॥३॥
उनत्ति भूमिं पृथिवीमुत द्यां यदा दुग्धं वरुणो वष्ट्यादित् ।
समभ्रेण वसत पर्वतासस्तविषीयन्तः श्रथयन्त वीराः ॥४॥
इमामू ष्वासुरस्य श्रुतस्य महीं मायां वरुणस्य प्र वोचम् ।
मानेनेव तस्थिवाँ अन्तरिक्षे वि यो ममे पृथिवीं सूर्येण ॥५॥
इमामू नु कवितमस्य मायां महीं देवस्य नकिरा दधर्ष ।
एकं यदुद्ना न पृणन्त्येनीरासिञ्चन्तीरवनयः समुद्रम् ॥६॥
अर्यम्यं वरुण मित्र्यं वा सखायं वा सदमिद्भ्रातरं वा ।
वेशं वा नित्यं वरुणारणं वा यत्सीमागश्चकृमा शिश्रथस्तत् ॥७॥
कितवासो यद्रिरिपुर्न दीवि यद्वा घा सत्यमुत यन्न विद्म ।
सर्वा ता वि ष्य शिथिरेव देवाधा ते स्याम वरुण प्रियासः ॥८॥
सायणभाष्यम्
‘ प्र सम्राजे ' इत्यष्टर्चं त्रयोदशं सूक्तमात्रेयं त्रैष्टुभं वारुणम् । अनुक्रम्यते च- प्र सम्राजेऽष्टौ वारुणम्' इति । विनियोगो लैङ्गिकः ॥
प्र स॒म्राजे॑ बृ॒हद॑र्चा गभी॒रं ब्रह्म॑ प्रि॒यं वरु॑णाय श्रु॒ताय॑ ।
वि यो ज॒घान॑ शमि॒तेव॒ चर्मो॑प॒स्तिरे॑ पृथि॒वीं सूर्या॑य ॥१
प्र । स॒म्ऽराजे॑ । बृ॒हत् । अ॒र्च॒ । ग॒भी॒रम् । ब्रह्म॑ । प्रि॒यम् । वरु॑णाय । श्रु॒ताय॑ ।
वि । यः । ज॒घान॑ । श॒मि॒ताऽइ॑व । चर्म॑ । उ॒प॒ऽस्तिरे॑ । पृ॒थि॒वीम् । सूर्या॑य ॥१
प्र । सम्ऽराजे । बृहत् । अर्च। गभीरम् । ब्रह्म । प्रियम् । वरुणाय । श्रुताय ।
वि। यः । जघाने । शमिताऽइव । चर्म । उपऽस्तिरे । पृथिवीम् । सूर्याय ।। १ ।।
अत्रिः स्वात्मानं संबोध्य ब्रवीति । हे अत्रे त्वं “सम्राजे सम्यक् राजमानायेश्वराय “श्रुताय सर्वत्र श्रूयमाणाय “वरुणाय उपद्रवस्य निवारकाय जनानामावरकाय चैतन्नामकाय देवाय "बृहत् प्रभूतं “गभीरं दुरवगाहं बह्वर्थोपेतं "प्रियं प्रियभूतं “ब्रह्म स्तोत्ररूपं कर्म “प्र “अर्च प्रार्चय । प्रोञ्चारयेत्यर्थः । “यः वरुणः “शमितेव “चर्म शमिता पशुविशसनकर्ता यथोपस्तरणाय चर्म हन्ति तद्वत् “पृथिवीं विस्तीर्णमन्तरिक्षम् ॥ ‘ तृतीयस्यां पृथिव्याम् ' (तै. सं. १. २. १२. १ ) इति श्रुतेः अन्तरिक्षस्यापि पृथिवीशब्दवाच्यत्वम् ॥ "सूर्याय सूर्यस्य “उपस्तिरे आस्तरणाय "वि “जघान विस्तारयामास । विस्तृतं हि व्यवहारयोग्यं भवति तस्मात् व्यवहाराय अन्तरिक्षं विस्तारितवान् । ‘ उरुं हि राजा वरुणश्चकार' (ऋ. सं. १. २४. ८) इति ह्युक्तम् ।।
वने॑षु॒ व्य१॒॑न्तरि॑क्षं ततान॒ वाज॒मर्व॑त्सु॒ पय॑ उ॒स्रिया॑सु ।
हृ॒त्सु क्रतुं॒ वरु॑णो अ॒प्स्व१॒॑ग्निं दि॒वि सूर्य॑मदधा॒त्सोम॒मद्रौ॑ ॥२
वने॑षु । वि । अ॒न्तरि॑क्षम् । त॒ता॒न॒ । वाज॑म् । अर्व॑त्ऽसु । पयः॑ । उ॒स्रिया॑सु ।
हृ॒त्ऽसु । क्रतु॑म् । वरु॑णः । अ॒प्ऽसु । अ॒ग्निम् । दि॒वि । सूर्य॑म् । अ॒द॒धा॒त् । सोम॑म् । अद्रौ॑ ॥२
वनेषु । वि। अन्तरिक्षम् । ततान । वाजम् । अर्वत्सु । पयः । उस्रियासु ।
हृत्ऽसु । क्रतुम्। वरुणः । अप्ऽसु । अग्निम् । दिवि । सूर्यम् । अदधात् । सोमम् । अद्रौ ॥ २ ॥
अयं वरुणः “वनेषु वृक्षाग्रेषु “अन्तरिक्षं "वि “ततान विस्तारितवान् । तथा वाजसनेयकं - ‘ वनेषु हीदमेषु वृक्षाग्रेष्वन्तरिक्षं विततं तस्मादाह वनेषु व्यन्तरिक्षं ततान' इति । “वाजं बलम् अर्वत्सु अश्वेषु वि ततान । “पयः क्षीरम् "उस्रियासु गोषु । उस्रियेति गोनाम । उत्स्राविणोऽस्यां भोगा इति तद्व्युत्पत्तिः । "हृत्सु हृदयेषु “क्रतुं कर्मसंकल्पम् । यद्धि मनसा ध्यायति तत्कर्मणा करोति । “अप्सु उदकेषु “अग्निं वैद्युतमौर्वं वा । सर्वत्र वि ततानेति संबन्धः । किंच “दिवि द्युलोके "सूर्यम् “अदधात् स्थापितवान् । “सोमं च "अद्रौ पर्वतेऽदधात् ॥
नी॒चीन॑बारं॒ वरु॑ण॒ः कव॑न्धं॒ प्र स॑सर्ज॒ रोद॑सी अ॒न्तरि॑क्षम् ।
तेन॒ विश्व॑स्य॒ भुव॑नस्य॒ राजा॒ यवं॒ न वृ॒ष्टिर्व्यु॑नत्ति॒ भूम॑ ॥३
नी॒चीन॑ऽबारम् । वरु॑णः । कव॑न्धम् । प्र । स॒स॒र्ज॒ । रोद॑सी॒ इति॑ । अ॒न्तरि॑क्षम् ।
तेन॑ । विश्व॑स्य । भुव॑नस्य । राजा॑ । यव॑म् । न । वृ॒ष्टिः । वि । उ॒न॒त्ति॒ । भूम॑ ॥३
नीचीनऽबारम् । वरुणः । कवन्धम् । प्र । ससर्ज । रोदसी इति । अन्तरिक्षम् ।
तेन । विश्वस्य । भुवनस्य । राजा । यवम् । न । वृष्टिः । वि। उनत्ति । भूम ॥ ३ ॥
“नीचीनबारम् अधोमुखबिलं “प्र ससर्ज कृतवान् । कम् । “कवन्धम् । कवनमुदकम् । “तत् धीयतेऽत्रेति कवन्धो मेघः । तं तथाकरोत् । अथवा कवन्धमुदकम् । तदुदकं नीचीनबारं नीचीननिर्गमनबिलं चकार । मेघं विदार्य उदकमधोमुखं चकारेत्यर्थः । किं प्रतीत्युच्यते । “रोदसी द्यावापृथिव्यौ “अन्तरिक्षं च प्रति । लोकत्रयहितायेत्यर्थः । “तेन उदकेन “विश्वस्य सर्वस्य “भुवनस्य भूतजातस्य “राजा स्वामी “वरुणः "भूम भूमिं “व्युनत्ति क्लेदयति । “वृष्टिः सेक्ता पुमान् “यवं “न यवमिव यवान् यथा प्ररोहाय सर्वत्र प्रसारयति तद्वत् भूमिं सर्वत्रोनत्ति । अथवा वृष्टिर्वरुण इति संबन्धः । वर्षकः पर्जन्य इत्यर्थः । अस्मिन् पक्षे यवं पुरुष इवेति पुरुषशब्दोऽध्याहार्यः । अत्र ‘नीचीनबारं वरुणः कवन्धम् ' ( निरु. १०. ४ ) इत्यादिनिरुक्तं द्रष्टव्यम् ॥
उ॒नत्ति॒ भूमिं॑ पृथि॒वीमु॒त द्यां य॒दा दु॒ग्धं वरु॑णो॒ वष्ट्यादित् ।
सम॒भ्रेण॑ वसत॒ पर्व॑तासस्तविषी॒यन्तः॑ श्रथयन्त वी॒राः ॥४
उ॒नत्ति॑ । भूमि॑म् । पृ॒थि॒वीम् । उ॒त । द्याम् । य॒दा । दु॒ग्धम् । वरु॑णः । वष्टि॑ । आत् । इत् ।
सम् । अ॒भ्रेण॑ । व॒स॒त॒ । पर्व॑तासः । त॒वि॒षी॒ऽयन्तः॑ । श्र॒थ॒य॒न्त॒ । वी॒राः ॥४
उनत्ति । भूमिम् । पृथिवीम् । उत । द्याम् । यदा । दुग्धम् । वरुणः । वष्टि । आत् । इत् ।
सम् । अभ्रेण । वसत । पर्वतासः । तविषीऽयन्तः । श्रथयन्त । वीराः ॥ ४ ॥
“वरुणः “भूमिं “पृथिवीं प्रथितमन्तरिक्षम् । अन्तरिक्षस्यापि पृथिवीशब्दवाच्यत्वं पूर्वमुक्तम् । “उत अपि च “द्यां द्युलोकम् "उनत्ति क्लेदयति । “यदा अयं “दुग्धम् उदकपूरणं “वष्टि कामयते । अथवा दुग्धमुदकम् । तेन तत्कार्यमोषध्यादिकं लक्ष्यते । औषध्यादयः प्रवर्धन्तामिति यदा कामयते "आदित् अनन्तरमेव “सं “वसत समाच्छादयन्ति । के। "पर्वतासः पर्ववन्तः। अद्रयः । केन । “अभ्रेण मेघेन । किंच "तविषीयन्तः बलमिच्छन्तः “वीराः विशेषेण वृष्टेः प्रेरयितारो मरुतः “श्रथयन्त श्रथयन्ति मेघान् ।।
इ॒मामू॒ ष्वा॑सु॒रस्य॑ श्रु॒तस्य॑ म॒हीं मा॒यां वरु॑णस्य॒ प्र वो॑चम् ।
माने॑नेव तस्थि॒वाँ अ॒न्तरि॑क्षे॒ वि यो म॒मे पृ॑थि॒वीं सूर्ये॑ण ॥५
इ॒माम् । ऊं॒ इति॑ । सु । आ॒सु॒रस्य॑ । श्रु॒तस्य॑ । म॒हीम् । मा॒याम् । वरु॑णस्य । प्र । वो॒च॒म् ।
माने॑नऽइव । त॒स्थि॒ऽवान् । अ॒न्तरि॑क्षे । वि । यः । म॒मे । पृ॒थि॒वीम् । सूर्ये॑ण ॥५
इमाम् । ॐ इति । सु । आसुरस्य । श्रुतस्य । महीम् । मायाम् । वरुणस्य । प्र । वोचम् ।
मानेनऽइव । तस्थिवान् । अन्तरिक्षे । वि । यः । ममे । पृथिवीम् । सूर्येण ।। ५ ।।
“आसुरस्य असुरसंबन्धिनः । असुराणामस्य च वध्यघातकभावः संबन्धः । असुरहन्तुरित्यर्थः । अथवा असुरो मेघः । प्राणदानात् तत्संबन्धिनः “श्रुतस्य विश्रुतस्य “महीं महतीम् "इमां “मायां प्रज्ञां “प्र “वोचं प्रब्रवीमि । कैषा मायेति सोच्यते । “यः वरुणः अन्तरिक्षे “तस्थिवान् तिष्ठन् “मानेनेव दण्डेनेव “सूर्येण “पृथिवीम् अन्तरिक्षं "वि "ममे परिच्छिनत्ति तस्यैषा माया ॥ ॥ ३० ॥
इ॒मामू॒ नु क॒वित॑मस्य मा॒यां म॒हीं दे॒वस्य॒ नकि॒रा द॑धर्ष ।
एकं॒ यदु॒द्ना न पृ॒णन्त्येनी॑रासि॒ञ्चन्ती॑र॒वन॑यः समु॒द्रम् ॥६
इ॒माम् । ऊं॒ इति॑ । नु । क॒विऽत॑मस्य । मा॒याम् । म॒हीम् । दे॒वस्य॑ । नकिः॑ । आ । द॒ध॒र्ष॒ ।
एक॑म् । यत् । उ॒द्ना । न । पृ॒णन्ति॑ । एनीः॑ । आ॒ऽसि॒ञ्चन्तीः॑ । अ॒वन॑यः । स॒मु॒द्रम् ॥६
इमाम् । ॐ इति । नु । कविऽतमस्य । मायाम् । महीम् । देवस्य । नकिः । आ । दधर्ष ।
एकम् । यत् । उद्ना । न । पृणन्ति । एनीः । आऽसिञ्चन्तीः । अवनयः । समुद्रम् ॥ ६॥
“कवितमस्य प्रकृष्टप्रज्ञस्य “देवस्य द्योतमानस्य स्तुत्यस्य वा वरुणस्य “इमां सर्वप्रसिद्धां “महीं महतीं "मायां प्रज्ञां "नकिः नैव “आ “दधर्ष न हिनस्ति कश्चिदपि । “ऊ “नु इति पूरणौ। “यत् यस्मात् “एकं “समुद्रम् “उद्ना उदकेन “न “पृणन्ति न पूरयन्ति । काः। “एनीः एन्यः शुभ्रा गमनशीला वा “आसिञ्चन्तीः उदकमासेचयन्त्यः “अवनयः नद्यः । बह्व्यो नद्यः सर्वदोदकेन पूरयन्त्योऽपि नैकमपि समुद्रं पूरयन्तीति । इदं वरुणस्य महत् कर्म इति । अत्र अन्तरिक्षविस्तारादि समुद्रापूरणपर्यन्तं कर्म परमेश्वरस्यैवोचितं न वरुणस्येति न वाच्यं तस्य वरुणादिरूपावस्थानात् । एष ब्रह्मेत्यादिश्रुतेः ॥
अ॒र्य॒म्यं॑ वरुण मि॒त्र्यं॑ वा॒ सखा॑यं वा॒ सद॒मिद्भ्रात॑रं वा ।
वे॒शं वा॒ नित्यं॑ वरु॒णार॑णं वा॒ यत्सी॒माग॑श्चकृ॒मा शि॒श्रथ॒स्तत् ॥७
अ॒र्य॒म्य॑म् । व॒रु॒ण॒ । मि॒त्र्य॑म् । वा॒ । सखा॑यम् । वा॒ । सद॑म् । इत् । भ्रात॑रम् । वा॒ ।
वे॒शम् । वा॒ । नित्य॑म् । व॒रु॒ण॒ । अर॑णम् । वा॒ । यत् । सी॒म् । आगः॑ । च॒कृ॒म । शि॒श्रथः॑ । तत् ॥७
अर्यम्यम् । वरुण । मित्र्यम् । वा। सखायम् । वा। सदम् । इत् । भ्रातरम् । वा।
वेशम् । वा । नित्यम् । वरुण । अरणम् । वा ।। यत् । सीम् । आगः । चकृम । शिश्रथः । तत् ॥ ७ ॥
हे “वरुण “अर्यम्यम् । अर्यमैवार्यभ्यः ॥ स्वार्थिको यत् । अर्तेरिदं रूपम् ॥ प्रदातारमित्यर्थः । अथवा ईरणात् मननात् च शास्तीत्यर्यमा गुरुः । तम् । “वा अथवा “मित्र्यम् ॥ ' ञिमिदा स्नेहने ' इत्यस्मात् मित्रम् । स्वार्थिको यत् ॥ अनुरक्तमित्यर्थः । “वा अथवा "सखायं समानख्यानं “सदमित् सर्वदैव “भ्रातरं “वा । “नित्यं निरन्तरं "वेशं निकटनिकेतनवर्तिनं “वा । “अरणं “वा अशब्दमित्यर्थः । अथवा अरणमदातारं वा नित्यं निरन्तरम् । एतान् प्रति "यत्सीं यदेतत् “आगः अपराधं “चकृम “तत् "शिश्रथः अस्मत्तो विनाशय ॥
कि॒त॒वासो॒ यद्रि॑रि॒पुर्न दी॒वि यद्वा॑ घा स॒त्यमु॒त यन्न वि॒द्म ।
सर्वा॒ ता वि ष्य॑ शिथि॒रेव॑ दे॒वाधा॑ ते स्याम वरुण प्रि॒यासः॑ ॥८
कि॒त॒वासः॑ । यत् । रि॒रि॒पुः । न । दी॒वि । यत् । वा॒ । घ॒ । स॒त्यम् । उ॒त । यत् । न । वि॒द्म ।
सर्वा॑ । ता । वि । स्य॒ । शि॒थि॒राऽइ॑व । दे॒व॒ । अध॑ । ते॒ । स्या॒म॒ । व॒रु॒ण॒ । प्रि॒यासः॑ ॥८
कितवासः। यत् । रिरिपुः । न । दीवि । यत्। वा। घ। सत्यम् । उत । यत् । न । विद्म।
सर्वा । ता । वि । स्य । शिथिराऽइव । देव । अध । ते । स्याम । वरुण । प्रियासः ॥ ८॥
"कितवासः कितवा द्यूतकृतः । किं तवास्ति सर्वं मया जितमिति वदतीति कितवः । ते “दीवि “न देवने द्यूते यथा "यद्रिरिपुः लेपयन्ति पापमारोपयन्ति तथास्मासु द्वेष्टारो मयि त्वमेतत् पापमकरोः इत्याक्षिपन्ति । अत्र पुरस्तादुपचारोऽपि नकार उपमार्थीयः । “वा अथवा । “घ इति पूरणः । “यत् पापं "सत्यम् आरोपमन्तरेण कृतवन्तः स्मः। “उत अपि च “यत् कृतं पापं “न विद्म न जानीमः “ता तानि “सर्वा सर्वाणि “शिथिरेव शिथिलानीव शिथिलबन्धनानि फलानीव “वि “ष्य विमोचय ॥ स्यतिरुपसृष्टो विमोचने ॥ हे “देव "अध अनन्तरं “ते तव “प्रियासः प्रियाः “स्याम भवेम ॥ ॥ ३१ ॥
| मण्डल ५ | ||||
|---|---|---|---|---|