ऋग्वेदः सूक्तं ५.५४
| ← सूक्तं ५.५३ | ऋग्वेदः - मण्डल ५ सूक्तं ५.५४ श्यावाश्व आत्रेयः |
सूक्तं ५.५५ → |
| दे. मरुतः। जगती, १४ त्रिष्टुप् । |
प्र शर्धाय मारुताय स्वभानव इमां वाचमनजा पर्वतच्युते ।
घर्मस्तुभे दिव आ पृष्ठयज्वने द्युम्नश्रवसे महि नृम्णमर्चत ॥१॥
प्र वो मरुतस्तविषा उदन्यवो वयोवृधो अश्वयुजः परिज्रयः ।
सं विद्युता दधति वाशति त्रितः स्वरन्त्यापोऽवना परिज्रयः ॥२॥
विद्युन्महसो नरो अश्मदिद्यवो वातत्विषो मरुतः पर्वतच्युतः ।
अब्दया चिन्मुहुरा ह्रादुनीवृत स्तनयदमा रभसा उदोजसः ॥३॥
व्यक्तून्रुद्रा व्यहानि शिक्वसो व्यन्तरिक्षं वि रजांसि धूतयः ।
वि यदज्राँ अजथ नाव ईं यथा वि दुर्गाणि मरुतो नाह रिष्यथ ॥४॥
तद्वीर्यं वो मरुतो महित्वनं दीर्घं ततान सूर्यो न योजनम् ।
एता न यामे अगृभीतशोचिषोऽनश्वदां यन्न्ययातना गिरिम् ॥५॥
अभ्राजि शर्धो मरुतो यदर्णसं मोषथा वृक्षं कपनेव वेधसः ।
अध स्मा नो अरमतिं सजोषसश्चक्षुरिव यन्तमनु नेषथा सुगम् ॥६॥
न स जीयते मरुतो न हन्यते न स्रेधति न व्यथते न रिष्यति ।
नास्य राय उप दस्यन्ति नोतय ऋषिं वा यं राजानं वा सुषूदथ ॥७॥
नियुत्वन्तो ग्रामजितो यथा नरोऽर्यमणो न मरुतः कवन्धिनः ।
पिन्वन्त्युत्सं यदिनासो अस्वरन्व्युन्दन्ति पृथिवीं मध्वो अन्धसा ॥८॥
प्रवत्वतीयं पृथिवी मरुद्भ्यः प्रवत्वती द्यौर्भवति प्रयद्भ्यः ।
प्रवत्वतीः पथ्या अन्तरिक्ष्याः प्रवत्वन्तः पर्वता जीरदानवः ॥९॥
यन्मरुतः सभरसः स्वर्णरः सूर्य उदिते मदथा दिवो नरः ।
न वोऽश्वाः श्रथयन्ताह सिस्रतः सद्यो अस्याध्वनः पारमश्नुथ ॥१०॥
अंसेषु व ऋष्टयः पत्सु खादयो वक्षस्सु रुक्मा मरुतो रथे शुभः ।
अग्निभ्राजसो विद्युतो गभस्त्योः शिप्राः शीर्षसु वितता हिरण्ययीः ॥११॥
तं नाकमर्यो अगृभीतशोचिषं रुशत्पिप्पलं मरुतो वि धूनुथ ।
समच्यन्त वृजनातित्विषन्त यत्स्वरन्ति घोषं विततमृतायवः ॥१२॥
युष्मादत्तस्य मरुतो विचेतसो रायः स्याम रथ्यो वयस्वतः ।
न यो युच्छति तिष्यो यथा दिवोऽस्मे रारन्त मरुतः सहस्रिणम् ॥१३॥
यूयं रयिं मरुत स्पार्हवीरं यूयमृषिमवथ सामविप्रम् ।
यूयमर्वन्तं भरताय वाजं यूयं धत्थ राजानं श्रुष्टिमन्तम् ॥१४॥
तद्वो यामि द्रविणं सद्यऊतयो येना स्वर्ण ततनाम नॄँरभि ।
इदं सु मे मरुतो हर्यता वचो यस्य तरेम तरसा शतं हिमाः ॥१५॥
सायणभाष्यम्
‘प्र शर्धाय' इति पञ्चदशर्चं दशमं सूक्तं श्यावाश्वस्यार्षं मरुद्देवताकम् । चतुर्दशी त्रिष्टुप् शिष्टा जगत्यः । ‘ प्र शर्धाय पञ्चोना जागतमुपान्त्या त्रिष्टुप् ' इत्यनुक्रान्तम् । सूक्तविनियोगो लैङ्गिकः । आद्यैन्द्रामारुत्यां प्रधानस्य याज्या । सूत्रितं च - प्र शर्धाय मारुताय स्वभानव इत्यैन्द्रीमनूच्य मारुत्या यजेत् ' ( आश्व. श्रौ. २. ११ ) इति ॥
प्र शर्धा॑य॒ मारु॑ताय॒ स्वभा॑नव इ॒मां वाच॑मनजा पर्वत॒च्युते॑ ।
घ॒र्म॒स्तुभे॑ दि॒व आ पृ॑ष्ठ॒यज्व॑ने द्यु॒म्नश्र॑वसे॒ महि॑ नृ॒म्णम॑र्चत ॥१
प्र । शर्धा॑य । मारु॑ताय । स्वऽभा॑नवः । इ॒माम् । वाच॑म् । अ॒न॒ज॒ । प॒र्व॒त॒ऽच्युते॑ ।
घ॒र्म॒ऽस्तुभे॑ । दि॒वः । आ । पृ॒ष्ठ॒ऽयज्व॑ने । द्यु॒म्नऽश्र॑वसे । महि॑ । नृ॒म्णम् । अ॒र्च॒त॒ ॥१
प्र । शर्धाय । मारुताय । स्वऽभानवः । इमाम् । वाचम् । अनज । पर्वतऽच्युते ।
घर्मऽस्तुभे । दिवः । आ । पृष्ठऽयज्वने । द्युम्नऽश्रवसे । महि । नृम्णम् । अर्चत ॥१
प्र अनजेति संबन्धः । “मारुताय मरुत्संबन्धिने “शर्धाय बलाय “इमां क्रियमाणां “वाचं स्तुतिं “प्र “अनज प्रापय । “स्वभानवे स्वायत्ततेजसे "पर्वतच्युते पर्वतस्य च्यावयित्रे “घर्मस्तुभे घर्मस्य स्तोभयित्रे दिव “आ द्युलोकादागच्छते “पृष्ठयज्वने षट् पृष्ठैः रथन्तरबृहदादिभिरीजानाय “द्युम्नश्रवसे द्योतमानान्नाय "महि महत् प्रभूतं “नृम्णं धनं हविर्लक्षणम् “अर्चत ददतेत्यर्थः ॥
कारीर्यां प्रथमस्याः पिण्ड्या: ‘ प्र वो मरुतः' इति याज्या । सूत्रितं च - प्र वो मरुतस्तविषा आ यं नरः ' ( आश्व. श्रौ. २. १३ ) इति ॥
प्र वो॑ मरुतस्तवि॒षा उ॑द॒न्यवो॑ वयो॒वृधो॑ अश्व॒युज॒ः परि॑ज्रयः ।
सं वि॒द्युता॒ दध॑ति॒ वाश॑ति त्रि॒तः स्वर॒न्त्यापो॒ऽवना॒ परि॑ज्रयः ॥२
प्र । वः॒ । म॒रु॒तः॒ । त॒वि॒षाः । उ॒द॒न्यवः॑ । व॒यः॒ऽवृधः॑ । अ॒श्व॒ऽयुजः॑ । परि॑ऽज्रयः ।
सम् । वि॒ऽद्युता॑ । दध॑ति । वाश॑ति । त्रि॒तः । स्वर॑न्ति । आपः॑ । अ॒वना॑ । परि॑ऽज्रयः ॥२
प्र । वः । मरुतः । तविषाः । उदन्यवः । वयःऽवृधः । अश्वऽयुजः । परिऽज्रयः ।
सम् । विऽद्युता । दधति । वाशति । त्रितः । स्वरन्ति । आपः । अवना । परिऽज्रयः ॥२
हे “मरुतः “वः युष्माकं गणाः “प्र प्रादुर्भवन्ति । कीदृशा गणाः । “तविषाः दीप्ता महान्तो वा “उदन्यवः उदकेच्छवो जगद्रक्षणार्थं “वयोवृधः अन्नस्य वर्धयितारः “अश्वयुज: गमनाय रथेऽश्वानां योक्तारः “परिज्रयः परितो गन्तारः “विद्युता “सं “दधति संगच्छन्ते । तदानीं “त्रितः त्रिषु स्थानेषु तायमानो मेघो मरुद्गणो वा “वाशति शब्दयति । अस्मिन् पक्षे संघवादः अयम् । तदा “आपः “परिज्रयः परितो गन्त्र्य आपः “अवना अवनौ भूमौ “स्वरन्ति अधः पतन्ति ॥
“विद्युन्महसः' इति तृतीया कारीर्यामेव द्वितीयस्याः पिण्ड्या याज्या । सूत्रितं च -विद्युन्महसो नरोऽश्मदिद्यवः कृष्णं नियानं हरयः सुपर्णाः ' ( आश्व. श्रौ. २. १३ ) इति ॥
वि॒द्युन्म॑हसो॒ नरो॒ अश्म॑दिद्यवो॒ वात॑त्विषो म॒रुत॑ः पर्वत॒च्युत॑ः ।
अ॒ब्द॒या चि॒न्मुहु॒रा ह्रा॑दुनी॒वृत॑ः स्त॒नय॑दमा रभ॒सा उदो॑जसः ॥३
वि॒द्युत्ऽम॑हसः । नरः॑ । अश्म॑ऽदिद्यवः । वात॑ऽत्विषः । म॒रुतः॑ । प॒र्व॒त॒ऽच्युतः॑ ।
अ॒ब्द॒ऽया । चि॒त् । मुहुः॑ । आ । ह्रा॒दु॒नि॒ऽवृतः॑ । स्त॒नय॑त्ऽअमाः । र॒भ॒साः । उत्ऽओ॑जसः ॥३
विद्युत्ऽमहसः । नरः । अश्मऽदिद्यवः । वातऽत्विषः । मरुतः । पर्वतऽच्युतः ।
अब्दऽया । चित् । मुहुः । आ । ह्रादुनिऽवृतः । स्तनयत्ऽअमाः । रभसाः । उत्ऽओजसः ॥३
“विद्युन्महसः विद्योतमानतेजसः “नरः वृष्ट्यादेर्नेतारः “अश्मदिद्यवः व्याप्तायुधा अश्मसारमयायुधा वा “वातत्विषः प्राप्तदीप्तयः “पर्वतच्युतः पर्वतानां मेघानां वा च्यावयितारः “अब्दया “मुहुः उदकानां दातारः ॥ जसः याजादेशः । चिदिति पूरणः ॥ “ह्रादुनीवृतः ह्रादुन्याः अशनेः प्रवर्तकाः “स्तनयदमाः । अमाशब्दः साहित्यवाची । शब्दोपेतगणा इत्यर्थः । “रभसाः वृष्ट्यर्थमुद्युञ्जानाः “उदोजसः उद्धतबला: “मरुतः वृष्ट्यर्थं प्रादुर्भवन्तीत्यर्थः ।।
व्य१॒॑क्तून्रु॑द्रा॒ व्यहा॑नि शिक्वसो॒ व्य१॒॑न्तरि॑क्षं॒ वि रजां॑सि धूतयः ।
वि यदज्राँ॒ अज॑थ॒ नाव॑ ईं यथा॒ वि दु॒र्गाणि॑ मरुतो॒ नाह॑ रिष्यथ ॥४
वि । अ॒क्तून् । रु॒द्राः॒ । वि । अहा॑नि । शि॒क्व॒सः॒ । वि । अ॒न्तरि॑क्षम् । वि । रजां॑सि । धू॒त॒यः॒ ।
वि । यत् । अज्रा॑न् । अज॑थ । नावः॑ । ई॒म् । य॒था॒ । वि । दुः॒ऽगानि॑ । म॒रु॒तः॒ । न । अह॑ । रि॒ष्य॒थ॒ ॥४
वि । अक्तून् । रुद्राः । वि । अहानि । शिक्वसः । वि । अन्तरिक्षम् । वि । रजांसि । धूतयः ।
वि । यत् । अज्रान् । अजथ । नावः । ईम् । यथा । वि । दुःऽगानि । मरुतः । न । अह । रिष्यथ ॥४
हे "रुद्राः रुद्रपुत्रा मरुतः "अक्तून् रात्रीः “वि अजथ इत्युत्तरार्धगतेन संबध्यते । एवं सर्वत्रेति । क्षिपथेति तस्यार्थः । “अहानि अपि “वि अजथ । हे शिक्वसः शक्ताः सर्वमपि कर्तुम् “अन्तरिक्षं “वि अजथ । तथा “रजांसि “वि अजथ। हे “धूतयः कम्पकाः “यत् यदा "अज्रान् मेघान् “वि “अजथ गमयथ “नाव "ईं ताः “यथा समुद्रं तद्वत् “दुर्गाणि शत्रुनगराणि "वि अजथ हे “मरुतो "नाह “रिष्यथ नैव हिंसथ ॥
तद्वी॒र्यं॑ वो मरुतो महित्व॒नं दी॒र्घं त॑तान॒ सूर्यो॒ न योज॑नम् ।
एता॒ न यामे॒ अगृ॑भीतशोचि॒षोऽन॑श्वदां॒ यन्न्यया॑तना गि॒रिम् ॥५
तत् । वी॒र्य॑म् । वः॒ । म॒रु॒तः॒ । म॒हि॒ऽत्व॒नम् । दी॒र्घम् । त॒ता॒न॒ । सूर्यः॑ । न । योज॑नम् ।
एताः॑ । न । यामे॑ । अगृ॑भीतऽशोचिषः । अन॑श्वऽदाम् । यत् । नि । अया॑तन । गि॒रिम् ॥५
तत् । वीर्यम् । वः । मरुतः । महिऽत्वनम् । दीर्घम् । ततान । सूर्यः । न । योजनम् ।
एताः । न । यामे । अगृभीतऽशोचिषः । अनश्वऽदाम् । यत् । नि । अयातन । गिरिम् ॥५
हे "मरुतः “वः युष्माकं “तद्वीर्यं प्रसिद्धं सामर्थ्यं “महित्वनं महत्त्वं “दीर्घम् । अत्यन्तमायतं “ततान तनोति । लोके "सूर्यो “न “योजनं सूर्यस्तेज इव । “एता “न एतवर्णा देवानामश्वा इव । ते यथा “यामे गमने योजनं दीर्घं तन्वन्ति तद्वदित्यपरो दृष्टान्तः । ते च "अगृभीतशोचिषः अगृहीततेजस्काः । यद्वैतन्मरुतां विशेषणम् । हे मरुतो यूयमगृभीतशोचिषः सन्तः “यत् यदा “अनश्वदां व्यापकोदकादातारं पणिभिरपहृतानामश्वानामप्रदातारं वा “गिरिं मेघं पर्वतं वा “न्ययातन निहतवन्तः स्थ॥ ॥ १४ ॥
अभ्रा॑जि॒ शर्धो॑ मरुतो॒ यद॑र्ण॒सं मोष॑था वृ॒क्षं क॑प॒नेव॑ वेधसः ।
अध॑ स्मा नो अ॒रम॑तिं सजोषस॒श्चक्षु॑रिव॒ यन्त॒मनु॑ नेषथा सु॒गम् ॥६
अभ्रा॑जि । शर्धः॑ । म॒रु॒तः॒ । यत् । अ॒र्ण॒सम् । मोष॑थ । वृ॒क्षम् । क॒प॒नाऽइ॑व । वे॒ध॒सः॒ ।
अध॑ । स्म॒ । नः॒ । अ॒रम॑तिम् । स॒ऽजो॒ष॒सः॒ । चक्षुः॑ऽइव । यन्त॑म् । अनु॑ । ने॒ष॒थ॒ । सु॒ऽगम् ॥६
अभ्राजि । शर्धः । मरुतः । यत् । अर्णसम् । मोषथ । वृक्षम् । कपनाऽइव । वेधसः ।
अध । स्म । नः । अरमतिम् । सऽजोषसः । चक्षुःऽइव । यन्तम् । अनु । नेषथ । सुऽगम् ॥६
हे “वेधसः वृष्टेर्विधातारो हे “मरुतः “शर्धः भवतां गणम् “अभ्राजि भ्राजते । “यत् यस्मात् “अर्णसम् उदकवन्तं “वृक्षम् । वृश्च्यते विदार्यत इति वृक्षो मेघः । तं “मोषथ ताडयथेत्यर्थः । “कपनेव। इवेत्यनर्थकः । कम्पनाः सन्तः । यद्वा । कपनाः कृमयो वृक्षं घुणादयः । ते यथा मुष्णन्ति तद्वत् । “अध अपि च । "स्म इति पूरणः । “नः अस्मान् । मामित्यर्थः । हे "सजोषसः युष्मासु परस्परं समानप्रीतयो यूयम् “अरमतिम् आरमणं धनादिकं प्रति “यन्तं 'गच्छन्तम् “अनु “नेषथ अनुक्रमेण नयथ "सुगं सुगमनं मार्गम् । तत्र दृष्टान्तः । “चक्षुरिव । तद्यथा मार्गप्रदर्शनेन नायकं भवति तद्वत् ॥
न स जी॑यते मरुतो॒ न ह॑न्यते॒ न स्रे॑धति॒ न व्य॑थते॒ न रि॑ष्यति ।
नास्य॒ राय॒ उप॑ दस्यन्ति॒ नोतय॒ ऋषिं॑ वा॒ यं राजा॑नं वा॒ सुषू॑दथ ॥७
न । सः । जी॒य॒ते॒ । म॒रु॒तः॒ । न । ह॒न्य॒ते॒ । न । स्रे॒ध॒ति॒ । न । व्य॒थ॒ते॒ । न । रि॒ष्य॒ति॒ ।
न । अ॒स्य॒ । रायः॑ । उप॑ । द॒स्य॒न्ति॒ । न । ऊ॒तयः॑ । ऋषि॑म् । वा॒ । यम् । राजा॑नम् । वा॒ । सुसू॑दथ ॥७
न । सः । जीयते । मरुतः । न । हन्यते । न । स्रेधति । न । व्यथते । न । रिष्यति ।
न । अस्य । रायः । उप । दस्यन्ति । न । ऊतयः । ऋषिम् । वा । यम् । राजानम् । वा । सुसूदथ ॥७
हे “मरुतः यूयं “यम् “ऋषिं मन्त्रद्रष्टारं ब्राह्मणं "राजानं “वा "सुषूदथ क्षारयथ प्रेरयथ सत्कर्मसु “सः ऋषी राजा वा “न “जीयते । अन्यैर्न पराभाव्यते ॥ ‘ जि जये ' ‘ ज्या वयोहानौ ' इत्यस्य वा रूपम् ॥ हे मरुतः “न “हन्यते । न हिंस्यते अत्यर्थं प्राणैर्न वियुज्यते । “न “स्रेधति न क्षीयते । “न “व्यथते न पीड्यते । “न “रिष्यति न हिंस्यते । अत्र हिंसा बाधमात्रम् । “अस्य “रायः धनानि “न “उप “दस्यन्ति नोपक्षीयन्ते । तथा "नोतयः रक्षा अप्युप दस्यन्ति ।
कारीर्यामेव तृतीयस्याः पिण्ड्या याज्या ‘ नियुत्वन्तः' इत्येषा । सूत्रितं च -- नियुत्वन्तो ग्रामजितो यथा नरोऽग्ने बाधस्व वि मृधो वि दुर्गहा ' ( आश्व. श्रौ. २. १३ ) इति ॥
नि॒युत्व॑न्तो ग्राम॒जितो॒ यथा॒ नरो॑ऽर्य॒मणो॒ न म॒रुत॑ः कव॒न्धिन॑ः ।
पिन्व॒न्त्युत्सं॒ यदि॒नासो॒ अस्व॑र॒न्व्यु॑न्दन्ति पृथि॒वीं मध्वो॒ अन्ध॑सा ॥८
नि॒युत्व॑न्तः । ग्रा॒म॒ऽजितः॑ । यथा॑ । नरः॑ । अ॒र्य॒मणः॑ । न । म॒रुतः॑ । क॒व॒न्धिनः॑ ।
पिन्व॑न्ति । उत्स॑म् । यत् । इ॒नासः॑ । अस्व॑रन् । वि । उ॒न्द॒न्ति॒ । पृ॒थि॒वीम् । मध्वः॑ । अन्ध॑सा ॥८
नियुत्वन्तः । ग्रामऽजितः । यथा । नरः । अर्यमणः । न । मरुतः । कबन्धिनः ।
पिन्वन्ति । उत्सम् । यत् । इनासः । अस्वरन् । वि । उन्दन्ति । पृथिवीम् । मध्वः । अन्धसा ॥८
“नियुत्वन्तः नियुत्संज्ञकैरश्वैस्तद्वन्तो मरुतः “ग्रामजितः संघात्मकस्य पदार्थस्य विश्लेषयितारः। “नरः नराकारा नेतारो वा । मरुतो नियुत्वन्तः । अयं शब्दोऽत्राश्वसामान्ये वर्तते । नितरां यवनवन्तोऽश्ववन्तो ग्रामजितो ग्रामस्य जेतारो नर इव मनुष्या इव तथा भवन्ति । “अर्यमणो “न अर्यमप्रभृतय आदित्या इव । दीप्ता इति शेषः । तादृशाः "मरुतः “कवन्धिनः उदकवन्तो भवन्ति । “यत् यदा “इनासः ईश्वराः “उत्सं कूपादिनिम्नप्रदेशं मेघ वा “पिन्वन्ति प्याययन्त्युदकेन । यदा “अस्वरन् शब्दयन्ति यदा “व्युन्दन्ति “पृथिवीं “मध्वः मधुरस्योदकस्य “अन्धसा सारेण तदैवं भवति । यद्वा । यदास्वरन् तदा पिन्वन्त्युत्समिनासः तदान्धसः पृथिवीं व्युन्दन्तीति ।।
प्र॒वत्व॑ती॒यं पृ॑थि॒वी म॒रुद्भ्य॑ः प्र॒वत्व॑ती॒ द्यौर्भ॑वति प्र॒यद्भ्य॑ः ।
प्र॒वत्व॑तीः प॒थ्या॑ अ॒न्तरि॑क्ष्याः प्र॒वत्व॑न्त॒ः पर्व॑ता जी॒रदा॑नवः ॥९
प्र॒वत्व॑ती । इ॒यम् । पृ॒थि॒वी । म॒रुत्ऽभ्यः॑ । प्र॒वत्व॑ती । द्यौः । भ॒व॒ति॒ । प्र॒यत्ऽभ्यः॑ ।
प्र॒वत्व॑तीः । प॒थ्याः॑ । अ॒न्तरि॑क्ष्याः । प्र॒वत्व॑न्तः । पर्व॑ताः । जी॒रऽदा॑नवः ॥९
प्रवत्वती । इयम् । पृथिवी । मरुत्ऽभ्यः । प्रवत्वती । द्यौः । भवति । प्रयत्ऽभ्यः ।
प्रवत्वतीः । पथ्याः । अन्तरिक्ष्याः । प्रवत्वन्तः । पर्वताः । जीरऽदानवः ॥९
“इयं “पृथिवी “मरुद्यः मरुतामर्थाय “प्रवत्वती । प्रवन्तः प्रकर्षवन्तो विस्तीर्णाः प्रदेशा यस्यां सा प्रवत्वती । तादृशी “भवति । कृत्स्नापि भूमिः मरुत्परा भवतीत्यर्थः । तां सर्वामपि व्याप्नुवन्तीति यावत् । तथा “द्यौः अपि “प्रयद्यःती प्रकर्षेण गच्छद्भ्यस्तेभ्यः “प्रवत्वती भवति । सापि मरुतां संचाराय । तथा “अन्तरिक्ष्याः अन्तरिक्षे भवाः “पथ्याः स्नुगतयोऽपि “प्रवत्वतीः प्रवत्वत्यो मरुद्भ्यो भवन्ति । “पर्वताः अद्रयो मेघा वा “प्रवत्वन्तः भवन्ति “जीरदानवः क्षिप्रदाना मरुद्यः। ॥
यन्म॑रुतः सभरसः स्वर्णर॒ः सूर्य॒ उदि॑ते॒ मद॑था दिवो नरः ।
न वोऽश्वा॑ः श्रथय॒न्ताह॒ सिस्र॑तः स॒द्यो अ॒स्याध्व॑नः पा॒रम॑श्नुथ ॥१०
यत् । म॒रु॒तः॒ । स॒ऽभ॒र॒सः॒ । स्वः॒ऽन॒रः॒ । सूर्ये॑ । उत्ऽइ॑ते । मद॑थ । दि॒वः॒ । न॒रः॒ ।
न । वः॒ । अश्वाः॑ । श्र॒थ॒य॒न्त॒ । अह॑ । सिस्र॑तः । स॒द्यः । अ॒स्य । अध्व॑नः । पा॒रम् । अ॒श्नु॒थ॒ ॥१०
यत् । मरुतः । सऽभरसः । स्वःऽनरः । सूर्ये । उत्ऽइते । मदथ । दिवः । नरः ।
न । वः । अश्वाः । श्रथयन्त । अह । सिस्रतः । सद्यः । अस्य । अध्वनः । पारम् । अश्नुथ ॥१०
हे “मरुतः “सभरसः सहबलाः “स्वर्णरः सर्वस्य नेतारो यूयं “यत् यदा सूर्ये "उदिते उद्गते मध्याह्ने “मदथ सोमेन हे “दिवः द्युलोकस्य “नरः नेतारः । यदा सोमं पातुमिच्छथेत्यर्थः । तदा “वोऽश्वाः “सिस्रतः सरन्तः “न “अह “श्रथयन्त नैव श्लथयन्ति । “सद्यः तदानीमेव “अस्याध्वनः देवयजनमार्गस्य “पारमश्नुथ व्याप्नुथ । यद्वा । यदा सोमेन मदथ तदा त्वदीया अश्वा न शिथिला भवन्ति । यूयं च कृत्स्नस्य लोकत्रयमार्गस्य पारमश्नुथ ॥ ॥ १५ ॥
अंसे॑षु व ऋ॒ष्टय॑ः प॒त्सु खा॒दयो॒ वक्ष॑स्सु रु॒क्मा म॑रुतो॒ रथे॒ शुभ॑ः ।
अ॒ग्निभ्रा॑जसो वि॒द्युतो॒ गभ॑स्त्यो॒ः शिप्रा॑ः शी॒र्षसु॒ वित॑ता हिर॒ण्ययी॑ः ॥११
अंसे॑षु । वः॒ । ऋ॒ष्टयः॑ । प॒त्ऽसु । खा॒दयः॑ । वक्षः॑ऽसु । रु॒क्माः । म॒रु॒तः॒ । रथे॑ । शुभः॑ ।
अ॒ग्निऽभ्रा॑जसः । वि॒ऽद्युतः॑ । गभ॑स्त्योः । शिप्राः॑ । शी॒र्षऽसु॑ । विऽत॑ताः । हि॒र॒ण्ययीः॑ ॥११
अंसेषु । वः । ऋष्टयः । पत्ऽसु । खादयः । वक्षःऽसु । रुक्माः । मरुतः । रथे । शुभः ।
अग्निऽभ्राजसः । विऽद्युतः । गभस्त्योः । शिप्राः । शीर्षऽसु । विऽतताः । हिरण्ययीः ॥११
हे “मरुतः “वः युष्माकम् "अंसेषु “ऋष्टयः आयुधानि भासन्त इति शेषः । “पत्सु “खादयः कटकाः । “वक्षःसु “रुक्माः हाराः । “रथे “शुभः मधुराप्रुषा आपः । “अग्निभ्राजसः अग्निदीप्ताः “विद्युतो “गभस्त्योः हस्तयोर्भासन्त इत्यर्थः। “शीर्षसु शिरःसु “हिरण्ययीः' हिरण्यमय्यः “शिप्राः उष्णीषमय्यः “वितताः विस्तृताः । प्रतिवाक्यं वितता इति वा संबन्धनीयम् ॥
तं नाक॑म॒र्यो अगृ॑भीतशोचिषं॒ रुश॒त्पिप्प॑लं मरुतो॒ वि धू॑नुथ ।
सम॑च्यन्त वृ॒जनाति॑त्विषन्त॒ यत्स्वर॑न्ति॒ घोषं॒ वित॑तमृता॒यव॑ः ॥१२
तम् । नाक॑म् । अ॒र्यः । अगृ॑भीतऽशोचिषम् । रुश॑त् । पिप्प॑लम् । म॒रु॒तः॒ । वि । धू॒नु॒थ॒ ।
सम् । अ॒च्य॒न्त॒ । वृ॒जना॑ । अति॑त्विषन्त । यत् । स्वर॑न्ति । घोष॑म् । विऽत॑तम् । ऋ॒त॒ऽयवः॑ ॥१२
तम् । नाकम् । अर्यः । अगृभीतऽशोचिषम् । रुशत् । पिप्पलम् । मरुतः । वि । धूनुथ ।
सम् । अच्यन्त । वृजना । अतित्विषन्त । यत् । स्वरन्ति । घोषम् । विऽततम् । ऋतऽयवः ॥१२
हे “मरुतः “अर्यः गन्तारो यूयं “तं प्रसिद्धं “नाकम् आदित्यम् । नास्मिन्नकमस्तीति नाकः । “अगृभीतशोचिषम् असुरैरनपहृततेजस्कं तं “रुशत् शुभ्रवर्णं “पिप्पलम् उदकं “वि “धूनुथ विविधं चालयथ । अयं द्विकर्मकः ।। “यत् यदा “वृजना बलानि “समच्यन्त संगता बलिनो भवथ । हविर्भिः अस्मद्दत्तैरिति भावः । पश्चात् "अतित्विषन्त दीप्ता भवथ ॥ उभयत्र पुरुषव्यत्ययः ॥ यद्वा । यदासुरा वृजना बलैः समच्यन्त अतित्विषन्त तदा “घोषं भयजनकं शब्दं “विततं विस्तृतं "स्वरन्ति कुरुतेत्यर्थः। “ऋतायवः उदकमिच्छन्तो यूयम् । यद्वा । उत्तरार्धं ऋत्विग्यजमानपरतया व्याख्येयः । यत् यदा ऋतायवः यज्ञकामा यजमानादयो यदा समच्यन्त संगताः वृजना बलान्यतित्विषन्त च स्वरन्ति घोषं स्तोत्रं विततं तदानीं पिप्पलं वि धूनुथेति संबन्धः ॥
यु॒ष्माद॑त्तस्य मरुतो विचेतसो रा॒यः स्या॑म र॒थ्यो॒३॒॑ वय॑स्वतः ।
न यो युच्छ॑ति ति॒ष्यो॒३॒॑ यथा॑ दि॒वो॒३॒॑ऽस्मे रा॑रन्त मरुतः सह॒स्रिण॑म् ॥१३
यु॒ष्माऽद॑त्तस्य । म॒रु॒तः॒ । वि॒ऽचे॒त॒सः॒ । रा॒यः । स्या॒म॒ । र॒थ्यः॑ । वय॑स्वतः ।
न । यः । युच्छ॑ति । ति॒ष्यः॑ । यथा॑ । दि॒वः । अ॒स्मे इति॑ । र॒र॒न्त॒ । म॒रु॒तः॒ । स॒ह॒स्रिण॑म् ॥१३
युष्माऽदत्तस्य । मरुतः । विऽचेतसः । रायः । स्याम । रथ्यः । वयस्वतः ।
न । यः । युच्छति । तिष्यः । यथा । दिवः । अस्मे इति । ररन्त । मरुतः । सहस्रिणम् ॥१३
हे “विचेतसः विविधप्रज्ञा हे "मरुतः "युष्मादत्तस्य युष्माभिर्दत्तस्य "वयस्वतः अन्नवतः “रायः धनस्य "स्याम भवेम स्वामिनः । के। “रथ्यः रथस्वामिनो वयम् । “यः युष्माभिर्दत्तो राः “न “युच्छति न च्यवते । “यथा “दिवः सकाशात् “तिष्यः आदित्यो न युच्छति । तथा “अस्मे अस्मासु “सहस्रिणम् अपरिमितं "रारन्त रमयत हे "मरुतः ॥
यू॒यं र॒यिं म॑रुतः स्पा॒र्हवी॑रं यू॒यमृषि॑मवथ॒ साम॑विप्रम् ।
यू॒यमर्व॑न्तं भर॒ताय॒ वाजं॑ यू॒यं ध॑त्थ॒ राजा॑नं श्रुष्टि॒मन्त॑म् ॥१४
यू॒यम् । र॒यिम् । म॒रु॒तः॒ । स्पा॒र्हऽवी॑रम् । यू॒यम् । ऋषि॑म् । अ॒व॒थ॒ । साम॑ऽविप्रम् ।
यू॒यम् । अर्व॑न्तम् । भ॒र॒ताय॑ । वाज॑म् । यू॒यम् । ध॒त्थ॒ । राजा॑नम् । श्रु॒ष्टि॒ऽमन्त॑म् ॥१४
यूयम् । रयिम् । मरुतः । स्पार्हऽवीरम् । यूयम् । ऋषिम् । अवथ । सामऽविप्रम् ।
यूयम् । अर्वन्तम् । भरताय । वाजम् । यूयम् । धत्थ । राजानम् । श्रुष्टिऽमन्तम् ॥१४
हे “मरुतः “यूयं “रयिं धनं “स्पार्हवीरं स्पृहणीयैर्वीरैः पुत्रभृत्यादिभिरुपेतं “धत्थ दत्थ । हे मरुतः "यूयं “सामविप्रं साम्नां विविधं प्रेरयितारं यद्वा सामसहिता विप्रा यस्य तादृशम् “ऋषिमवथ रक्षथ । हे “यूयम् “अर्वन्तम् अश्वं "वाजम् अन्नं च "भरताय देवान् बिभ्रते श्यावाश्वाय धत्थ । हे मरुतः “यूयं “राजानं दीप्तं स्वामिनं वा “श्रुष्टिमन्तं सुखवन्तम् । पुत्रमित्यर्थः । धत्थ ॥
तद्वो॑ यामि॒ द्रवि॑णं सद्यऊतयो॒ येना॒ स्व१॒॑र्ण त॒तना॑म॒ नॄँर॒भि ।
इ॒दं सु मे॑ मरुतो हर्यता॒ वचो॒ यस्य॒ तरे॑म॒ तर॑सा श॒तं हिमा॑ः ॥१५
तत् । वः॒ । या॒मि॒ । द्रवि॑णम् । स॒द्यः॒ऽऊ॒त॒यः॒ । येन॑ । स्वः॑ । न । त॒तना॑म । नॄन् । अ॒भि ।
इ॒दम् । सु । मे॒ । म॒रु॒तः॒ । ह॒र्य॒त॒ । वचः॑ । यस्य॑ । तरे॑म । तर॑सा । श॒तम् । हिमाः॑ ॥१५
तत् । वः । यामि । द्रविणम् । सद्यःऽऊतयः । येन । स्वः । न । ततनाम । नॄन् । अभि ।
इदम् । सु । मे । मरुतः । हर्यत । वचः । यस्य । तरेम । तरसा । शतम् । हिमाः ॥१५
हे “सद्यऊतयः । तदानीमेव रक्षा येषां ते तादृशाः। सद्योगमना वा “वः युष्मान् “तत् “द्रविणं धनं “यामि याचामहे । “येन धनेन "नॄन् अस्मत्पुत्रभृत्यादीन् “अभि “ततनाम “स्वर्ण आदित्य इव रश्मीन् । हे "मरुतः “मे मम स्वभूतम् “इदम् इदानीं क्रियमाणं “वचः स्तोत्रं “सु सुष्ठु “हर्यत कामयध्वम् । 'यस्य स्तोत्रवचसः “तरसा बलेन “शतं शतसंख्याकान् “हिमाः हेमन्तान् “तरेम शतसंवत्सरं जीवेमेत्यर्थः ॥ ॥ १६ ॥
टिप्पणी
| मण्डल ५ | ||||
|---|---|---|---|---|