ऋग्वेदः सूक्तं ५.४३
| ← सूक्तं ५.४२ | ऋग्वेदः - मण्डल ५ सूक्तं ५.४३ भौमोऽत्रिः |
सूक्तं ५.४४ → |
| दे. विश्वे देवाः। त्रिष्टुप्, १६ एकपदा विराट्। |
आ धेनवः पयसा तूर्ण्यर्था अमर्धन्तीरुप नो यन्तु मध्वा ।
महो राये बृहतीः सप्त विप्रो मयोभुवो जरिता जोहवीति ॥१॥
आ सुष्टुती नमसा वर्तयध्यै द्यावा वाजाय पृथिवी अमृध्रे ।
पिता माता मधुवचाः सुहस्ता भरेभरे नो यशसावविष्टाम् ॥२॥
अध्वर्यवश्चकृवांसो मधूनि प्र वायवे भरत चारु शुक्रम् ।
होतेव नः प्रथमः पाह्यस्य देव मध्वो ररिमा ते मदाय ॥३॥
दश क्षिपो युञ्जते बाहू अद्रिं सोमस्य या शमितारा सुहस्ता ।
मध्वो रसं सुगभस्तिर्गिरिष्ठां चनिश्चदद्दुदुहे शुक्रमंशुः ॥४॥
असावि ते जुजुषाणाय सोमः क्रत्वे दक्षाय बृहते मदाय ।
हरी रथे सुधुरा योगे अर्वागिन्द्र प्रिया कृणुहि हूयमानः ॥५॥
आ नो महीमरमतिं सजोषा ग्नां देवीं नमसा रातहव्याम् ।
मधोर्मदाय बृहतीमृतज्ञामाग्ने वह पथिभिर्देवयानैः ॥६॥
अञ्जन्ति यं प्रथयन्तो न विप्रा वपावन्तं नाग्निना तपन्तः ।
पितुर्न पुत्र उपसि प्रेष्ठ आ घर्मो अग्निमृतयन्नसादि ॥७॥
अच्छा मही बृहती शंतमा गीर्दूतो न गन्त्वश्विना हुवध्यै ।
मयोभुवा सरथा यातमर्वाग्गन्तं निधिं धुरमाणिर्न नाभिम् ॥८॥
प्र तव्यसो नमउक्तिं तुरस्याहं पूष्ण उत वायोरदिक्षि ।
या राधसा चोदितारा मतीनां या वाजस्य द्रविणोदा उत त्मन् ॥९॥
आ नामभिर्मरुतो वक्षि विश्वाना रूपेभिर्जातवेदो हुवानः ।
यज्ञं गिरो जरितुः सुष्टुतिं च विश्वे गन्त मरुतो विश्व ऊती ॥१०॥
आ नो दिवो बृहतः पर्वतादा सरस्वती यजता गन्तु यज्ञम् ।
हवं देवी जुजुषाणा घृताची शग्मां नो वाचमुशती शृणोतु ॥११॥
आ वेधसं नीलपृष्ठं बृहन्तं बृहस्पतिं सदने सादयध्वम् ।
सादद्योनिं दम आ दीदिवांसं हिरण्यवर्णमरुषं सपेम ॥१२॥
आ धर्णसिर्बृहद्दिवो रराणो विश्वेभिर्गन्त्वोमभिर्हुवानः ।
ग्ना वसान ओषधीरमृध्रस्त्रिधातुशृङ्गो वृषभो वयोधाः ॥१३॥
मातुष्पदे परमे शुक्र आयोर्विपन्यवो रास्पिरासो अग्मन् ।
सुशेव्यं नमसा रातहव्याः शिशुं मृजन्त्यायवो न वासे ॥१४॥
बृहद्वयो बृहते तुभ्यमग्ने धियाजुरो मिथुनासः सचन्त ।
देवोदेवः सुहवो भूतु मह्यं मा नो माता पृथिवी दुर्मतौ धात् ॥१५॥
उरौ देवा अनिबाधे स्याम ॥१६॥
समश्विनोरवसा नूतनेन मयोभुवा सुप्रणीती गमेम ।
आ नो रयिं वहतमोत वीराना विश्वान्यमृता सौभगानि ॥१७॥
सायणभाष्यम्
‘आ धेनवः' इति सप्तदशर्चमेकादशं सूक्तमत्रेरार्षं त्रैष्टुभं वैश्वदेवम् । अत्रानुक्रमणिका --’आ धेनवस्त्र्यूनैतयोरुपान्त्यैकपदा ' इति । विनियोगो लैङ्गिकः । अपोनप्त्रीये[१] एकधनासु हविर्धानं प्रति नीयमानास्वाद्यानुवचनीया[२] । सूत्रितं च--- आ धेनवः पयसा तूर्ण्यर्थाः समन्या यन्त्युप यन्त्यन्याः ' (आश्व. श्रौ. ५. १ ) इति ।
आ धे॒नव॒ः पय॑सा॒ तूर्ण्य॑र्था॒ अम॑र्धन्ती॒रुप॑ नो यन्तु॒ मध्वा॑ ।
म॒हो रा॒ये बृ॑ह॒तीः स॒प्त विप्रो॑ मयो॒भुवो॑ जरि॒ता जो॑हवीति ॥१
आ । धे॒नवः॑ । पय॑सा । तूर्णि॑ऽअर्थाः । अम॑र्धन्तीः । उप॑ । नः॒ । य॒न्तु॒ । मध्वा॑ ।
म॒हः । रा॒ये । बृ॒ह॒तीः । स॒प्त । विप्रः॑ । म॒यः॒ऽभुवः॑ । ज॒रि॒ता । जो॒ह॒वी॒ति॒ ॥१
आ। धेनवः । पयसा । तूर्णिऽअर्थाः । अमर्धन्तीः । उप । नः । यन्तु । मध्वा ।
महः । राये । बृहतीः । सप्त । विप्रः । मयःऽभुवः । जरिता । जोहवीति ॥ १ ॥
“धेनवः प्रीणयित्र्यो नद्यः “मध्वा मधुरेण “पयसा रसेन सहिताः “तूर्ण्यर्थाः त्वरमाणगमनाः । ‘अर्थोऽर्तेः ( निरु. १. १८ ) इति यास्कः । “अमर्धन्तीः अहिंसन्त्यः सत्यः “नः अस्मान् “उप “आ "यन्तु उपागच्छन्तु । तदर्थं “महः महते “राये धनाय “बृहतीः महतीः “सप्त सर्पणस्वभावाः सप्तसंख्याकाः ‘इमं मे गङ्गे' ( ऋ. सं. १०. ७५.५) इति मन्त्रोक्ता गङ्गाद्या वा ।। तत्र हि प्राधान्येन सप्तैवोक्ताः । “मयोभुवः सुखस्य भावयित्रीः विप्रः विशेषेण प्रीणयिता "जरिता स्तोता “जोहवीत आह्वयति ॥
आ सु॑ष्टु॒ती नम॑सा वर्त॒यध्यै॒ द्यावा॒ वाजा॑य पृथि॒वी अमृ॑ध्रे ।
पि॒ता मा॒ता मधु॑वचाः सु॒हस्ता॒ भरे॑भरे नो य॒शसा॑वविष्टाम् ॥२
आ । सु॒ऽस्तु॒ती । नम॑सा । व॒र्त॒यध्यै॑ । द्यावा॑ । वाजा॑य । पृ॒थि॒वी इति॑ । अमृ॑ध्रे॒ इति॑ ।
पि॒ता । मा॒ता । मधु॑ऽवचाः । सु॒ऽहस्ता॑ । भरे॑ऽभरे । नः॒ । य॒शसौ॑ । अ॒वि॒ष्टा॒म् ॥२
आ। सुऽस्तुती । नमसा । वर्तयध्यै । द्यावा । वाजाय । पृथिवी इति । अमृध्रे इति ।
पिता । माता । मधुऽवचाः । सुऽहस्ता । भरेऽभरे । नः । यशसौ । अविष्टाम् ॥ २ ॥
अहं “सुष्टुती सुष्टुत्या शोभनस्तोत्रेण “नमसा हविषा च "अमृधे हिंसारहिते “द्यावा “पृथिवी द्यावापृथिव्यौ “आ “वर्तयध्यै। आवर्तयितुमिच्छामि “वाजाय अन्नार्थम् । 'अन्नं वै वाजः' (तै. ब्रा. १.३.६.६ ) इति हि श्रुतिः । “पिता पालयित्री द्यौः "माता निर्मात्री पृथिवी “मधुवचाः प्रियवचना "सुहस्ता अभिमतदानेन शोभनहस्ता। एते उभयविशेषणे । “यशसौ यशोयुक्तौ द्यावापृथिव्यौ “भरेभरे सर्वेषु संग्रामेषु यज्ञेषु वा “नः अस्मान् “अविष्टां रक्षताम् ।।
अध्व॑र्यवश्चकृ॒वांसो॒ मधू॑नि॒ प्र वा॒यवे॑ भरत॒ चारु॑ शु॒क्रम् ।
होते॑व नः प्रथ॒मः पा॑ह्य॒स्य देव॒ मध्वो॑ ररि॒मा ते॒ मदा॑य ॥३
अध्व॑र्यवः । च॒कृ॒ऽवांसः॑ । मधू॑नि । प्र । वा॒यवे॑ । भ॒र॒त॒ । चारु॑ । शु॒क्रम् ।
होता॑ऽइव । नः॒ । प्र॒थ॒मः । पा॒हि॒ । अ॒स्य । देव॑ । मध्वः॑ । र॒रि॒म । ते॒ । मदा॑य ॥३
अध्वर्यवः । चकृऽवांसः । मधूनि । प्र। वायवे । भरत । चारु । शुक्रम् ।।
होताऽइव । नः । प्रथमः । पाहि । अस्य । देव । मध्वः । ररिम । ते। मदाय ॥ ३॥
हे “अध्वर्यवः अध्वरं युञ्जानाः “मधूनि मधुररसानि सोमाज्यादीनि “चकृवांसः कुर्वाणा यूयं “वायवे प्रथमं “प्र “भरत प्रकर्षेण संपादयत “चारु चरणीयं “शुक्रं दीप्तं सोमम् । हे वायो त्वं च “होतेव होता यथा प्रथमं पिबति तद्वत् “नः अस्मदर्थम् “अस्य अमुं सोमं “प्रथमः इतरदेवेभ्यः पूर्वं “पाहि पिब । हे “देव वायो “मध्वः मधुरं सोमरसं ते “मदाय “ररिम ददाम । वायोः पूर्वपानमसकृत्प्रपञ्चितम् ॥
दश॒ क्षिपो॑ युञ्जते बा॒हू अद्रिं॒ सोम॑स्य॒ या श॑मि॒तारा॑ सु॒हस्ता॑ ।
मध्वो॒ रसं॑ सु॒गभ॑स्तिर्गिरि॒ष्ठां चनि॑श्चदद्दुदुहे शु॒क्रमं॒शुः ॥४
दश॑ । क्षिपः॑ । यु॒ञ्ज॒ते॒ । बा॒हू इति॑ । अद्रि॑म् । सोम॑स्य । या । श॒मि॒तारा॑ । सु॒ऽहस्ता॑ ।
मध्वः॑ । रस॑म् । सु॒ऽगभ॑स्तिः । गि॒रि॒ऽस्थाम् । चनि॑श्चदत् । दु॒दु॒हे॒ । शु॒क्रम् । अं॒शुः ॥४
दश । क्षिपः । युञ्जते । बाहू इति । अद्रिम् । सोमस्य । या । शमितारा । सुऽहस्ता ।
मध्वः । रसम् । सुऽगभस्तिः । गिरिऽस्थाम् । चनिश्चदत् । दुदुहे । शुक्रम् । अंशुः ॥ ४ ॥
अत्राभिषवस्य प्रतिपाद्यमानत्वात् सोमो देवता । यद्वा ऐन्द्री । "अद्रिम् अभिषव ग्रावाणं "दश “क्षिपः दशसंख्याकाः क्षेप्त्र्योऽङ्गुलयः "युञ्जते गृह्णन्ति । यद्वा । परस्परं युक्ता भवन्ति । “बाहू अप्यध्वर्युसंबन्धिनौ अद्रिं युञ्जाते । "या यौ “सुहस्ता शोभनहननौ "सोमस्य शमितारौ अभिषोतारौ तौ बाहू युञ्जाते । “मध्वः मधुरस्य सोमस्य “रसं “गिरिष्ठां गिरिस्थायिनं गिरिवदुन्नतप्रदेशस्थितं वा “सुगभस्तिः शोभनाङ्गुलिरध्वर्युः "चनिश्चदत् आह्लादयन् ॥ ‘चदि आह्लादने' इत्यस्माद्यङ्लुकि छान्दसं रूपम् । “दुदुहे दोग्धि । स च “अंशुः “शुक्रं निर्मलं रसं "दुदुहे दुग्धे । यद्वैकं वाक्यम् । अंशुः व्याप्तः सुगभस्तिः सुहस्तोऽध्वर्युः मध्वो रसं दुदुहे दोग्धि ॥
असा॑वि ते जुजुषा॒णाय॒ सोम॒ः क्रत्वे॒ दक्षा॑य बृह॒ते मदा॑य ।
हरी॒ रथे॑ सु॒धुरा॒ योगे॑ अ॒र्वागिन्द्र॑ प्रि॒या कृ॑णुहि हू॒यमा॑नः ॥५
असा॑वि । ते॒ । जु॒जु॒षा॒णाय॑ । सोमः॑ । क्रत्वे॑ । दक्षा॑य । बृ॒ह॒ते । मदा॑य ।
हरी॒ इति॑ । रथे॑ । सु॒ऽधुरा॑ । योगे॑ । अ॒र्वाक् । इन्द्र॑ । प्रि॒या । कृ॒णु॒हि॒ । हू॒यमा॑नः ॥५
असावि । ते । जुजुषाणाय । सोमः । क्रत्वे । दक्षाय । बृहते । मदाय ।
हरी इति । रथे । सुऽधुरा । योगे । अर्वाक् । इन्द्र । प्रिया । कृणुहि । हूयमानः ।। ५ ।।
हे इन्द्र “ते तुभ्यं “जुजुषाणाय सेवमानाय “सोमः “असावि अभिषुतः । किमर्थम् । “क्रत्वे क्रतवे वृत्रवधादिकर्मणे “दक्षाय बलाय “बृहते "मदाय च । यस्मादेवं तस्मात् हे “इन्द्र त्वं “हूयमानः सन् “सुधुरा शोभनायां धुरि नियुक्तौ “प्रिया प्रियौ “हरी अश्वौ "योगे योगार्हे युक्ते वा “रथे योजयित्वा तं रथम् “अर्वाक् अस्मदभिमुखं “कृणुहि कुरु ॥ ॥ २० ॥
आ नो॑ म॒हीम॒रम॑तिं स॒जोषा॒ ग्नां दे॒वीं नम॑सा रा॒तह॑व्याम् ।
मधो॒र्मदा॑य बृह॒तीमृ॑त॒ज्ञामाग्ने॑ वह प॒थिभि॑र्देव॒यानैः॑ ॥६
आ । नः॒ । म॒हीम् । अ॒रम॑तिम् । स॒ऽजोषाः॑ । ग्नाम् । दे॒वीम् । नम॑सा । रा॒तऽह॑व्याम् ।
मधोः॑ । मदा॑य । बृ॒ह॒तीम् । ऋ॒त॒ऽज्ञाम् । आ । अ॒ग्ने॒ । व॒ह॒ । प॒थिऽभिः॑ । दे॒व॒ऽयानैः॑ ॥६
आ। नः । महीम् । अरमतिम् । सऽजोषाः । ग्नाम् । देवीम् । नमसा । रातऽहव्याम् ।
मधोः । मदाय । बृहतीम् । ऋतऽज्ञाम् । आ । अग्ने । वह । पथिऽभिः । देवऽयानैः ॥ ६ ॥
अत्राग्निं संबोध्य ग्नादेवताया आवाह्यत्वादस्याग्निर्ग्ना वा देवता । हे “अग्ने “सजोषाः अस्माभिः सह प्रीयमाणस्त्वं “ग्नां “देवीं सर्वैर्गन्तव्यामेतन्नामिकां देवताम् । 'मेना ग्ना इति स्त्रीणाम् ( निरु. ३. २१ ) इति यास्कः । “नः अस्मदर्थं “देवयानैः देवैर्गन्तव्यैः “पथिभिः मार्गैः “आ अभिमुखम् “आ “वह । कीदृशीम् । “महीं महतीम् "अरमतिम् आ समन्ताद्रममाणां सर्वत्र गन्त्रीं वा “नमसा स्तोत्रेण सह “रातहव्याम् । रातं दत्तं दानाय संकल्पितं हव्यं यस्यास्ताम् । दत्तहविष्कामित्यर्थः । किमर्थम् । “मधोः मधुरस्य सोमस्य “मदाय । पुनः कीदृशीम् । “बृहतीं प्रवृद्धाम् “ऋतज्ञां यज्ञमभिजानतीम् ॥
प्रवर्ग्ये महावीरेऽज्यमाने ‘अञ्जन्ति यम्' इत्येषा । सूत्रितं च--- अञ्जन्ति यं प्रथयन्तो न विप्रा इत्यज्यमाने ' ( आश्व. श्रौ. ४. ६) इति ॥
अ॒ञ्जन्ति॒ यं प्र॒थय॑न्तो॒ न विप्रा॑ व॒पाव॑न्तं॒ नाग्निना॒ तप॑न्तः ।
पि॒तुर्न पु॒त्र उ॒पसि॒ प्रेष्ठ॒ आ घ॒र्मो अ॒ग्निमृ॒तय॑न्नसादि ॥७
अ॒ञ्जन्ति॑ । यम् । प्र॒थय॑न्तः । न । विप्राः॑ । व॒पाऽव॑न्तम् । न । अ॒ग्निना॑ । तप॑न्तः ।
पि॒तुः । न । पु॒त्रः । उ॒पसि॑ । प्रेष्ठः॑ । आ । घ॒र्मः । अ॒ग्निम् । ऋ॒तय॑न् । अ॒सा॒दि॒ ॥७
अञ्जन्ति । यम् । प्रथयन्तः । न । विप्राः । वपाऽवन्तम् । न । अग्निना । तपन्तः ।
पितुः । न । पुत्रः । उपसि । प्रेष्ठः । आ । घर्मः । अग्निम् । ऋतयन् । असादि ॥ ७ ॥
“यं घर्मं महावीरं “प्रथयन्तो “न । नेति संप्रत्यर्थीयः । अस्त्युपमार्थस्य संप्रत्यर्थे प्रयोगः । इदानीं प्रथयन्तः “विप्राः मेधाविन ऋत्विजोऽध्वर्य्वादयः “वपावन्तं “न । वपावन्तं प्रवृद्धं पशुं यथाग्नौ तपन्ति तद्वत् "अग्निना "तपन्तः “अञ्जन्ति । “पितुर्न “पुत्र “उपसि “प्रेष्ठः पितुरुपस्थे प्रियतमः पुत्र इव "घर्मः महावीरः । यद्घ्राम् इत्यपतत्तद्धर्मस्य घर्मत्वम् ' ( तै. आ. ५. १. ५) इति हि श्रुतिः । सः “ऋतयन् यज्ञमिच्छन् अग्निम् अग्नौ “आ “असादि आसादितः । अत्र पितृपुत्रदृष्टान्तः स्फोटादिराहित्येन सुखवासप्रख्यापनार्थः ॥
अच्छा॑ म॒ही बृ॑ह॒ती शंत॑मा॒ गीर्दू॒तो न ग॑न्त्व॒श्विना॑ हु॒वध्यै॑ ।
म॒यो॒भुवा॑ स॒रथा या॑तम॒र्वाग्ग॒न्तं नि॒धिं धुर॑मा॒णिर्न नाभि॑म् ॥८
अच्छ॑ । म॒ही । बृ॒ह॒ती । शम्ऽत॑मा । गीः । दू॒तः । न । ग॒न्तु॒ । अ॒श्विना॑ । हु॒वध्यै॑ ।
म॒यः॒ऽभुवा॑ । स॒ऽरथा॑ । आ । या॒त॒म् । अ॒र्वाक् । ग॒न्तम् । नि॒ऽधिम् । धुर॑म् । आ॒णिः । न । नाभि॑म् ॥८
अच्छ। मही । बृहती । शम्ऽतमा । गीः । दूतः । न । गन्तु। अश्विना । हुवध्यै ।
मयःऽभुवा । सऽरथा । आ । यातम् । अर्वाक् ।। गन्तम् । निऽधिम् । धुरम् । आणिः । न । नाभिम् ॥ ८ ॥
“अच्छ अभिमुखम् “अश्विना अश्विनौ "हुवध्यै आह्वातुं “गीः अस्मदीया स्तुतिः “दूतो “न दूत इवाह्वातेव “गन्तु गच्छतु । गीर्विशेष्यते । “मही पूज्या “बृहती महती “शंतमा सुखतमा । हे अश्विनी "मयोभुवा सुखस्य भावयितारौ “सरथा एकरथौ सन्तौ “निधिं निहितं सोमम् “अर्वाक् अभिमुखं "यातं गच्छतम् । “धुरं भारवाहिकां "नाभिम् “आणिर्न कील इव । यथा निष्कीला नाभी रथं न निर्वहति तद्वत् युवाभ्यां वियुक्तः सोमो यागं न निर्वहतीति ज्ञापयितुमेवं दृष्टान्तितम् ॥
प्र तव्य॑सो॒ नम॑उक्तिं तु॒रस्या॒हं पू॒ष्ण उ॒त वा॒योर॑दिक्षि ।
या राध॑सा चोदि॒तारा॑ मती॒नां या वाज॑स्य द्रविणो॒दा उ॒त त्मन् ॥९
प्र । तव्य॑सः । नमः॑ऽउक्तिम् । तु॒रस्य॑ । अ॒हम् । पू॒ष्णः । उ॒त । वा॒योः । अ॒दि॒क्षि॒ ।
या । राध॑सा । चो॒दि॒तारा॑ । म॒ती॒नाम् । या । वाज॑स्य । द्र॒वि॒णः॒ऽदौ । उ॒त । त्मन् ॥९
प्र । तव्यसः । नमःऽउक्तिम् । तुरस्य । अहम् । पूष्णः । उत । वायोः । अदिक्षि ।
या। राधसा । चोदितारा । मतीनाम् । या । वाजस्य । द्रविणःऽदौ । उत । त्मन् ॥९॥
“अहम् ऋषिः “तव्यसः प्रकृष्टबलस्य “तुरस्य त्वरमाणस्य “पूष्णः पोषकस्य देवस्य । उक्तगुणकाय देवाय “उत अपि च "वायोः उक्तलक्षणाय च “नमउक्तिं नम इति वचनं स्तोत्रं “प्र “अदिक्षि प्रदिशामि। “या यौ पूषवायू “राधसा हविर्लक्षणेन निमित्तेन “मतीनां चोदितारा प्रेरयितारौ । यद्वा ।। राधसेति षष्ठयर्थे तृतीया । राधसो धनस्य मतीनां च चोदयितारौ । यौ च “वाजस्य अन्नस्य संग्रामस्य वा चोदयितारौ तौ देवौ “उत अपि च “त्मन् आत्मन्यनन्यप्रेरणयैव “द्रविणोदौ भवतमिति शेषः ।।
आ नाम॑भिर्म॒रुतो॑ वक्षि॒ विश्वा॒ना रू॒पेभि॑र्जातवेदो हुवा॒नः ।
य॒ज्ञं गिरो॑ जरि॒तुः सु॑ष्टु॒तिं च॒ विश्वे॑ गन्त मरुतो॒ विश्व॑ ऊ॒ती ॥१०
आ । नाम॑ऽभिः । म॒रुतः॑ । व॒क्षि॒ । विश्वा॑न् । आ । रू॒पेभिः॑ । जा॒त॒ऽवे॒दः॒ । हु॒वा॒नः ।
य॒ज्ञम् । गिरः॑ । ज॒रि॒तुः । सु॒ऽस्तु॒तिम् । च॒ । विश्वे॑ । ग॒न्त॒ । म॒रु॒तः॒ । विश्वे॑ । ऊ॒ती ॥१०
आ। नामऽभिः । मरुतः । वक्षि। विश्वान् । ओ । रूपेभिः । जातऽवेदः । हुवानः ।।
यज्ञम् । गिरः । जरितुः । सुऽस्तुतिम् । च । विश्वे । गन्त । मरुतः । विश्वे । ऊती ॥ १० ॥
हे "जातवेदः जातप्रज्ञाग्ने “हुवानः अस्माभिराहूयमानः सन् “विश्वान् “मरुतः सर्वानपि स्तोत्रभाजो हविर्भाजश्च देवान् “नामभिः इन्द्रवरुणेत्यादिलक्षणैः “आ “वक्षि आवहसि । “रूपेभिः सहस्राक्षवज्रहस्तत्वादिलक्षणै रूपैः “आ वक्षि वहसि यज्ञम् । किंच हे “मरुतः “विश्वे सर्वे यूयं “यज्ञम् अस्मदीयं यज्ञसंबन्धि हविर्वा "जरितुः स्तोतुः संबन्धिनीः “गिरः स्तुतिवचांसि "सुष्टुतिं तत्साध्यां शोभनफलां स्तुतिं च । अवयविन्या: स्तुतेरेकत्वादेकवचनम् । अवयवानां बहुत्वाद्बहुवचनम् ॥ उक्ते यज्ञस्तुती अभिलक्ष्य “गन्त आगच्छत । “विश्वे “च यूयम् “ऊती ऊत्या रक्षया च सह गन्त ॥ ॥ २१ ॥
‘आ नो दिवः' इत्येकादशी व्यूढे दशरात्रे नवमेऽहनि प्रउगशस्त्रे सारस्वततृचे द्वितीया । सूत्रितं च--- आ नो दिवो बृहतः पर्वतादा सरस्वत्यभि नो नेषि वस्यः' (आश्व. श्रौ. ८.११) इति ॥
आ नो॑ दि॒वो बृ॑ह॒तः पर्व॑ता॒दा सर॑स्वती यज॒ता ग॑न्तु य॒ज्ञम् ।
हवं॑ दे॒वी जु॑जुषा॒णा घृ॒ताची॑ श॒ग्मां नो॒ वाच॑मुश॒ती शृ॑णोतु ॥११
आ । नः॒ । दि॒वः । बृ॒ह॒तः । पर्व॑तात् । आ । सर॑स्वती । य॒ज॒ता । ग॒न्तु॒ । य॒ज्ञम् ।
हव॑म् । दे॒वी । जु॒जु॒षा॒णा । घृ॒ताची॑ । श॒ग्माम् । नः॒ । वाच॑म् । उ॒श॒ती । शृ॒णो॒तु॒ ॥११
आ । नः । दिवः । बृहतः । पर्वतात् । आ । सरस्वती । यजता । गन्तु । यज्ञम् ।
हवम् । देवी । जुजुषाणा । घृताची । शग्माम् । नः । वाचम् । उशती । शृणोतु ॥ ११ ॥
“नः अस्माकं “यज्ञं “यजता यष्टव्या देवी “सरस्वती “दिवः द्योतमानात् द्युलोकात् “आ “गन्तु आगच्छतु । तथा “बृहतः महतः “पर्वतात् पर्ववतः पूरणवतः प्रीणनवतो वान्तरिक्षात् मेघाद्वा सरस्वती “आ गन्तु आगच्छतु । अनेन माध्यमिकी वागुच्यते । यद्वा एतत् दिव इत्यस्य विशेषणम् । सन्ति हि द्युलोकस्य त्रीणि पर्वाणि तिस्रो दिवः पृथिवीः' इत्यादि श्रुतेः । अस्मिन् पक्षे द्वितीय आकारः पूरणः । तदर्थं “हवम् अस्मदीयमाह्वानं “देवी सरस्वती “जुजुषाणा स्तुतिं सेवमाना “घृताची घृतमुदकमञ्चती “नः अस्मदीयां “शग्मां सुखकरीं “वाचं स्तुतिम् “उशती कामयमाना सती “शृणोतु ।।
आ वे॒धसं॒ नील॑पृष्ठं बृ॒हन्तं॒ बृह॒स्पतिं॒ सद॑ने सादयध्वम् ।
सा॒दद्यो॑निं॒ दम॒ आ दी॑दि॒वांसं॒ हिर॑ण्यवर्णमरु॒षं स॑पेम ॥१२
आ । वे॒धस॑म् । नील॑ऽपृष्ठम् । बृ॒हन्त॑म् । बृह॒स्पति॑म् । सद॑ने । सा॒द॒य॒ध्व॒म् ।
सा॒दत्ऽयो॑निम् । दमे॑ । आ । दी॒दि॒ऽवांस॑म् । हिर॑ण्यऽवर्णम् । अ॒रु॒षम् । स॒पे॒म॒ ॥१२
आ। वेधसम् । नीलऽपृष्ठम् । बृहन्तम् । बृहस्पतिम् । सदने । सादयध्वम् ।
सादत्ऽयोनिम्। दमे । आ । दीदिऽवांसम् । हिरण्यऽवर्णम् । अरुषम् । सपेम ॥ १२ ॥
एषा बार्हस्पत्या । हे ऋत्विजो यूयं “बृहस्पतिं बृहतो मन्त्रस्य स्वामिनं देवं “सदने अस्मद्यागगृहे “आ “सादयध्वं स्थापयध्वम् । कीदृशं देवम् ।' “वेधसं विविधकर्तारं “नीलपृष्ठं स्निग्धाङ्गं "बृहन्तं महान्तम् । तथा सन्तं वयमृत्विग्यजमानाः "सपेम परिचरेम । स एव विशेष्यते । "सादद्योनिं योनौ सीदन्तं “दमे यागगृहे “आ सर्वतः “दीदिवांसं दीप्यमानं “हिरण्यवर्णम् हितरमणीयवर्णम् “अरुषम् आरोचमानम् । अथवेयमाग्नेयी । बृहतः परिवृढस्य कर्मणः स्वामीति बृहस्पतिरग्निरुच्यते । तथा नीलवर्णधूमपृष्ठत्वसदनसादनहिरण्यवर्णत्वादिलिङ्गैरप्यग्निरेव बृहस्पतिः ॥
आ ध॑र्ण॒सिर्बृ॒हद्दि॑वो॒ ररा॑णो॒ विश्वे॑भिर्ग॒न्त्वोम॑भिर्हुवा॒नः ।
ग्ना वसा॑न॒ ओष॑धी॒रमृ॑ध्रस्त्रि॒धातु॑शृङ्गो वृष॒भो व॑यो॒धाः ॥१३
आ । ध॒र्ण॒सिः । बृ॒हत्ऽदि॑वः । ररा॑णः । विश्वे॑भिः । ग॒न्तु॒ । ओम॑ऽभिः । हु॒वा॒नः ।
ग्नाः । वसा॑नः । ओष॑धीः । अमृ॑ध्रः । त्रि॒धातु॑ऽशृङ्गः । वृ॒ष॒भः । व॒यः॒ऽधाः ॥१३
आ। धर्णसिः । बृहत्ऽदिवः । रराणः । विश्वेभिः । गन्तु । ओमऽभिः । हुवानः ।
ग्नाः। वसानः । ओषधीः । अमृधः । त्रिधातुऽशृङ्गः । वृषभः । वयःऽधाः ॥ १३॥ .
इदमाद्यृक्त्रयमाग्नेयम् । अग्निः “आ “गन्तु आगच्छत्वस्मयज्ञं “धर्णसिः सर्वस्य धारकः "बृहद्दिवः प्रभूतदीप्तिः “रराणः रममाणः कामान् प्रयच्छन् वा “विश्वेभिः सर्वैः “ओमभिः रक्षणैः सह “हुवानः आहूयमानः । “ग्नाः गन्त्रीर्ज्वालाः “ओषधीः च “वसानः अमृधः अहिसितः “त्रिधातुशृङ्गः त्रिप्रकारशृङ्गवदुन्नतलोहितशुक्लकृष्णवर्णज्वाल: “वृषभः वर्षिता “वयोधाः अन्नस्य दाता हविषो वा धारकः ॥
मा॒तुष्प॒दे प॑र॒मे शु॒क्र आ॒योर्वि॑प॒न्यवो॑ रास्पि॒रासो॑ अग्मन् ।
सु॒शेव्यं॒ नम॑सा रा॒तह॑व्या॒ः शिशुं॑ मृजन्त्या॒यवो॒ न वा॒से ॥१४
मा॒तुः । प॒दे । प॒र॒मे । शु॒क्रे । आ॒योः । वि॒प॒न्यवः॑ । रा॒स्पि॒रासः॑ । अ॒ग्म॒न् ।
सु॒ऽशेव्य॑म् । नम॑सा । रा॒तऽह॑व्याः । शिशु॑म् । मृ॒ज॒न्ति॒ । आ॒यवः॑ । न । वा॒से ॥१४
मातुः । पदे। परमे। शुक्रे । आयोः । विपन्यवः । रास्पिरासः । अग्मन् ।
सुऽशेव्यम् । नमसा । रातऽहव्याः । शिशुम् । मृजन्ति । आयवः । न । वासे ॥ १४ ॥
“आयोः मनुष्यस्य यजमानस्य “विपन्यवः । स्तोतृनामैतत् । स्तोतारो होत्रादयः “रास्पिरासः ॥ रा धनं हविर्लक्षणम् । तत्स्पृशन्ति रास्पा जुह्वादयः । तद्वान् रास्पी । तद्वन्तो रास्पिराः ॥ उक्तविधा ऋत्विजः “मातुः निर्मातुः पृथिव्याः “शुक्रे दीप्ते “परमे “पदे उत्तरवेद्यां स्थितम् “अग्मन् अगमन् भजन्ते । तदर्थं "सुशेव्यं सुखाय हितं "शिशुम् उत्पन्नमात्रं 'वासे वासाय “नमसा स्तोत्रेण “रातहव्याः दत्तहविष्काः इत्यर्थः । तादृशास्ते “मृजन्ति संमार्जयन्ति । तत्र दृष्टान्तः । “आयवो “न लौकिका मनुष्य इव । ते यथा “शिशुं वासाय मृजन्ति तद्वत् ॥
बृ॒हद्वयो॑ बृह॒ते तुभ्य॑मग्ने धिया॒जुरो॑ मिथु॒नासः॑ सचन्त ।
दे॒वोदे॑वः सु॒हवो॑ भूतु॒ मह्यं॒ मा नो॑ मा॒ता पृ॑थि॒वी दु॑र्म॒तौ धा॑त् ॥१५
बृ॒हत् । वयः॑ । बृ॒ह॒ते । तुभ्य॑म् । अ॒ग्ने॒ । धि॒या॒ऽजुरः॑ । मि॒थु॒नासः॑ । स॒च॒न्त॒ ।
दे॒वःऽदे॑वः । सु॒ऽहवः॑ । भू॒तु॒ । मह्य॑म् । मा । नः॒ । मा॒ता । पृ॒थि॒वी । दुः॒ऽम॒तौ । धा॒त् ॥१५
बृहत् । वयः । बृहते । तुभ्यम् । अग्ने । धियाऽजुरः । मिथुनासः । सचन्त ।
देवःऽदेवः । सुऽहवः । भूतु । मह्यम् । मा। नः । माता । पृथिवी । दुःऽमतौ । धात् ॥१५॥
"बृहत् प्रभूतं “वयः अन्नं हे “अग्ने बृहते “तुभ्यं “धियाजुरः कर्मणा जीर्णाः “मिथुनासः पत्नीभिः सहिताः “सचन्त सेवन्ते । ‘जायापती अग्निमादधीयाताम्' इत्यादिश्रुतेः । अधिकाराध्याये षष्ठे स्त्रिया अप्यधिकारः स च पत्या सह (पू. मी. ६ . १. २४ ) इति हि प्रतिपादितम् । अवशिष्टं गतम् ॥
उ॒रौ दे॑वा अनिबा॒धे स्या॑म ॥१६
उ॒रौ । दे॒वाः॒ । अ॒नि॒ऽबा॒धे । स्या॒म॒ ॥१६
उरौ । देवाः । अनिऽबाधे। स्याम ॥ १६ ॥
सम॒श्विनो॒रव॑सा॒ नूत॑नेन मयो॒भुवा॑ सु॒प्रणी॑ती गमेम ।
आ नो॑ र॒यिं व॑हत॒मोत वी॒राना विश्वा॑न्यमृता॒ सौभ॑गानि ॥१७
सम् । अ॒श्विनोः॑ । अव॑सा । नूत॑नेन । म॒यः॒ऽभुवा॑ । सु॒ऽप्रनी॑ती । ग॒मे॒म॒ ।
आ । नः॒ । र॒यिम् । व॒ह॒त॒म् । आ । उ॒त । वी॒रान् । आ । विश्वा॑नि । अ॒मृ॒ता॒ । सौभ॑गानि ॥१७
सम् । अश्विनोः । अवसा । नूतनेन । मयःऽभुवा । सुऽप्रनीती। गमेम ।
आ। नः । रयिम् । वहतम् । आ । उत । वीरान् । आ । विश्वानि । अमृता। सौभगानि ॥ १७ ॥
व्याख्याते द्वे ॥ ॥ २२ ॥
टिप्पणी
५.४३.११ आ नो दिव इति मन्त्रस्य अत्रिरृषिः । त्रिष्टुप् छन्दः । सरस्वती देवता । ह्रीमिति बीजशक्तिः कीलकम् । मन्त्रेण न्यासः - या साङ्गोपाङ्ग वेदेषु चतुर्श्वेकैव गीयते । अद्वैता ब्रह्मणः शक्तिः सा मां पातु सरस्वती ॥ - सरस्वतीरहस्योपनिषत् २.२
आवर्वृततीरध नु द्विधारा इत्यवृत्तास्वेकधनासु प्रति यदापो अदृश्रमायतीरिति प्रतिदृश्यमानास्वा धेनवः पयसा तूर्ण्यर्था इत्युपायतीषु समन्या यन्त्युप यन्त्यन्या इति समायतीषु ऐ.ब्रा.2.20.5;
आपोनप्त्रीयम् - आधेनवः पयसा तूर्ण्य् अर्था इति । आपो वै धेनवः । आपो हि इदम् सर्वम् धिन्वन्ति । KB.12.1.
ज्योतिष्टोमे प्रातरनुवाकप्रकरणम् - आ धेनव इत्यायतीषु सर्वामुक्त्वा प्रणवेनावस्यति. शांश्रौ 6. 7. 7.
| मण्डल ५ | ||||
|---|---|---|---|---|