ऋग्वेदः सूक्तं ५.४२
| ← सूक्तं ५.४१ | ऋग्वेदः - मण्डल ५ सूक्तं ५.४२ भौमोऽत्रिः । |
सूक्तं ५.४३ → |
| दे. विश्वे देवाः, ११ रुद्रः। त्रिष्टुप्, १७ एकपदा विराट् । |
प्र शंतमा वरुणं दीधिती गीर्मित्रं भगमदितिं नूनमश्याः ।
पृषद्योनिः पञ्चहोता शृणोत्वतूर्तपन्था असुरो मयोभुः ॥१॥
प्रति मे स्तोममदितिर्जगृभ्यात्सूनुं न माता हृद्यं सुशेवम् ।
ब्रह्म प्रियं देवहितं यदस्त्यहं मित्रे वरुणे यन्मयोभु ॥२॥
उदीरय कवितमं कवीनामुनत्तैनमभि मध्वा घृतेन ।
स नो वसूनि प्रयता हितानि चन्द्राणि देवः सविता सुवाति ॥३॥
समिन्द्र णो मनसा नेषि गोभिः सं सूरिभिर्हरिवः सं स्वस्ति ।
सं ब्रह्मणा देवहितं यदस्ति सं देवानां सुमत्या यज्ञियानाम् ॥४॥
देवो भगः सविता रायो अंश इन्द्रो वृत्रस्य संजितो धनानाम् ।
ऋभुक्षा वाज उत वा पुरंधिरवन्तु नो अमृतासस्तुरासः ॥५॥
मरुत्वतो अप्रतीतस्य जिष्णोरजूर्यतः प्र ब्रवामा कृतानि ।
न ते पूर्वे मघवन्नापरासो न वीर्यं नूतनः कश्चनाप ॥६॥
उप स्तुहि प्रथमं रत्नधेयं बृहस्पतिं सनितारं धनानाम् ।
यः शंसते स्तुवते शम्भविष्ठः पुरूवसुरागमज्जोहुवानम् ॥७॥
तवोतिभिः सचमाना अरिष्टा बृहस्पते मघवानः सुवीराः ।
ये अश्वदा उत वा सन्ति गोदा ये वस्त्रदाः सुभगास्तेषु रायः ॥८॥
विसर्माणं कृणुहि वित्तमेषां ये भुञ्जते अपृणन्तो न उक्थैः ।
अपव्रतान्प्रसवे वावृधानान्ब्रह्मद्विषः सूर्याद्यावयस्व ॥९॥
य ओहते रक्षसो देववीतावचक्रेभिस्तं मरुतो नि यात ।
यो वः शमीं शशमानस्य निन्दात्तुच्छ्यान्कामान्करते सिष्विदानः ॥१०॥
तमु ष्टुहि यः स्विषुः सुधन्वा यो विश्वस्य क्षयति भेषजस्य ।
यक्ष्वा महे सौमनसाय रुद्रं नमोभिर्देवमसुरं दुवस्य ॥११॥
दमूनसो अपसो ये सुहस्ता वृष्णः पत्नीर्नद्यो विभ्वतष्टाः ।
सरस्वती बृहद्दिवोत राका दशस्यन्तीर्वरिवस्यन्तु शुभ्राः ॥१२॥
प्र सू महे सुशरणाय मेधां गिरं भरे नव्यसीं जायमानाम् ।
य आहना दुहितुर्वक्षणासु रूपा मिनानो अकृणोदिदं नः ॥१३॥
प्र सुष्टुति स्तनयन्तं रुवन्तमिळस्पतिं जरितर्नूनमश्याः ।
यो अब्दिमाँ उदनिमाँ इयर्ति प्र विद्युता रोदसी उक्षमाणः ॥१४॥
एष स्तोमो मारुतं शर्धो अच्छा रुद्रस्य सूनूँर्युवन्यूँरुदश्याः ।
कामो राये हवते मा स्वस्त्युप स्तुहि पृषदश्वाँ अयासः ॥१५॥
प्रैष स्तोमः पृथिवीमन्तरिक्षं वनस्पतीँरोषधी राये अश्याः ।
देवोदेवः सुहवो भूतु मह्यं मा नो माता पृथिवी दुर्मतौ धात् ॥१६॥
उरौ देवा अनिबाधे स्याम ॥१७॥
समश्विनोरवसा नूतनेन मयोभुवा सुप्रणीती गमेम ।
आ नो रयिं वहतमोत वीराना विश्वान्यमृता सौभगानि ॥१८॥
सायणभाष्यम्
इत्युक्तत्वात् इदमपि वैश्वदेवम् । ‘तमु ष्टुहि' इत्येकादशी रुद्रदेवत्या । सप्तदश्येकपदा ' एतयोरुपान्त्यैकपदा' इत्यनुक्रमिष्यमाणत्वात् । अत्रानुक्रमणिका-’प्र शंतमा द्व्यूनैकादशी रौद्री ' इति । विनियोगो लैङ्गिकः ॥
प्र शंत॑मा॒ वरु॑णं॒ दीधि॑ती॒ गीर्मि॒त्रं भग॒मदि॑तिं नू॒नम॑श्याः ।
पृष॑द्योनि॒ः पञ्च॑होता शृणो॒त्वतू॑र्तपन्था॒ असु॑रो मयो॒भुः ॥१
प्र । शम्ऽत॑मा । वरु॑णम् । दीधि॑ती । गीः । मि॒त्रम् । भग॑म् । अदि॑तिम् । नू॒नम् । अ॒श्याः॒ ।
पृष॑त्ऽयोनिः । पञ्च॑ऽहोता । शृ॒णो॒तु॒ । अतू॑र्तऽपन्थाः । असु॑रः । म॒यः॒ऽभुः ॥१
प्र । शम्ऽतमा । वरुणम् । दीधिती । गीः । मित्रम् । भगम् । अदितिम् । नूनम् । अश्याः ।
पृषत्ऽयोनिः । पञ्चऽहोता । शृणोतु । अतूर्तऽपन्थाः । असुरः । मयःऽभुः ।। १ ।।
“शंतमा अत्यन्तं सुखकरी “गीः स्तुतिरूपा वाक् “वरुणं “मित्रं “भगमदितिं च "दीधिती दीधित्या कर्मणा हविष्प्रक्षेपणात्मकेन सह “नूनम् अवितथं “प्र “अश्याः प्राप्नोतु । किंच “पृषद्योनिः पृषद्वर्णान्तरिक्षस्थः "पञ्चहोता पञ्चविधस्य प्राणापानादिहोमस्य साधको वायुः । यद्वा । पञ्चहोतेति वायोर्नाम । वायुः पञ्चहोता स प्राणः' इति हि श्रुतेः । स च "अतूर्तपन्थाः अहिंसितगतिः "असुरः प्राणस्य दाता "मयोभुः सुखस्यास्पदभूतः । एवमुक्तलक्षणो वायुः "शृणोतु स्तोत्रमिति ॥
प्रति॑ मे॒ स्तोम॒मदि॑तिर्जगृभ्यात्सू॒नुं न मा॒ता हृद्यं॑ सु॒शेव॑म् ।
ब्रह्म॑ प्रि॒यं दे॒वहि॑तं॒ यदस्त्य॒हं मि॒त्रे वरु॑णे॒ यन्म॑यो॒भु ॥२
प्रति॑ । मे॒ । स्तोम॑म् । अदि॑तिः । ज॒गृ॒भ्या॒त् । सू॒नुम् । न । मा॒ता । हृद्य॑म् । सु॒ऽशेव॑म् ।
ब्रह्म॑ । प्रि॒यम् । दे॒वऽहि॑तम् । यत् । अस्ति॑ । अ॒हम् । मि॒त्रे । वरु॑णे । यत् । म॒यः॒ऽभुः ॥२
प्रति । मे। स्तोमम् । अदितिः । जगृभ्यात् । सूनुम् । न । माता । हृद्यम् । सुऽशेवम् ।
ब्रह्म । प्रियम् । देवऽहितम् । यत् । अस्ति । अहम् । मित्रे । वरुणे । यत् । मयःऽभु ॥२॥
“मे मदीयं "स्तोमं स्तोत्रम् "अदितिः देवता "प्रति "जगृभ्यात् प्रतिगृह्णातु । "सूनुं "न “माता स्वतनुजं जननीव । सा यथा प्रतिगृह्यालिङ्ग्य परितुष्यति तद्वदित्यर्थः । कीदृशं तम् । "हृद्यं हृदयंगमं "सुशेवं शोभनसुखकरम् । एतद्व्दयं साधारणम् । किंच “ब्रह्म मन्त्रजातं "प्रियं प्रियकरं "देवहितं देवैः प्राप्यं "यदस्ति यद्ब्रह्म "मयोभु सुखसाधनं तत् "अहं “मित्रे वरुणे च प्रापयामीति शेषः । यद्वा । मित्रे वरुणे च अहोरात्राभिमानिदेवयोर्यदुक्तलक्षणं ब्रह्म परिवृढं यज्ञादिरूपं कर्मास्ति तदहं धारयामीति ॥
‘उदीरय' इत्येषैकादशिने सावित्रे पशौ वपायाज्या। सूत्रितं च--- उदीरय कवितमं कवीनां भगं धियं वाजयन्तः पुरंधिमिति द्वे' ( आश्व. श्रौ. ३. ७) इति ॥
उदी॑रय क॒वित॑मं कवी॒नामु॒नत्तै॑नम॒भि मध्वा॑ घृ॒तेन॑ ।
स नो॒ वसू॑नि॒ प्रय॑ता हि॒तानि॑ च॒न्द्राणि॑ दे॒वः स॑वि॒ता सु॑वाति ॥३
उत् । ई॒र॒य॒ । क॒विऽत॑मम् । क॒वी॒नाम् । उ॒नत्त॑ । ए॒न॒म् । अ॒भि । मध्वा॑ । घृ॒तेन॑ ।
सः । नः॒ । वसू॑नि । प्रऽय॑ता । हि॒तानि॑ । च॒न्द्राणि॑ । दे॒वः । स॒वि॒ता । सु॒वा॒ति॒ ॥३
उत् । ईरय । कविऽतमम् । कवीनाम् । उनत्त । एनम् । अभि । मध्वा । घृतेन ।
सः । नः । वसूनि । प्रऽयता। हितानि । चन्द्राणि । देवः । सविता । सुवाति ॥ ३ ॥
अनया सविता च स्तूयते । हे ऋत्विजः “कवीनां “कवितमं क्रान्तदर्शिनम् अमुं पुरोवर्तिनमग्निं सवितारं वा “उदीरय ऊर्ध्वं प्रापयत हर्षयतेत्यर्थः । “एनं देवं “मध्वा मधुरेण सोमरसेन “घृतेन च "अभि “उनत्त अभिषिञ्चत । तर्पयतेत्यर्थः । “सः “सविता "देवः नः अस्मभ्यं “वसूनि निवासयोग्यानि गवादिधनानि “प्रयता प्रयतानि “हितानि “चन्द्राणि आह्लादकानि हिरण्यानि "सुवाति प्रयच्छत्वित्यर्थः ॥
समि॑न्द्र णो॒ मन॑सा नेषि॒ गोभि॒ः सं सू॒रिभि॑र्हरिव॒ः सं स्व॒स्ति ।
सं ब्रह्म॑णा दे॒वहि॑तं॒ यदस्ति॒ सं दे॒वानां॑ सुम॒त्या य॒ज्ञिया॑नाम् ॥४
सम् । इ॒न्द्र॒ । नः॒ । मन॑सा । ने॒षि॒ । गोभिः॑ । सम् । सू॒रिऽभिः॑ । ह॒रि॒ऽवः॒ । सम् । स्व॒स्ति ।
सम् । ब्रह्म॑णा । दे॒वऽहि॑तम् । यत् । अस्ति॑ । सम् । दे॒वाना॑म् । सु॒ऽम॒त्या । य॒ज्ञिया॑नाम् ॥४
सम् । इन्द्र। नः । मन॑सा । नेषि । गोभिः । सम् । सूरिऽभिः । हरिऽवः । सम् । स्वस्ति ।
सम् । ब्रह्मणा । देवऽहितम् । यत् । अस्ति । सम् । देवानाम् । सुऽमत्या । यज्ञियानाम् ॥४॥
हे “इन्द्र “नः अस्मान् “मनसा प्रकृष्टेन चेतसा “गोभिः सह “सं "नेषि नयसि । अस्मान् गाः प्रापयसीत्यर्थः । एवं सर्वत्र । हे “हरिवः हरिभ्यां तद्वन् इन्द्र “सूरिभिः मेधाविभिः पुत्रैर्ऋत्विग्भिर्वा “सं नेषि । तथा “स्वस्ति स्वस्तिभिः क्षेमैः “सं नेषि । “ब्रह्मणा प्रभूतेनान्नेन “सं नेषि । “यत् अन्नं देवहितम् “अस्ति तेन । किंच “यज्ञियानां यज्ञार्हाणां “देवानां “सुमत्या अनुग्रहबुद्ध्या “सं नेषि ॥
दे॒वो भगः॑ सवि॒ता रा॒यो अंश॒ इन्द्रो॑ वृ॒त्रस्य॑ सं॒जितो॒ धना॑नाम् ।
ऋ॒भु॒क्षा वाज॑ उ॒त वा॒ पुरं॑धि॒रव॑न्तु नो अ॒मृता॑सस्तु॒रासः॑ ॥५
दे॒वः । भगः॑ । स॒वि॒ता । रा॒यः । अंशः॑ । इन्द्रः॑ । वृ॒त्रस्य॑ । स॒म्ऽजितः॑ । धना॑नाम् ।
ऋ॒भु॒क्षाः । वाजः॑ । उ॒त । वा॒ । पुर॑म्ऽधिः । अव॑न्तु । नः॒ । अ॒मृता॑सः । तु॒रासः॑ ॥५
देवः । भगः । सविता । रायः । अंशः । इन्द्रः । वृत्रस्य । सम्ऽजितः । धनानाम् ।
ऋभुक्षाः । वाजः । उत । वा । पुरम्ऽधिः । अवन्तु । नः । अमृतासः । तुरासः ॥ ५ ॥
अत्र लिङ्गोक्ता देवताः । “भगः "देवः “सविता च "रायः धनस्य स्वामी “अंशः त्वष्टा “वृत्रस्य हन्ता “इन्द्रः च एते देवाः “धनानां “संजितः सम्यग्जेतारः । “ऋभुक्षाः ऋभुः "वाजः च "उत “वा अपि च “पुरंधिः बहुधीः विभ्वोच्यते । एते च "अमृतासः अमृता अमरणधर्माणो भगादिदेवाः "तुरासः अस्मद्यज्ञं प्रति त्वरमाणाः सन्तः "नः अस्मान् “अवन्तु रक्षन्तु ॥ ॥ १७ ॥
म॒रुत्व॑तो॒ अप्र॑तीतस्य जि॒ष्णोरजू॑र्यत॒ः प्र ब्र॑वामा कृ॒तानि॑ ।
न ते॒ पूर्वे॑ मघव॒न्नाप॑रासो॒ न वी॒र्यं१॒॑ नूत॑न॒ः कश्च॒नाप॑ ॥६
म॒रुत्व॑तः । अप्र॑तिऽइतस्य । जि॒ष्णोः । अजू॑र्यतः । प्र । ब्र॒वा॒म॒ । कृ॒तानि॑ ।
न । ते॒ । पूर्वे॑ । म॒घ॒ऽव॒न् । न । अप॑रासः । न । वी॒र्य॑म् । नूत॑नः । कः । च॒न । आ॒प॒ ॥६
मरुत्वतः । अप्रतिऽइतस्य । जिष्णोः । अजूर्यतः । प्र । ब्रवाम् । कृतानि ।
न। ते। पूर्वे । मघऽवन् । न । अपरासः । न । वीर्यम् । नूतनः। कः । चन । आप ॥ ६ ॥
वयं यजमानाः “मरुत्वतः मरुद्भिस्तद्वत इन्द्रस्य “कृतानि कर्माणि “प्र “ब्रवाम प्रख्यापयाम । कीदृशस्य तस्य । "अप्रतीतस्य अप्रतिगतस्य युद्धेऽपलायमानस्य । न केवलं तावन्मात्रम् । “जिष्णोः जयनशीलस्य “अजूर्यतः अजीर्यमाणस्य । सर्वदा यून इत्यर्थः । अथ प्रत्यक्षेणोच्यते । हे मघवन् इन्द्र “ते तव वीर्यं पराक्रमं “पूर्वे पुरातनाः पुरुषाः "न आपुः । “नापरासः अपरेऽपि नापुः । किं बहुना । "नूतनः “कश्चन आश्चर्यभूतः यः कोऽपि "वीर्यं न "आप न प्राप्नोति ॥
उप॑ स्तुहि प्रथ॒मं र॑त्न॒धेयं॒ बृह॒स्पतिं॑ सनि॒तारं॒ धना॑नाम् ।
यः शंस॑ते स्तुव॒ते शम्भ॑विष्ठः पुरू॒वसु॑रा॒गम॒ज्जोहु॑वानम् ॥७
उप॑ । स्तु॒हि॒ । प्र॒थ॒मम् । र॒त्न॒ऽधेय॑म् । बृह॒स्पति॑म् । स॒नि॒तार॑म् । धना॑नाम् ।
यः । शंस॑ते । स्तु॒व॒ते । शम्ऽभ॑विष्ठः । पु॒रु॒ऽवसुः॑ । आ॒ऽगम॑त् । जोहु॑वानम् ॥७
उप । स्तुहि । प्रथमम् । रत्नऽधेयम् । बृहस्पतिम् । सनितारम् । धनानाम् ।
यः । शंसते । स्तुवते । शम्ऽभविष्ठः । पुरुऽवसुः । आऽगमत् । जोहुवानम् ॥ ७ ॥
हे अन्तरात्मन् त्वं “प्रथमं मुख्यं प्रकृष्टतममित्यर्थः । “रत्नधेयं रमणीयधनदातारं “धनानां हविर्लक्षणानां “सनितारं संभक्तारम् । अथवा रत्नशब्देन मणिमुक्तादयो गृहीता इह धनशब्देन गवादयः । गवादिदातारं “बृहस्पतिं बृहतो मन्त्रस्य पतिं स्वामिनं देवम् “उप “स्तुहि । “यः देवः “शंसते शस्त्रैः “स्तुवते सामभिर्यजमानाय "शंभविष्ठः सुखस्य भावयितृतमो भवति । यश्च “जोहुवानम् आह्वयन्तं यजमानं “पुरूवसुः प्रभूतधनः सन् “आगमत् आगच्छति तमुप स्तुहि ॥
तवो॒तिभि॒ः सच॑माना॒ अरि॑ष्टा॒ बृह॑स्पते म॒घवा॑नः सु॒वीराः॑ ।
ये अ॑श्व॒दा उ॒त वा॒ सन्ति॑ गो॒दा ये व॑स्त्र॒दाः सु॒भगा॒स्तेषु॒ रायः॑ ॥८
तव॑ । ऊ॒तिऽभिः॑ । सच॑मानाः । अरि॑ष्टाः । बृह॑स्पते । म॒घऽवा॑नः । सु॒ऽवीराः॑ ।
ये । अ॒श्व॒ऽदाः । उ॒त । वा॒ । सन्ति॑ । गो॒ऽदाः । ये । व॒स्त्र॒ऽदाः । सु॒ऽभगाः॑ । तेषु॑ । रायः॑ ॥८
तव । ऊतिऽभिः । सचमानाः । अरिष्टाः । बृहस्पते । मघऽवानः । सुऽवीराः ।
ये। अश्वऽदाः । उत । वा । सन्ति । गोऽदाः । ये। वस्त्रऽदाः । सुऽभगाः । तेषु । रायः ॥ ८॥
हे "बृहस्पते “तवोतिभिः रक्षाभिः “सचमानाः संगच्छमानाः “अरिष्टाः अहिंसिताः “मघवानः धनवन्तः सुवीराः शोभनपुत्राश्च भवन्ति । “ये त्वदनुगृहीताः “अश्वदाः बहूनामश्वानां दातारः “सन्ति । “उत “वा अथवा “गोदाः सन्ति । “ये च “वस्त्रदाः “सुभगाः शोभनधनाः सन्ति “तेषु सर्वेषु “रायः धनानि संभवन्विति शेषः ।।
वि॒स॒र्माणं॑ कृणुहि वि॒त्तमे॑षां॒ ये भु॒ञ्जते॒ अपृ॑णन्तो न उ॒क्थैः ।
अप॑व्रतान्प्रस॒वे वा॑वृधा॒नान्ब्र॑ह्म॒द्विष॒ः सूर्या॑द्यावयस्व ॥९
वि॒ऽस॒र्माण॑म् । कृ॒णु॒हि॒ । वि॒त्तम् । ए॒षा॒म् । ये । भु॒ञ्जते॑ । अपृ॑णन्तः । नः॒ । उ॒क्थैः ।
अप॑ऽव्रतान् । प्र॒ऽस॒वे । व॒वृ॒धा॒नान् । ब्र॒ह्म॒ऽद्विषः॑ । सूर्या॑त् । य॒व॒य॒स्व॒ ॥९
विऽसर्माणम् । कृणुहि । वित्तम् । एषाम् । ये । भुञ्जते । अपृणन्तः । नः । उक्थैः ।
अपऽव्रतान् । प्रऽसवे । ववृधानान् । ब्रह्मऽद्विषः । सूर्यात् । यवयस्व ॥९॥
“एषां वक्ष्यमाणानां “वित्तं धनं “विसर्माणं विसरणशीलं “कृणुहि कुरु हे ब्रह्मणस्पते ।। एषामित्युक्तं केषामित्याह । "ये “भुञ्जते "अपृणन्तः अप्रयच्छन्तः । केभ्यः । “उक्थैः स्तुतिप्रतिपादकैः शस्त्रैर्विशिष्टेभ्यः “नः अस्मभ्यम् । तान् “अपव्रतान् अपगतकर्मणः “प्रसवे उत्पत्तिमति मनुष्यलोके “ववृधानान् वर्धमानान् “ब्रह्मद्विषः ब्राह्मणद्वेष्टॄने मन्त्रद्वेष्टॄन् वा "सूर्यात् "यवयस्व पृथक्कुरु । अन्धकारे स्थापयेत्यर्थः ॥
य ओह॑ते र॒क्षसो॑ दे॒ववी॑तावच॒क्रेभि॒स्तं म॑रुतो॒ नि या॑त ।
यो व॒ः शमीं॑ शशमा॒नस्य॒ निन्दा॑त्तु॒च्छ्यान्कामा॑न्करते सिष्विदा॒नः ॥१०
यः । ओह॑ते । र॒क्षसः॑ । दे॒वऽवी॑तौ । अ॒च॒क्रेभिः॑ । तम् । म॒रु॒तः॒ । नि । या॒त॒ ।
यः । वः॒ । शमी॑म् । श॒श॒मा॒नस्य॑ । निन्दा॑त् । तु॒च्छ्यान् । कामा॑न् । क॒र॒ते॒ । सि॒स्वि॒दा॒नः ॥१०
यः । ओहते । रक्षसः । देवऽवीतौ । अचक्रेभिः । तम् । मरुतः । नि । यात ।
यः । वः । शमीम् । शशमानस्य । निन्दात् । तुच्छ्यान् । कामान् । करते । सिस्विदानः ॥१०॥
“यः यजमानः “रक्षसः बलिनो राक्षसान् “ओहते प्रापयति “देववीतौ । देवानां वीतिः प्राप्तिर्भक्षणं वा यत्र स तथोक्तः । तस्मिन् यज्ञे । अन्यथानुष्ठानादिना आसुरं करोतीत्यर्थः । “तं यजमानम् “अचक्रेभिः अचक्रै रथैर्हे “मरुतो “नि “यात नितरां प्रापयतान्धकारम् । यद्वा । अचक्रेभिरिति पूर्वत्रान्वयः । चक्रशब्देनाङ्गान्युच्यन्ते । पुनः पुनरङ्गरहितैः केवलैरेव प्रधानैरोहते प्रापयति । साङ्गं हि कर्म देवानभ्येति । “यः च “वः युष्माकं “शमीं कर्म स्तुतिलक्षणं “शशमानस्य शंसमानस्य मम संबन्धि “निन्दात् निन्देत् वैदिकं ज्योतिष्टोमादिरूपं कर्म निन्दति स्वयं च “तुच्छ्यान् नश्वरान् “कामान् कृष्यादिजनितभोगान् “करते कुरुते “सिष्विदानः स्विद्यन्नात्मानं क्लेशयन् । अथवा युष्मासु कमनीयान् भोगान् तुच्छयान् करोति ॥ ॥ १८ ॥
तमु॑ ष्टुहि॒ यः स्वि॒षुः सु॒धन्वा॒ यो विश्व॑स्य॒ क्षय॑ति भेष॒जस्य॑ ।
यक्ष्वा॑ म॒हे सौ॑मन॒साय॑ रु॒द्रं नमो॑भिर्दे॒वमसु॑रं दुवस्य ॥११
तम् । ऊं॒ इति॑ । स्तु॒हि॒ । यः । सु॒ऽइ॒षुः । सु॒ऽधन्वा॑ । यः । विश्व॑स्य । क्षय॑ति । भे॒ष॒जस्य॑ ।
यक्ष्व॑ । म॒हे । सौ॒म॒न॒साय॑ । रु॒द्रम् । नमः॑ऽभिः । दे॒वम् । असु॑रम् । दु॒व॒स्य॒ ॥११
तम् । ॐ इति । स्तुहि । यः । सुऽइषुः । सुऽधन्वा । यः । विश्वस्य । क्षयति । भेषजस्य ।।
यक्ष्व । महे । सौमनसाय । रुद्रम् । नमःऽभिः । देवम् । असुरम् । दुवस्य ।। ११ ।।
हे आत्मन् “तमु तमेव रुद्रं “स्तुहि स्तुतिं कुरु । यः “स्विषुः शोभनबाणः “सुधन्वा च । विरोधिहन्तृत्वात् सुष्ठुत्वम् । “यः च “विश्वस्य “भेषजस्य औषधस्य “क्षयति ईश्वरो भवति । शारीरस्य सांसारिकस्य च अरिष्टस्य शमनाय ईश्वरव्यतिरिक्तस्य औषधस्य अभावाद्भिषक्तमत्वाच्चास्य भेषजस्वामित्वम् । “भिषक्तमं त्वा भिषजां शृणोमि' ( ऋ. सं. २. ३३. ४) इत्यादिश्रुतेः । किंच तमेव “रुद्रं दुःखात्तत्साधनाद्दुरिताद्वा मोचयितारं देवं “यक्ष्व यज च "महे महते “सौमनसाय सुमनस्त्वाय । ईश्वराराधनाच्चित्तशान्तिः प्रसिद्धा । किंच “नमोभिः हविर्भिर्नमस्कारैर्वा “देवं द्योतमानम् "असुरं प्रकृष्टासुम् । बलवन्तमित्यर्थः । यद्वा । प्राणदातारं रुद्रं “दुवस्य परिचरेति ।।
दमू॑नसो अ॒पसो॒ ये सु॒हस्ता॒ वृष्ण॒ः पत्नी॑र्न॒द्यो॑ विभ्वत॒ष्टाः ।
सर॑स्वती बृहद्दि॒वोत रा॒का द॑श॒स्यन्ती॑र्वरिवस्यन्तु शु॒भ्राः ॥१२
दमू॑नसः । अ॒पसः॑ । ये । सु॒ऽहस्ताः॑ । वृष्णः॑ । पत्नीः॑ । न॒द्यः॑ । वि॒भ्व॒ऽत॒ष्टाः ।
सर॑स्वती । बृ॒ह॒त्ऽदि॒वा । उ॒त । रा॒का । द॒श॒स्यन्तीः॑ । व॒रि॒व॒स्य॒न्तु॒ । शु॒भ्राः ॥१२
दमूनसः । अपसः । ये । सुऽहस्ताः । वृष्णः । पत्नीः । नद्यः । विभ्वऽतष्टाः ।
सरस्वती । बृहत्ऽदिवा । उत । राका । दशस्यन्तीः । वरिवस्यन्तु । शुभ्राः ॥ १२ ॥
अत्र लिङ्गोक्तदेवताः । “दमूनसः दानमनसो दान्तमनसो वा “अपसः चमसाश्वरथगवादिशोभनकर्मवन्तः ॥ मत्वर्थों लुप्यते ॥ अत एव “सुहस्ताः कुशलहस्ताः “ये सन्ति ते ऋभवः “वृष्णः वर्षकस्येन्द्रस्य “पत्नीः पत्न्यः पालयित्र्यः “नद्यः नदनशीला गङ्गाद्याः “विभ्वतष्टाः ऋभूणां मध्यमेन कृताः “सरस्वती एतन्नामिका नदी वाग्देवी वा “बृहद्दिवा प्रभूतदीप्तिः “उत अपि च "राका देवी च “दशस्यन्तीः दशस्यन्त्यः कामान् प्रयच्छन्त्यः "शुभ्राः दीप्ता: ताश्च “वरिवस्यन्तु अस्मभ्यं धनमिच्छन्तु ॥
प्र सू म॒हे सु॑शर॒णाय॑ मे॒धां गिरं॑ भरे॒ नव्य॑सीं॒ जाय॑मानाम् ।
य आ॑ह॒ना दु॑हि॒तुर्व॒क्षणा॑सु रू॒पा मि॑ना॒नो अकृ॑णोदि॒दं नः॑ ॥१३
प्र । सु । म॒हे । सु॒ऽश॒र॒णाय॑ । मे॒धाम् । गिर॑म् । भ॒रे॒ । नव्य॑सीम् । जाय॑मानाम् ।
यः । आ॒ह॒नाः । दु॒हि॒तुः । व॒क्षणा॑सु । रू॒पा । मि॒ना॒नः । अकृ॑णोत् । इ॒दम् । नः॒ ॥१३
प्र । सु । महे । सुऽशरणार्य । मेधाम् । गिरम् । भरे । नव्य॑सीम् । जायमानाम् ।
यः । आहनाः । दुहितुः । वक्षणासु । रूपा । मिनानः । अकृणोत् । इदम् । नः ॥ १३ ॥
"सु सुष्ठु “प्र “भरे प्रकर्षेण संपादयामि “महे महते "सुशरणाय शोभनरक्षकायेन्द्राय पर्जन्याय वा सुसुखाय वा । किम् । “मेधां मतौ धीयमानां “गिरं स्तुतिम् । कीदृशीम् । "नव्यसीं नवतरामतिशयेन स्तुत्यां वा “जायमानाम् इदानीमुत्पद्यमानाम् । नूतनामित्यर्थः। "यः इन्द्रः पर्जन्यो वा "आहनाः आहन्ता सेक्ता “दुहितुः दुहितृस्थानीयायाः पृथिव्या हिताय “वक्षणासु नदीषु “रूपा रूपाणि “मिनान: कुर्वाणः “इदम् उदकं “नः अस्मभ्यम् "अकृणोत् करोतु ॥
प्र सु॑ष्टु॒तिः स्त॒नय॑न्तं रु॒वन्त॑मि॒ळस्पतिं॑ जरितर्नू॒नम॑श्याः ।
यो अ॑ब्दि॒माँ उ॑दनि॒माँ इय॑र्ति॒ प्र वि॒द्युता॒ रोद॑सी उ॒क्षमा॑णः ॥१४
प्र । सु॒ऽस्तु॒तिः । स्त॒नय॑न्तम् । रु॒वन्त॑म् । इ॒ळः । पति॑म् । ज॒रि॒तः॒ । नू॒नम् । अ॒श्याः॒ ।
यः । अ॒ब्दि॒ऽमान् । उ॒द॒नि॒ऽमान् । इय॑र्ति । प्र । वि॒ऽद्युता॑ । रोद॑सी॒ इति॑ । उ॒क्षमा॑णः ॥१४
प्र । सुऽस्तुतिः । स्तनयन्तम् । रुवन्तम् । इळः । पतिम् । जरितः । नूनम् । अश्याः ।
यः । अब्दिऽमान् । उदनिऽमान् । इयर्ति । प्र । विऽद्युता । रोदसी इति । उक्षमाणः ॥१४॥
अत्र पर्जन्यः स्तूयते । "सुष्टुतिः शोभना स्तुतिः “स्तनयन्तं गर्जन्तं "रुवन्तं वर्षणजनितं शब्दं कुर्वाणम् “इळः अन्नस्योदकस्य वा “पतिं स्वामिनं हे "जरितः स्तोतस्त्वदीया स्तुतिः "नूनं “प्र “अश्याः प्रकर्षेण व्याप्नोतु । “यः च पर्जन्यः “अब्दिमान् । अब्दिः अपां दानवान् मेघः । तद्वान् । “उदनिमान् उदकवान् “विद्युता तडिता “रोदसी द्यावापृथिव्यौ “उक्षमाणः सिञ्चन् "प्र “इयर्ति गच्छति ॥
ए॒ष स्तोमो॒ मारु॑तं॒ शर्धो॒ अच्छा॑ रु॒द्रस्य॑ सू॒नूँर्यु॑व॒न्यूँरुद॑श्याः ।
कामो॑ रा॒ये ह॑वते मा स्व॒स्त्युप॑ स्तुहि॒ पृष॑दश्वाँ अ॒यासः॑ ॥१५
ए॒षः । स्तोमः॑ । मारु॑तम् । शर्धः॑ । अच्छ॑ । रु॒द्रस्य॑ । सू॒नून् । यु॒व॒न्यून् । उत् । अ॒श्याः॒ ।
कामः॑ । रा॒ये । ह॒व॒ते॒ । मा॒ । स्व॒स्ति । उप॑ । स्तु॒हि॒ । पृष॑त्ऽअश्वान् । अ॒यासः॑ ॥१५
एषः । स्तोमः । मारुतम् । शर्धः । अच्छ । रुद्रस्य । सूनून् । युवन्यून् । उत्। अश्याः ।
कामः । राये । हवते । मा । स्वस्ति । उप । स्तुहि । पृषत्ऽअश्वान् । अयासः ॥ १५ ॥
“एषः मया संपादितः “स्तोमः स्तोत्रं “मारुतं “शर्धः मरुतां बलम् "अच्छ अभिमुखम् "अश्याः प्राप्नोतु । समुदायरूपेण स्तुत्वा समुदायिरूपेणाह। "रुद्रस्य “सूनून् । एषां रुद्रेण पुत्रत्वेन परिक्लृप्तिरसकृदुक्ता। "युवन्यून यूनो मिश्रणेच्छून्वा "उत् उन्नतमत्यधिकम् अश्याः व्याप्नुहि हे मनः । “कामः संकल्पः "राये धनार्थं “मा मां स्वस्ति अविनश्वरं हवते आह्वयनि प्रेरयतीत्यर्थ:। यस्मादेवं तस्मात् पृषदश्वान् पृषद्वर्णाश्वोपेतान् “अयासः यज्ञगन्तॄन् “उप उपेत्य स्तुहि ॥
प्रैष स्तोमः॑ पृथि॒वीम॒न्तरि॑क्षं॒ वन॒स्पतीँ॒रोष॑धी रा॒ये अ॑श्याः ।
दे॒वोदे॑वः सु॒हवो॑ भूतु॒ मह्यं॒ मा नो॑ मा॒ता पृ॑थि॒वी दु॑र्म॒तौ धा॑त् ॥१६
प्र । ए॒षः । स्तोमः॑ । पृ॒थि॒वीम् । अ॒न्तरि॑क्षम् । वन॒स्पती॑न् । ओष॑धीः । रा॒ये । अ॒श्याः॒ ।
दे॒वःऽदे॑वः । सु॒ऽहवः॑ । भू॒तु॒ । मह्य॑म् । मा । नः॒ । मा॒ता । पृ॒थि॒वी । दुः॒ऽम॒तौ । धा॒त् ॥१६
प्र । एषः । स्तोमः । पृथिवीम् । अन्तरिक्षम् । वनस्पतीन् । ओषधीः । राये । अश्याः ।।
देवःऽदेवः । सुऽहवः । भूतु । मह्यम् । मा । नः । माता । पृथिवी । दुःऽमतौ । धात् ॥१६॥
“एष “स्तोमः स्तुतिः पृथिव्यादिदेवताः “प्र “अश्याः प्राप्नोतु । किमर्थम् । “राये धनार्थम् । "देवोदेवः सर्वोऽपि देवः "मह्यं मदर्थं "सुहवो “भूतु स्वाह्वानो भवतु । "नः अस्मान् “दुर्मतौ “माता सर्वस्य निर्मात्री । यद्वा । अत्रेर्भौमत्वाद्विशेषेण माता । तादृशी “पृथिवी “मा “धात् मा स्थापयतु ॥
उ॒रौ दे॑वा अनिबा॒धे स्या॑म ॥१७
उ॒रौ । दे॒वाः॒ । अ॒नि॒ऽबा॒धे । स्या॒म॒ ॥१७
उरौ । देवाः । अनिऽबाधे। स्याम ॥ १७ ॥
हे “देवाः युष्माकं संबन्धिनि “उरौ महति “अनिबाधे नितरां बाधरहिते सुखे “स्याम भवेम वयमत्रयः ॥
सम॒श्विनो॒रव॑सा॒ नूत॑नेन मयो॒भुवा॑ सु॒प्रणी॑ती गमेम ।
आ नो॑ र॒यिं व॑हत॒मोत वी॒राना विश्वा॑न्यमृता॒ सौभ॑गानि ॥१८
सम् । अ॒श्विनोः॑ । अव॑सा । नूत॑नेन । म॒यः॒ऽभुवा॑ । सु॒ऽप्रनी॑ती । ग॒मे॒म॒ ।
आ । नः॒ । र॒यिम् । व॒ह॒त॒म् । आ । उ॒त । वी॒रान् । आ । विश्वा॑नि । अ॒मृ॒ता॒ । सौभ॑गानि ॥१८
सम् । अश्विनोः । अवसा । नूतनेन । मयःऽभुवा । सुऽप्रनीती । गमेम ।
आ । नः । रयिम् । वहतम् । आ । उत । वीरान् । आ । विश्वानि । अमृता । सौभगानि ॥ १८ ॥
वयम् “अश्विनोः "नूतनेन पूर्वमन्यैरननुभूतेन “मयोभुवा सुखस्य भावयित्रा “सुप्रणीती शोभनप्रणयनवता "अवसा रक्षणेन "सं “गमेम संगच्छेमहि । हे “अमृता अमरणावश्विनौ “नः अस्मभ्यं “रयिं धनम् “आ “वहतं प्रापयतम् । “ओत “वीरान् सुवीर्यवतः पुत्रानपि “आ वहतम् । “विश्वानि सौभगान्यपि “आ वहतम् ॥ ॥ १९ ॥
टिप्पणी
दशरात्रे पञ्चममहः - ... प्र शंतमेति वा वैश्वदेवे विकारः - शांश्रौ 10. 6. 18.
| मण्डल ५ | ||||
|---|---|---|---|---|