ऋग्वेदः सूक्तं ५.६२

ऋग्वेदः - मण्डल ५
सूक्तं ५.६२
श्रुतविदात्रेयः

दे. मित्रावरुणौ। त्रिष्टुप्।

ऋतेन ऋतमपिहितं ध्रुवं वां सूर्यस्य यत्र विमुचन्त्यश्वान् ।
दश शता सह तस्थुस्तदेकं देवानां श्रेष्ठं वपुषामपश्यम् ॥१॥
तत्सु वां मित्रावरुणा महित्वमीर्मा तस्थुषीरहभिर्दुदुह्रे ।
विश्वाः पिन्वथः स्वसरस्य धेना अनु वामेकः पविरा ववर्त ॥२॥
अधारयतं पृथिवीमुत द्यां मित्रराजाना वरुणा महोभिः ।
वर्धयतमोषधीः पिन्वतं गा अव वृष्टिं सृजतं जीरदानू ॥३॥
आ वामश्वासः सुयुजो वहन्तु यतरश्मय उप यन्त्वर्वाक् ।
घृतस्य निर्णिगनु वर्तते वामुप सिन्धवः प्रदिवि क्षरन्ति ॥४॥
अनु श्रुताममतिं वर्धदुर्वीं बर्हिरिव यजुषा रक्षमाणा ।
नमस्वन्ता धृतदक्षाधि गर्ते मित्रासाथे वरुणेळास्वन्तः ॥५॥
अक्रविहस्ता सुकृते परस्पा यं त्रासाथे वरुणेळास्वन्तः ।
राजाना क्षत्रमहृणीयमाना सहस्रस्थूणं बिभृथः सह द्वौ ॥६॥
हिरण्यनिर्णिगयो अस्य स्थूणा वि भ्राजते दिव्यश्वाजनीव ।
भद्रे क्षेत्रे निमिता तिल्विले वा सनेम मध्वो अधिगर्त्यस्य ॥७॥
हिरण्यरूपमुषसो व्युष्टावयस्थूणमुदिता सूर्यस्य ।
आ रोहथो वरुण मित्र गर्तमतश्चक्षाथे अदितिं दितिं च ॥८॥
यद्बंहिष्ठं नातिविधे सुदानू अच्छिद्रं शर्म भुवनस्य गोपा ।
तेन नो मित्रावरुणावविष्टं सिषासन्तो जिगीवांसः स्याम ॥९॥

सायणभाष्यम्

‘ऋतेन ऋतम् ' इति नवर्चं षष्ठं सूक्तमात्रेयस्य श्रुतविद आर्षं त्रैष्टुभं मैत्रावरुणम् । तथा चानुक्रम्यते - ऋतेन नव श्रुतविन्मैत्रावरुणं वै तत् ' इति । ‘वै तत्' इत्युभयोः प्रयोगात्तुह्यादिपरिभाषयैतदादीन्येकादश सूक्तानि मित्रावरुणदेवत्यानि । विनियोगो लैङ्गिकः ॥

ऋ॒तेन॑ ऋ॒तमपि॑हितं ध्रु॒वं वां॒ सूर्य॑स्य॒ यत्र॑ विमु॒चन्त्यश्वा॑न् ।

दश॑ श॒ता स॒ह त॑स्थु॒स्तदेकं॑ दे॒वानां॒ श्रेष्ठं॒ वपु॑षामपश्यम् ॥१

ऋ॒तेन॑ । ऋ॒तम् । अपि॑ऽहितम् । ध्रु॒वम् । वा॒म् । सूर्य॑स्य । यत्र॑ । वि॒ऽमु॒चन्ति॑ । अश्वा॑न् ।

दश॑ । श॒ता । स॒ह । त॒स्थुः॒ । तत् । एक॑म् । दे॒वाना॑म् । श्रेष्ठ॑म् । वपु॑षाम् । अ॒प॒श्य॒म् ॥१

ऋतेन । ऋतम् । अपिऽहितम् । ध्रुवम् । वाम् । सूर्यस्य । यत्र । विऽमुचन्ति । अश्वान् ।

दश । शता । सह । तस्थुः । तत् । एकम् । देवानाम् । श्रेष्ठम् । वपुषाम् । अपश्यम् ॥१

"सूर्यस्य “ऋतं सत्यभूतं मण्डलम् “ऋतेन उदकेन अपिहितम् आच्छादितं “ध्रुवं शाश्वतमपश्यमिति संबन्धः । यत्र “वां युवाभ्यां स्थितिस्तत इत्यर्थः । सूर्यमण्डले मित्रावरुणयोः स्थितिः ‘चित्र देवानामुदगादनीकं चक्षुर्मित्रस्य वरुणस्याग्नेः ' ( ऋ. सं. १. ११५.१ ), उद्वां चक्षुर्वरुण सुप्रतीकं देवयोः ' ( ऋ. सं. ७. ६१. १ ) इति ‘चक्षुर्मित्रस्य वरुणस्य ' ( ऋ. सं. ७.६३. १) इत्यादिषु प्रसिद्धा । “यत्र यस्मिन् मण्डले स्थितान् “अश्वान् “विमुचन्ति विमोचयन्ति स्तोतारः । मन्देहादिभिर्निरुद्धानित्यर्थः । अथवा शीघ्रधावनाय स्तुत्या प्रेरयन्ति । यस्मिंश्च मण्डले “दश “शता शतानि सहस्रसंख्याका रश्मयः “तस्थुः तिष्ठन्ति तादृशं “देवानां “वपुषां वपुष्मतां तेजोवतामग्न्यादीनां “श्रेष्ठं प्रशस्यम् ॥ मत्वर्थलक्षणा अथवा व्यधिकरणषष्ठी ॥ देवानां वपुषां शरीराणां श्रेष्ठम् । मण्डलं हि सूर्यस्य वपुःस्थानीयम् । “तत् मण्डलम् “अपश्यम् । अथवा वां युवयोर्मध्ये सूर्यस्य मण्डलमपश्यमिति व्याख्येयं ‘मैत्रं वा अहः' ( तै. ब्रा. १. ७. १०. १ ) इति श्रुतेर्मित्रस्यैव सूर्यत्वादित्याशयेन ॥

तत्सु वां॑ मित्रावरुणा महि॒त्वमी॒र्मा त॒स्थुषी॒रह॑भिर्दुदुह्रे ।

विश्वा॑ः पिन्वथ॒ः स्वस॑रस्य॒ धेना॒ अनु॑ वा॒मेक॑ः प॒विरा व॑वर्त ॥२

तत् । सु । वा॒म् । मि॒त्रा॒व॒रु॒णा॒ । म॒हि॒ऽत्वम् । ई॒र्मा । त॒स्थुषीः॑ । अह॑ऽभिः । दु॒दु॒ह्रे॒ ।

विश्वाः॑ । पि॒न्व॒थः॒ । स्वस॑रस्य । धेनाः॑ । अनु॑ । वा॒म् । एकः॑ । प॒विः । आ । व॒व॒र्त॒ ॥२

तत् । सु । वाम् । मित्रावरुणा । महिऽत्वम् । ईर्मा । तस्थुषीः । अहऽभिः । दुदुह्रे ।

विश्वाः । पिन्वथः । स्वसरस्य । धेनाः । अनु । वाम् । एकः । पविः । आ । ववर्त ॥२

हे “मित्रावरुणा “वां युवयोः “तत् “महित्वं महत्त्वं "सु सुष्ठु अतिप्रशस्तमित्यर्थः । किं तदित्युच्यते । “ईर्मा सततगन्ता सर्वस्य प्रेरको वादित्यः “अहभिः अहोभिर्वर्षर्तुसंबन्धिभिः “तस्थुषीः स्थावरभूता अपः “दुदुह्रे दुग्धे। किंच “स्वसरस्य स्वयं सर्तुरादित्यस्य “विश्वाः सर्वाः “धेनाः लोकानां प्रीणयित्रीर्द्युतीः “पिन्वथः वर्धयथः । “वां युवयोः “एकः अप्रतियोगी “पविः । पविरिति रथस्य नेमिः ‘पवी रथनेमिर्भवति ' ( निरु ५. ५) इति यास्कवचनात् । तथाप्यत्र लक्षितलक्षणया रथे वर्तते केवलचक्रस्यावर्तनायोगात् । युवयरेको रथः “अनु “आ “ववर्त अनुक्रमेण परिभ्रमति ।।

अधा॑रयतं पृथि॒वीमु॒त द्यां मित्र॑राजाना वरुणा॒ महो॑भिः ।

व॒र्धय॑त॒मोष॑धी॒ः पिन्व॑तं॒ गा अव॑ वृ॒ष्टिं सृ॑जतं जीरदानू ॥३

अधा॑रयतम् । पृ॒थि॒वीम् । उ॒त । द्याम् । मित्र॑ऽराजाना । व॒रु॒णा॒ । महः॑ऽभिः ।

व॒र्धय॑तम् । ओष॑धीः । पिन्व॑तम् । गाः । अव॑ । वृ॒ष्टिम् । सृ॒ज॒त॒म् । जी॒र॒दा॒नू॒ इति॑ जीरऽदानू ॥३

अधारयतम् । पृथिवीम् । उत । द्याम् । मित्रऽराजाना । वरुणा । महःऽभिः ।

वर्धयतम् । ओषधीः । पिन्वतम् । गाः । अव । वृष्टिम् । सृजतम् । जीरदानू इति जीरऽदानू ॥३

हे “मित्रराजाना । मित्रभूताः स्तोतारो राजानः स्वामिन ईश्वरा भवन्ति ययोः सकाशात् तौ मित्रराजानौ। हे “वरुणा । प्रतियोग्यपेक्षया द्विवचनम् । अत्र पादादित्वादाद्यं पदं न निहन्यते । वरुणेत्येतस्य तु आमन्त्रितं पूर्वमविद्यमानवत्' इति पूर्वस्याविद्यमानवत्त्वेनास्यैव पादादित्वादनिघातत्वं युक्तम् । नैवं भवति । ‘नामन्त्रिते समानाधिकरणे सामान्यवचनम्' इति वरुणेत्येतस्यामन्त्रितसमानाधिकरणत्वादस्य च सामान्यवचनत्वादविद्यमानवत्त्वाभावेन पादादित्वाभावादुत्तरस्य निघातत्वं युक्तम् ॥ हे देवौ “महोभिः तेजोभिः स्वसामर्थ्यैः “पृथिवीमुत अपि च “द्याम् “अधारयतम् । हे देवौ युवाम् “ओषधीः “वर्धयतं वृष्टिप्रेरणेन । “गाः “पिन्वतं गवाश्वादीन् वर्धयतम् । तदर्थं “वृष्टिम् “अव “सृजतम् अवाङ्मुखं प्रेरयतं हे "जीरदानू क्षिप्रदानौ ॥

आ वा॒मश्वा॑सः सु॒युजो॑ वहन्तु य॒तर॑श्मय॒ उप॑ यन्त्व॒र्वाक् ।

घृ॒तस्य॑ नि॒र्णिगनु॑ वर्तते वा॒मुप॒ सिन्ध॑वः प्र॒दिवि॑ क्षरन्ति ॥४

आ । वा॒म् । अश्वा॑सः । सु॒ऽयुजः॑ । व॒ह॒न्तु॒ । य॒तऽर॑श्मयः । उप॑ । य॒न्तु॒ । अ॒र्वाक् ।

घृ॒तस्य॑ । निः॒ऽनिक् । अनु॑ । व॒र्त॒ते॒ । वा॒म् । उप॑ । सिन्ध॑वः । प्र॒ऽदिवि॑ । क्ष॒र॒न्ति॒ ॥४

आ । वाम् । अश्वासः । सुऽयुजः । वहन्तु । यतऽरश्मयः । उप । यन्तु । अर्वाक् ।

घृतस्य । निःऽनिक् । अनु । वर्तते । वाम् । उप । सिन्धवः । प्रऽदिवि । क्षरन्ति ॥४

हे मित्रावरुणौ “वां युवाम् “अश्वासः अश्वाः “सुयुजः सुष्ठु रथे युक्ताः सन्तः “आ “वहन्तु । “यतरश्मयः सारथिनियतप्रग्रहास्ते “अर्वाक् “उप “यन्तु । “घृतस्य उदकस्य “निर्णिक् रूपं "वाम् “अनु “वर्तते अनुगच्छति । किंच “प्रदिवि । पुराणनामैतत् । पुराणाः “सिन्धवः “उप “क्षरन्ति उपगच्छन्ति युवयोरनुग्रहात् ॥

अनु॑ श्रु॒ताम॒मतिं॒ वर्ध॑दु॒र्वीं ब॒र्हिरि॑व॒ यजु॑षा॒ रक्ष॑माणा ।

नम॑स्वन्ता धृतद॒क्षाधि॒ गर्ते॒ मित्रासा॑थे वरु॒णेळा॑स्व॒न्तः ॥५

अनु॑ । श्रु॒ताम् । अ॒मति॑म् । वर्ध॑त् । उ॒र्वीम् । ब॒र्हिःऽइ॑व । यजु॑षा । रक्ष॑माणा ।

नम॑स्वन्ता । धृ॒त॒ऽद॒क्षा॒ । अधि॑ । गर्ते॑ । मित्र॑ । आसा॑थे॒ इति॑ । व॒रु॒ण॒ । इळा॑सु । अ॒न्तरिति॑ ॥५

अनु । श्रुताम् । अमतिम् । वर्धत् । उर्वीम् । बर्हिःऽइव । यजुषा । रक्षमाणा ।

नमस्वन्ता । धृतऽदक्षा । अधि । गर्ते । मित्र । आसाथे इति । वरुण । इळासु । अन्तरिति ॥५

“श्रुतां विश्रुताम् “अमतिम् । रूपनामैतत् । शरीरदीप्तिमित्यर्थः । ताम् “अनु “वर्धत् अनुवर्धयन्तौ । “बर्हिः यज्ञः । सः “इव स यथा “यजुषा मन्त्रेण रक्ष्यते तद्वत् "उर्वीं “रक्षमाणा पालयन्तौ “नमस्वन्ता अन्नवन्तौ हे “धृतदक्षा आत्तबलौ हे “मित्र हे “वरुण हे मित्रावरुणौ युवामुक्तलक्षणौ सन्तौ “इळासु यागभूमिषु “अन्तः मध्ये “गर्ते “अधि रथे “आसाथे उपविशथः । ‘ रथोऽपि गर्त उच्यते ' ( निरु. ३. ५ ) इति यास्कः । ‘ आ रोहथो वरुण मित्र गर्तम् ' ( ऋ. सं. ५, ६२. ८ ) इति ॥ ॥ ३० ॥

अक्र॑विहस्ता सु॒कृते॑ पर॒स्पा यं त्रासा॑थे वरु॒णेळा॑स्व॒न्तः ।

राजा॑ना क्ष॒त्रमहृ॑णीयमाना स॒हस्र॑स्थूणं बिभृथः स॒ह द्वौ ॥६

अक्र॑विऽहस्ता । सु॒ऽकृते॑ । प॒रः॒ऽपा । यम् । त्रासा॑थे इति॑ । व॒रु॒णा॒ । इळा॑सु । अ॒न्तरिति॑ ।

राजा॑ना । क्ष॒त्रम् । अहृ॑णीयमाना । स॒हस्र॑ऽस्थूणम् । बि॒भृ॒थः॒ । स॒ह । द्वौ ॥६

अक्रविऽहस्ता । सुऽकृते । परःऽपा । यम् । त्रासाथे इति । वरुणा । इळासु । अन्तरिति ।

राजाना । क्षत्रम् । अहृणीयमाना । सहस्रऽस्थूणम् । बिभृथः । सह । द्वौ ॥६

“अक्रविहस्ता अकृपणहस्तौ । दानशूरावित्यर्थः । कस्मै । "सुकृते शोभनस्तुतिकर्त्रे “परस्पा परस्तात् पातारौ रक्षितारौ हे “वरुणा मित्रावरुणौ युवां “यं यजमानम् “इळासु यागभूमिषु “अन्तः मध्ये “त्रासाथे रक्षथः तस्मै सुकृते अक्रविहस्ता परस्पा च भवथ इति संबन्धः । किंच युवां “राजाना राजमानौ "अहृणीयमाना अक्रुध्यन्तौ द्वौ परस्परं "सह साहित्येन “क्षत्रं धनं सहस्रस्थूणम् अनेकावष्टम्भकस्तम्भोपेतं सौधादिरूपं गृहं च “बिभृथः धारयथः सुकृते यजमानाय । अथवा । क्षत्रं बलमपरिमिताभिः स्थूणाभिरुपेतं रथं चागमनार्थं सह धारयथः ॥

हिर॑ण्यनिर्णि॒गयो॑ अस्य॒ स्थूणा॒ वि भ्रा॑जते दि॒व्य१॒॑श्वाज॑नीव ।

भ॒द्रे क्षेत्रे॒ निमि॑ता॒ तिल्वि॑ले वा स॒नेम॒ मध्वो॒ अधि॑गर्त्यस्य ॥७

हिर॑ण्यऽनिर्निक् । अयः॑ । अ॒स्य॒ । स्थूणा॑ । वि । भ्रा॒ज॒ते॒ । दि॒वि । अ॒श्वाज॑नीऽइव ।

भ॒द्रे । क्षेत्रे॑ । निऽमि॑ता । तिल्वि॑ले । वा॒ । स॒नेम॑ । मध्वः॑ । अधि॑ऽगर्त्यस्य ॥७

हिरण्यऽनिर्निक् । अयः । अस्य । स्थूणा । वि । भ्राजते । दिवि । अश्वाजनीऽइव ।

भद्रे । क्षेत्रे । निऽमिता । तिल्विले । वा । सनेम । मध्वः । अधिऽगर्त्यस्य ॥७

अनयो रथः “हिरण्यनिर्णिक् हिरण्यरूपः । निर्णिगिति रूपनाम । “अस्य रथस्य “स्थूणा कीलकादयः “अयः । हिरण्यनामैतत् । अयोविकारा इत्यर्थः । अयोमया वा । तादृशो रथः “दिवि अन्तरिक्षे “वि “भ्राजते । किमिव । “अश्वाजनीव । अश्वा व्यापनशीला मेघाः । तानजति गच्छतीत्यश्वाजनी विद्युत् । सेव दिवि भ्राजते । किंच “भद्रे कल्याणे स्तुत्ये वा “क्षेत्रे देवयजने “तिल्विले “वा ॥ ‘ तिल स्नेहने '। तिलुः स्निग्धा इला भूमिर्यस्य तत् क्षेत्रं तिल्विलं देवयजनम् । घृतसोमादिना स्निग्धे भद्रे च क्षेत्रे “निमिता स्थूणा यूपयष्टिरवस्थितः । “मध्वः मधुपूर्णं गर्तस्य गर्तं रथं “सनेम संभजेम ॥ कर्मणि षष्ठ्यौ । अधीति पूरणः ॥ अथवा गर्तस्याधि रथस्योपरि मध्वो मधु सोमरसं सनेम स्थापयेमेत्यर्थः ॥

हिर॑ण्यरूपमु॒षसो॒ व्यु॑ष्टा॒वय॑ःस्थूण॒मुदि॑ता॒ सूर्य॑स्य ।

आ रो॑हथो वरुण मित्र॒ गर्त॒मत॑श्चक्षाथे॒ अदि॑तिं॒ दितिं॑ च ॥८

हिर॑ण्यऽरूपम् । उ॒षसः॑ । विऽउ॑ष्टौ । अयः॑ऽस्थूणम् । उत्ऽइ॑ता । सूर्य॑स्य ।

आ । रो॒ह॒थः॒ । व॒रु॒ण॒ । मि॒त्र॒ । गर्त॑म् । अतः॑ । च॒क्षा॒थे॒ इति॑ । अदि॑तिम् । दिति॑म् । च॒ ॥८

हिरण्यऽरूपम् । उषसः । विऽउष्टौ । अयःऽस्थूणम् । उत्ऽइता । सूर्यस्य ।

आ । रोहथः । वरुण । मित्र । गर्तम् । अतः । चक्षाथे इति । अदितिम् । दितिम् । च ॥८

“उषसो “व्युष्टौ । प्रातःकाल इत्यर्थः । “सूर्यस्य “उदिता उदितावुदये । स एव कालः प्रकारान्तरेणोक्तः । तस्मिन् काले “हिरण्यरूपम् “अय:स्थूणम् अयोमयशङ्कुं “गर्तं रथं हे “वरुण हे “मित्र युवां गर्तम् “आ “रोहथः यज्ञं प्राप्तुम् । “अतः अस्माद्धेतोः “अदितिम् अखण्डनीयां भूमिं “दितिं खण्डितां प्रजादिकां “च “चक्षाथे पश्यथः ॥

दाक्षायणयज्ञे ' यद्वंहिष्ठम्' इति नवमी द्वितीयस्याममावास्यायां मैत्रावरुणस्य हविषो याज्या । सूत्रितं च-- ‘ आ नो मित्रावरुणा यद्वंहिष्ठं नातिविधे सुदानू ' ( आश्व. श्रौ. २. १४ ) इति । मैत्रावरुणे पशौ हविष एषैव याज्या । सूत्रितं च यद्वंहिष्ठं नातिविधे सुदानू हिरण्यगर्भः समवर्तताग्रे' (आश्व. श्रौ. ३. ८) इति ॥

यद्बंहि॑ष्ठं॒ नाति॒विधे॑ सुदानू॒ अच्छि॑द्रं॒ शर्म॑ भुवनस्य गोपा ।

तेन॑ नो मित्रावरुणावविष्टं॒ सिषा॑सन्तो जिगी॒वांस॑ः स्याम ॥९

यत् । बंहि॑ष्ठम् । न । अ॒ति॒ऽविधे॑ । सु॒दा॒नू॒ इति॑ सुऽदानू । अच्छि॑द्रम् । शर्म॑ । भु॒व॒न॒स्य॒ । गो॒पा॒ ।

तेन॑ । नः॒ । मि॒त्रा॒व॒रु॒णौ॒ । अ॒वि॒ष्ट॒म् । सिसा॑सन्तः । जि॒गी॒वांसः॑ । स्या॒म॒ ॥९

यत् । बंहिष्ठम् । न । अतिऽविधे । सुदानू इति सुऽदानू । अच्छिद्रम् । शर्म । भुवनस्य । गोपा ।

तेन । नः । मित्रावरुणौ । अविष्टम् । सिसासन्तः । जिगीवांसः । स्याम ॥९

हे “सुदानू शोभनदानौ हे “भुवनस्य “गोपा युवां “बंहिष्ठं बहुतमं “यत् “अच्छिद्रम् अनवच्छिन्नं “शर्म सुखं गृहं वा “नातिविधे अतिवेद्धुमशक्यं शर्मेति शर्मविशेषणम् ॥ ‘ व्यध ताडने ' इत्यस्मादस्युपपदे कृत्यार्थे केन् संप्रसारणं च ॥ तादृशं शर्म धारयथः “तेन शर्मणा “नः अस्मान् "अविष्टं रक्षतम् । हे “मित्रावरुणौ “सिषासन्तः धनानि संभक्तुमिच्छन्तो वयं “जिगीवांसः शत्रूणां धनानि जेतुमिच्छन्तः “स्याम भवेम ॥ ॥ ३१ ॥

वेदार्थस्य प्रकाशेन तमो हार्दं निवारयन् ।

पुमर्थांश्चतुरो देयाद्विद्यातीर्थमहेश्वरः ॥

इति श्रीमद्राजाधिराजपरमेश्वरवैदिकमार्गप्रवर्तकश्रीवीरबुक्कभूपालसाम्राज्यधुरंधरेण सायणामात्येन विरचिते माधवीये वेदार्थप्रकाशे ऋक्संहिताभाष्ये चतुर्थाष्टके तृतीयोऽध्यायः समाप्तः ॥

टिप्पणी

५.६२.८ हिरण्यरूपमुषसो इति

द्र. शतपथब्राह्मणम् ५.४.१.१५