ऋग्वेदः सूक्तं ५.३१
| ← सूक्तं ५.३० | ऋग्वेदः - मण्डल ५ सूक्तं ५.३१ अवस्युरात्रेयः |
सूक्तं ५.३२ → |
| दे. इन्द्रः, ८ तृतीयपादस्य कुत्सो वा, चतुर्थपादस्य उशना वा, ९ इन्द्राकुत्सौ। त्रिष्टुप्। |
इन्द्रो रथाय प्रवतं कृणोति यमध्यस्थान्मघवा वाजयन्तम् ।
यूथेव पश्वो व्युनोति गोपा अरिष्टो याति प्रथमः सिषासन् ॥१॥
आ प्र द्रव हरिवो मा वि वेनः पिशङ्गराते अभि नः सचस्व ।
नहि त्वदिन्द्र वस्यो अन्यदस्त्यमेनाँश्चिज्जनिवतश्चकर्थ ॥२॥
उद्यत्सहः सहस आजनिष्ट देदिष्ट इन्द्र इन्द्रियाणि विश्वा ।
प्राचोदयत्सुदुघा वव्रे अन्तर्वि ज्योतिषा संववृत्वत्तमोऽवः ॥३॥
अनवस्ते रथमश्वाय तक्षन्त्वष्टा वज्रं पुरुहूत द्युमन्तम् ।
ब्रह्माण इन्द्रं महयन्तो अर्कैरवर्धयन्नहये हन्तवा उ ॥४॥
वृष्णे यत्ते वृषणो अर्कमर्चानिन्द्र ग्रावाणो अदितिः सजोषाः ।
अनश्वासो ये पवयोऽरथा इन्द्रेषिता अभ्यवर्तन्त दस्यून् ॥५॥
प्र ते पूर्वाणि करणानि वोचं प्र नूतना मघवन्या चकर्थ ।
शक्तीवो यद्विभरा रोदसी उभे जयन्नपो मनवे दानुचित्राः ॥६॥
तदिन्नु ते करणं दस्म विप्राहिं यद्घ्नन्नोजो अत्रामिमीथाः ।
शुष्णस्य चित्परि माया अगृभ्णाः प्रपित्वं यन्नप दस्यूँरसेधः ॥७॥
त्वमपो यदवे तुर्वशायारमयः सुदुघाः पार इन्द्र ।
उग्रमयातमवहो ह कुत्सं सं ह यद्वामुशनारन्त देवाः ॥८॥
इन्द्राकुत्सा वहमाना रथेना वामत्या अपि कर्णे वहन्तु ।
निः षीमद्भ्यो धमथो निः षधस्थान्मघोनो हृदो वरथस्तमांसि ॥९॥
वातस्य युक्तान्सुयुजश्चिदश्वान्कविश्चिदेषो अजगन्नवस्युः ।
विश्वे ते अत्र मरुतः सखाय इन्द्र ब्रह्माणि तविषीमवर्धन् ॥१०॥
सूरश्चिद्रथं परितक्म्यायां पूर्वं करदुपरं जूजुवांसम् ।
भरच्चक्रमेतशः सं रिणाति पुरो दधत्सनिष्यति क्रतुं नः ॥११॥
आयं जना अभिचक्षे जगामेन्द्रः सखायं सुतसोममिच्छन् ।
वदन्ग्रावाव वेदिं भ्रियाते यस्य जीरमध्वर्यवश्चरन्ति ॥१२॥
ये चाकनन्त चाकनन्त नू ते मर्ता अमृत मो ते अंह आरन् ।
वावन्धि यज्यूँरुत तेषु धेह्योजो जनेषु येषु ते स्याम ॥१३॥
सायणभाष्यम्
‘ इन्द्रो रथाय' इति त्रयोदशर्चं सप्तदशं सूक्तम् । अवस्युर्नाम आत्रेय ऋषिः । त्रिष्टुप् छन्दः । इन्द्रो देवता । ' उग्रमयातं ' ' सं ह यद्वाम्' इति पादयोः क्रमेण कुत्सोशनसौ विकल्पेन देवता । ‘ इन्द्राकुत्सा वहमाना' इत्यस्य इन्द्रः कुत्सश्च । तथा चानुक्रान्तम् - ‘इन्द्रो रथाय सप्तोनावस्युरुप्रमिति कौत्स्यौशनसौ वा पादौ परैन्द्राकौत्सी ' इति । विनियोगो लैङ्गिकः ॥
इंद्रो॒ रथा॑य प्र॒वतं॑ कृणोति॒ यम॒ध्यस्था॑न्म॒घवा॑ वाज॒यंतं॑ ।
यू॒थेव॑ प॒श्वो व्यु॑नोति गो॒पा अरि॑ष्टो याति प्रथ॒मः सिषा॑सन् ॥१
इन्द्रः॑ । रथा॑य । प्र॒ऽवत॑म् । कृ॒णो॒ति॒ । यम् । अ॒धि॒ऽअस्था॑त् । म॒घऽवा॑ । वा॒ज॒ऽयन्त॑म् ।
यू॒थाऽइ॑व । प॒श्वः । वि । उ॒नो॒ति॒ । गो॒पाः । अरि॑ष्टः । या॒ति॒ । प्र॒थ॒मः । सिसा॑सन् ॥१
इन्द्रः । रथाय । प्रऽवतम् । कृणोति । यम् । अधिऽअस्थात् । मघऽवा । वाजऽयन्तम् ।
यूथाऽइव । पश्वः । वि । उनोति । गोपाः । अरिष्टः । याति । प्रथमः । सिसासन् ॥१
“मघवा धनवान् “इन्द्रः “वाजयन्तम् अन्नमिच्छन्तं "यं रथम् अध्यस्थात् अधितिष्ठति तस्मै “रथाय “प्रवतं प्रवणमाजिं “कृणोति करोति । अपि च “गोपाः गोपालः “पश्वः “यूथेव पशोः पशूनां यूथानि यथा “व्युनोति प्रेरयति तथा शत्रुसैन्यानि प्रेरयति । “अरिष्टः शत्रुभिः स्वयमहिंसितः “प्रथमः देवानां मुख्य इन्द्रः “सिषासन् शत्रुधनानीच्छन् "याति गच्छति ।।
आ प्र द्र॑व हरिवो॒ मा वि वे॑नः॒ पिशं॑गराते अ॒भि नः॑ सचस्व ।
न॒हि त्वदिं॑द्र॒ वस्यो॑ अ॒न्यदस्त्य॑मे॒नांश्चि॒ज्जनि॑वतश्चकर्थ ॥२
आ । प्र । द्र॒व॒ । ह॒रि॒ऽवः॒ । मा । वि । वे॒नः॒ । पिश॑ङ्गऽराते । अ॒भि । नः॒ । स॒च॒स्व॒ ।
न॒हि । त्वत् । इ॒न्द्र॒ । वस्यः॑ । अ॒न्यत् । अस्ति॑ । अ॒मे॒नान् । चि॒त् । जनि॑ऽवतः । च॒क॒र्थ॒ ॥२
आ । प्र । द्रव । हरिऽवः । मा । वि । वेनः । पिशङ्गऽराते । अभि । नः । सचस्व ।
नहि । त्वत् । इन्द्र । वस्यः । अन्यत् । अस्ति । अमेनान् । चित् । जनिऽवतः । चकर्थ ॥२
हे "हरिवः हरिवन्निन्द्र त्वम् “आ अस्मानभिमुखं “प्र “द्रव प्रकर्षेण गच्छ। किंतु “मा “वि “वेनः । वेनतिः कान्तिकर्मा । अस्मासु विगतकामो मा भूः । किंच हे "पिशङ्गराते बहुरूपधनेन्द्र “नः अस्मान् “अभि “सचस्व अभिसेवस्व । अपि च हे “इन्द्र “वस्यः वसीयः श्रेयस्करं “त्वत् त्वत्तः “अन्यत् “नहि “अस्ति अन्यद्वस्तुजातं नास्ति । “अमेनांश्चित् । मेनाशब्दः स्त्रीवाची । अपगतस्त्रीकांश्चित् “जनिवतः जायावतः “चकर्थ करोषि ॥
उद्यत्सहः॒ सह॑स॒ आज॑निष्ट॒ देदि॑ष्ट॒ इंद्र॑ इंद्रि॒याणि॒ विश्वा॑ ।
प्राचो॑दयत्सु॒दुघा॑ व॒व्रे अं॒तर्वि ज्योति॑षा संववृ॒त्वत्तमो॑ऽवः ॥३
उत् । यत् । सहः॑ । सह॑सः । आ । अज॑निष्ट । देदि॑ष्टे । इन्द्रः॑ । इ॒न्द्रि॒याणि॑ । विश्वा॑ ।
प्र । अ॒चो॒द॒य॒त् । सु॒ऽदुघाः॑ । व॒व्रे । अ॒न्तः । वि । ज्योति॑षा । स॒म्ऽव॒वृ॒त्वत् । तमः॑ । अ॒व॒रित्य॑वः ॥३
उत् । यत् । सहः । सहसः । आ । अजनिष्ट । देदिष्टे । इन्द्रः । इन्द्रियाणि । विश्वा ।
प्र । अचोदयत् । सुऽदुघाः । वव्रे । अन्तः । वि । ज्योतिषा । सम्ऽववृत्वत् । तमः । अवरित्यवः ॥३
“यत् यदा “सहः सूर्यसंबन्धि तेजः “सहसः उषःसंबन्धिनस्तेजसः “उत् “आजनिष्ट उपरिष्टात् प्रादुर्बभूव तदा “इन्द्रः “विश्वा विश्वानि सर्वाणि इन्द्रियाणि धनानि । इन्द्रियमिति धननामैतत । “देदिष्टे । यजमानेभ्यो दिशति । “वव्रे निवारके पर्वते “अन्तः मध्ये बलेन निरुद्धाः "सुदुघाः सुष्ठु दोग्ध्रीर्गाः “प्राचोदयत् प्रैरयत् । “ज्योतिषा तेजसा “संववृत्वत् संवरणशीलं “तमः “वि “अवः निवारितवान् ।।
अन॑वस्ते॒ रथ॒मश्वा॑य तक्ष॒न्त्वष्टा॒ वज्रं॑ पुरुहूत द्यु॒मंतं॑ ।
ब्र॒ह्माण॒ इंद्रं॑ म॒हयं॑तो अ॒र्कैरव॑र्धय॒न्नह॑ये॒ हंत॒वा उ॑ ॥४
अन॑वः । ते॒ । रथ॑म् । अश्वा॑य । त॒क्ष॒न् । त्वष्टा॑ । वज्र॑म् । पु॒रु॒ऽहू॒त॒ । द्यु॒ऽमन्त॑म् ।
ब्र॒ह्माणः॑ । इन्द्र॑म् । म॒हय॑न्तः । अ॒र्कैः । अव॑र्धयन् । अह॑ये । हन्त॒वै । ऊं॒ इति॑ ॥४
अनवः । ते । रथम् । अश्वाय । तक्षन् । त्वष्टा । वज्रम् । पुरुऽहूत । द्युऽमन्तम् ।
ब्रह्माणः । इन्द्रम् । महयन्तः । अर्कैः । अवर्धयन् । अहये । हन्तवै । ऊं इति ॥४
हे “पुरुहूत बहुभिः आहूतेन्द्र “ते त्वदीयं “रथम् “अश्वाय अश्वाभ्यां संयोगार्हम् "अनवः । अनवो मनुष्याः । ऋभवः “तक्षन् अतक्षन् अकुर्वन् । “त्वष्टा च त्वदीयं “वज्रं “द्युमन्तं दीप्तिमन्तम् अकरोत् । “उ अपि च “महयन्तः “इन्द्रं पूजयन्तः “ब्रह्माणः अङ्गिरसः परिवृढा मरुतो वा “अहये अहिं वृत्रं “हन्तवै हन्तुम् “अर्कैः स्तोत्रैः “अवर्धयन् वर्धितवन्तः ॥
वृष्णे॒ यत्ते॒ वृष॑णो अ॒र्कमर्चा॒निंद्र॒ ग्रावा॑णो॒ अदि॑तिः स॒जोषाः॑ ।
अ॒न॒श्वासो॒ ये प॒वयो॑ऽर॒था इंद्रे॑षिता अ॒भ्यव॑र्तंत॒ दस्यू॑न् ॥५
वृष्णे॑ । यत् । ते॒ । वृष॑णः । अ॒र्कम् । अर्चा॑न् । इन्द्र॑ । ग्रावा॑णः । अदि॑तिः । स॒ऽजोषाः॑ ।
अ॒न॒श्वासः॑ । ये । प॒वयः॑ । अ॒र॒थाः । इन्द्र॑ऽइषिताः । अ॒भि । अव॑र्तन्त । दस्यू॑न् ॥५
वृष्णे । यत् । ते । वृषणः । अर्कम् । अर्चान् । इन्द्र । ग्रावाणः । अदितिः । सऽजोषाः ।
अनश्वासः । ये । पवयः । अरथाः । इन्द्रऽइषिताः । अभि । अवर्तन्त । दस्यून् ॥५
हे “इन्द्र “यत् यदा “वृषणः सेचनसमर्था मरुतः “वृष्णे कामानां वर्षित्रे “ते तुभ्यम् "अर्कं स्तोत्रम् “अर्चान् अस्तुवन् अकुर्वन्नित्यर्थः । तदा "अदितिः अदीनाः ॥ वचनव्यत्ययः ॥ “ग्रावाणः अभिषवपाषाणाः “सजोषाः संगता बभूवुरिति शेषः । “अनश्वासः अश्ववर्जिताः “अरथाः रथहीनाः “इन्द्रेषिताः इन्द्रेण प्रेषिताः "पवयः पवमाना गच्छन्तः “ये मरुतः “दस्यून् शत्रून् “अभ्यवर्तन्त अभिभूतान् कुर्वन्तो वर्तन्ते स्म ते मरुतोऽर्चानिति संबन्धः ॥ ॥ २९ ॥
प्र ते॒ पूर्वा॑णि॒ कर॑णानि वोचं॒ प्र नूत॑ना मघव॒न्या च॒कर्थ॑ ।
शक्ती॑वो॒ यद्वि॒भरा॒ रोद॑सी उ॒भे जय॑न्न॒पो मन॑वे॒ दानु॑चित्राः ॥६
प्र । ते॒ । पूर्वा॑णि । कर॑णानि । वो॒च॒म् । प्र । नूत॑ना । म॒घ॒ऽव॒न् । या । च॒कर्थ॑ ।
शक्ति॑ऽवः । यत् । वि॒ऽभराः॑ । रोद॑सी॒ इति॑ । उ॒भे इति॑ । जय॑न् । अ॒पः । मन॑वे । दानु॑ऽचित्राः ॥६
प्र । ते । पूर्वाणि । करणानि । वोचम् । प्र । नूतना । मघऽवन् । या । चकर्थ ।
शक्तिऽवः । यत् । विऽभराः । रोदसी इति । उभे इति । जयन् । अपः । मनवे । दानुऽचित्राः ॥६
हे इन्द्र "ते त्वदीयानि “पूर्वाणि पुरातनानि "करणानि कर्माणि “प्र “वोचम् अहं प्रकर्षेण ब्रवीमि । “नूतना नूतनानि नवानि कर्माणि “प्र वोचं प्रब्रवीमि । हे “मघवन् धनवन्निन्द्र “या यानि कर्माणि “चकर्थ कृतवानसि तानि प्र वोचमिति संबन्धः । हे “शक्तीवः शक्तिमन् । शक्तिर्वज्रं कर्म वा । तद्वन्निन्द्र “यत् यस्त्वम् “उभे “रोदसी द्यावापृथिव्यौ “जयन् वशीकुर्वन् “अपः उदकानि “मनवे मनुष्याय “विभराः विविच्य बिभर्षि । कीदृशीः । “दानुचित्राः चित्रदानाः ॥
तदिन्नु ते॒ कर॑णं दस्म वि॒प्राहिं॒ यद्घ्नन्नोजो॒ अत्रामि॑मीथाः ।
शुष्ण॑स्य चि॒त्परि॑ मा॒या अ॑गृभ्णाः प्रपि॒त्वं यन्नप॒ दस्यूँ॑रसेधः ॥७
तत् । इत् । नु । ते॒ । कर॑णम् । द॒स्म॒ । वि॒प्र॒ । अहि॑म् । यत् । घ्नन् । ओजः॑ । अत्र॑ । अमि॑मीथाः ।
शुष्ण॑स्य । चि॒त् । परि॑ । मा॒याः । अ॒गृ॒भ्णाः॒ । प्र॒ऽपि॒त्वम् । यन् । अप॑ । दस्यू॑न् । अ॒से॒धः॒ ॥७
तत् । इत् । नु । ते । करणम् । दस्म । विप्र । अहिम् । यत् । घ्नन् । ओजः । अत्र । अमिमीथाः ।
शुष्णस्य । चित् । परि । मायाः । अगृभ्णाः । प्रऽपित्वम् । यन् । अप । दस्यून् । असेधः ॥७
हे “दस्म दर्शनीय “विप्र मेधाविन्निन्द्र त्वम् “अत्र अस्मिँल्लोके “अहिं वृत्रमसुरं “घ्नन् हिंसन् “यत् “ओजः यद्बलम् "अमिमीथाः प्रकाशितवानसि “तदिन्नु तत्खलु “ते त्वदीयं "करणं कर्म विद्यते । अपि च “शुष्णस्य “चित् एतन्नामकस्याप्यसुरस्य संबन्धिनीः "मायाः प्रज्ञाः “परि “अगृभ्णाः परिगृहीतवानसि । हे इन्द्र त्वं “प्रपित्वं संग्रामं समीपं वा “यन् प्राप्नुवन् "दस्यून् असुरान् “अप “असेधः अपाबाधथाः ॥
त्वम॒पो यद॑वे तु॒र्वशा॒यार॑मयः सु॒दुघाः॑ पा॒र इं॑द्र ।
उ॒ग्रम॑यात॒मव॑हो ह॒ कुत्सं॒ सं ह॒ यद्वा॑मु॒शनारं॑त दे॒वाः ॥८
त्वम् । अ॒पः । यद॑वे । तु॒र्वशा॒य । अर॑मयः । सु॒ऽदुघाः॑ । पा॒रः । इ॒न्द्र॒ ।
उ॒ग्रम् । अ॒या॒त॒म् । अव॑हः । ह॒ । कुत्स॑म् । सम् । ह॒ । यत् । वा॒म् । उ॒शना॑ । अर॑न्त । दे॒वाः ॥८
त्वम् । अपः । यदवे । तुर्वशाय । अरमयः । सुऽदुघाः । पारः । इन्द्र ।
उग्रम् । अयातम् । अवहः । ह । कुत्सम् । सम् । ह । यत् । वाम् । उशना । अरन्त । देवाः ॥८
हे “इन्द्र “त्वं पारे नदीनां तीरे । प्रवृद्धाः। इति शेषः। 'सुदुघाः ओषधिवनस्पतीन् सुष्ठु दुहतीः "अपः उदकानि “यदवे यदुनामकाय राज्ञे “तुर्वशाय एतन्नामकाय राज्ञे च "अरमयः रमितवानसि । हे इन्द्र युवाम् । त्वं कुत्सश्चेति शेषः । "उग्रम् उद्गूर्णं शुष्णम् "अयातम् अगच्छतम् । तदनन्तरं त्वं शुष्णं हत्वा “कुत्सम् "अवहो “ह स्वगृहं प्रापितवानसि खलु । “यत् यदा “वां युवामिन्द्राकुत्सौ "उशना भार्गवः "देवाः च "सम् "अरन्त “ह संभेजिरे खलु ॥
इंद्रा॑कुत्सा॒ वह॑माना॒ रथे॒ना वा॒मत्या॒ अपि॒ कर्णे॑ वहंतु ।
निः षी॑म॒द्भ्यो धम॑थो॒ निः ष॒धस्था॑न्म॒घोनो॑ हृ॒दो व॑रथ॒स्तमां॑सि ॥९
इन्द्रा॑कुत्सा । वह॑माना । रथे॑न । आ । वा॒म् । अत्याः॑ । अपि॑ । कर्णे॑ । व॒ह॒न्तु॒ ।
निः । सी॒म् । अ॒त्ऽभ्यः । धम॑थः । निः । स॒धऽस्था॑त् । म॒घोनः॑ । हृ॒दः । व॒र॒थः॒ । तमां॑सि ॥९
इन्द्राकुत्सा । वहमाना । रथेन । आ । वाम् । अत्याः । अपि । कर्णे । वहन्तु ।
निः । सीम् । अत्ऽभ्यः । धमथः । निः । सधऽस्थात् । मघोनः । हृदः । वरथः । तमांसि ॥९
हे 'इन्द्राकुत्सा इन्द्राकुत्सौ “रथेन “वहमाना वहमानौ उह्यमानौ “वां युवाम् “अत्याः अश्वाः “कर्णे “अपि । स्तोत्राणि कृणोति करोतीति कर्णः स्तोता यजमानो वा । तत्समीपेऽपीति यावत् । “आ “वहन्तु आ समन्तात् वाहका भवन्तु । युवामपि “अद्भ्यः अप्सु प्रविष्टं “सीम् एनं शुष्णासुरं “निः “धमथः अबाधेथाम् । सीमिति शुष्णासुरो बुद्धिस्थः परामृश्यते । “सधस्थात् स्वकीयात् स्थानात् “निः अबाधेथाम् । “मघोनः मघवतो हविष्मतो यजमानस्य “हृदः हृदयात् “तमांसि अज्ञानरूपाणि पापानि “वरथः निवारयथः ॥
वात॑स्य यु॒क्तान्त्सु॒युज॑श्चि॒दश्वा॑न्क॒विश्चि॑दे॒षो अ॑जगन्नव॒स्युः ।
विश्वे॑ ते॒ अत्र॑ म॒रुतः॒ सखा॑य॒ इंद्र॒ ब्रह्मा॑णि॒ तवि॑षीमवर्धन् ॥१०
वात॑स्य । यु॒क्तान् । सु॒ऽयुजः॑ । चि॒त् । अश्वा॑न् । क॒विः । चि॒त् । ए॒षः । अ॒ज॒ग॒न् । अ॒व॒स्युः ।
विश्वे॑ । ते॒ । अत्र॑ । म॒रुतः॑ । सखा॑यः । इन्द्र॑ । ब्रह्मा॑णि । तवि॑षीम् । अ॒व॒र्ध॒न् ॥१०
वातस्य । युक्तान् । सुऽयुजः । चित् । अश्वान् । कविः । चित् । एषः । अजगन् । अवस्युः ।
विश्वे । ते । अत्र । मरुतः । सखायः । इन्द्र । ब्रह्माणि । तविषीम् । अवर्धन् ॥१०
“कविश्चित् प्राज्ञोऽपि “अवस्युः एतन्नामकः “एषः मन्त्रद्रष्टा “वातस्य वायोर्वेगेन “युक्तान् संयुक्तान् “सुयुजश्चित् सुष्ठु योजनीयान् “अश्वान् “अजगन् प्राप्नोत् । अवस्योः “सखायः “विश्वे सर्वे “मरुतः बहवः स्तोतारो हे “इन्द्र “अत्र अस्मिँलोके “ते त्वदीयां “तविषीं बलं “ब्रह्माणि ब्रह्मभिः स्तोत्रैः “अवर्धन् अवर्धयन् ॥ ॥ ३० ॥
सूर॑श्चि॒द्रथं॒ परि॑तक्म्यायां॒ पूर्वं॑ कर॒दुप॑रं जूजु॒वांसं॑ ।
भर॑च्च॒क्रमेत॑शः॒ सं रि॑णाति पु॒रो दध॑त्सनिष्यति॒ क्रतुं॑ नः ॥११
सूरः॑ । चि॒त् । रथ॑म् । परि॑ऽतक्म्यायाम् । पूर्व॑म् । क॒र॒त् । उप॑रम् । जू॒जु॒ऽवांस॑म् ।
भर॑त् । च॒क्रम् । एत॑शः । सम् । रि॒णा॒ति॒ । पु॒रः । दध॑त् । स॒नि॒ष्य॒ति॒ । क्रतु॑म् । नः॒ ॥११
सूरः । चित् । रथम् । परिऽतक्म्यायाम् । पूर्वम् । करत् । उपरम् । जूजुऽवांसम् ।
भरत् । चक्रम् । एतशः । सम् । रिणाति । पुरः । दधत् । सनिष्यति । क्रतुम् । नः ॥११
इन्द्रः “परितक्म्यायां संग्रामे । परितो गच्छन्त्यस्यां भटाः इति परितक्म्या संग्रामः। एतशाख्येन ऋषिणा सह योद्धुः "सूरश्चित् सूर्यस्यापि संबन्धिनं "जूजुवांसं वेगेन गच्छन्तं “रथम् “उपरम् उपरतव्यापारं “पूर्वं करत् पुराकरोत् । “एतशः एतशाय ॥ विभक्तिव्यत्ययः ॥ इन्द्रः पूर्वं द्विचक्रस्य रथस्यैकं “चक्रं "भरत् अहरत् । स इन्द्रस्तेन चक्रेणासुरान् “सं “रिणाति हिनस्ति । अपि च “पुरो दधत् अस्मान् पुरस्कुर्वन् “नः अस्मदीयं “क्रतुं यज्ञं "सनिष्यति संभजतु ॥
आयं ज॑ना अभि॒चक्षे॑ जगा॒मेंद्रः॒ सखा॑यं सु॒तसो॑ममि॒च्छन् ।
वद॒न्ग्रावाव॒ वेदिं॑ भ्रियाते॒ यस्य॑ जी॒रम॑ध्व॒र्यव॒श्चरं॑ति ॥१२
आ । अ॒यम् । ज॒नाः॒ । अ॒भि॒ऽचक्षे॑ । ज॒गा॒म॒ । इन्द्रः॑ । सखा॑यम् । सु॒तऽसो॑मम् । इ॒च्छन् ।
वद॑न् । ग्रावा॑ । अव॑ । वेदि॑म् । भ्रि॒या॒ते॒ । यस्य॑ । जी॒रम् । अ॒ध्व॒र्यवः॑ । चर॑न्ति ॥१२
आ । अयम् । जनाः । अभिऽचक्षे । जगाम । इन्द्रः । सखायम् । सुतऽसोमम् । इच्छन् ।
वदन् । ग्रावा । अव । वेदिम् । भ्रियाते । यस्य । जीरम् । अध्वर्यवः । चरन्ति ॥१२
हे "जनाः "अभिचक्षे युष्मानभिद्रष्टुम् “अयम् इन्द्रः “सखायं स्तोतारं “सुतसोमम् अभिषुतसोमं यजमानम् "इच्छन् अभिलषन् “आ “जगाम आगच्छति । “अध्वर्यवः “यस्य ग्राव्णः “जीरं क्षेपणं प्रेरणं “चरन्ति कुर्वन्ति सः “ग्रावा सोमाभिषवपाषाणः “वदन् शब्दं कुर्वन “वेदिम् “अव “भ्रियाते अभिह्रियते ॥
ये चा॒कनं॑त चा॒कनं॑त॒ नू ते मर्ता॑ अमृत॒ मो ते अंह॒ आर॑न् ।
वा॒वं॒धि यज्यूँ॑रु॒त तेषु॑ धे॒ह्योजो॒ जने॑षु॒ येषु॑ ते॒ स्याम॑ ॥१३
ये । चा॒कन॑न्त । चा॒कन॑न्त । नु । ते । मर्ताः॑ । अ॒मृ॒त॒ । मो इति॑ । ते । अंहः॑ । आ । अ॒र॒न् ।
व॒व॒न्धि । यज्यू॑न् । उ॒त । तेषु॑ । धे॒हि॒ । ओजः॑ । जने॑षु । येषु॑ । ते॒ । स्याम॑ ॥१३
ये । चाकनन्त । चाकनन्त । नु । ते । मर्ताः । अमृत । मो इति । ते । अंहः । आ । अरन् ।
ववन्धि । यज्यून् । उत । तेषु । धेहि । ओजः । जनेषु । येषु । ते । स्याम ॥१३
हे इन्द्र धनार्थिनः "ये जनास्त्वां “चाकनन्त अकामयन्त पुनश्च “ते “नु क्षिप्रमेव त्वां “चाकनन्त हे “अमृत अमरणशीलेन्द्र “मर्ताः मरणधर्माणः “ते जनाः “अंहः अनर्थं "मो “आरन् मा गमन् । मा उ इति निपातसमुदायो मेत्येकनिपातार्थे वर्तते । “उत अपि च “यज्यून् यजमानान् "ववन्धि संभजस्व । “येषु “जनेषु येषां जनानां मध्ये वयं स्तोतारः “ते त्वदीयाः “स्याम भवाम हे इन्द्र त्वं “तेषु जनेषु “ओजः बलं “धेहि ॥ ॥ ३१ ॥
टिप्पणी
५.३१.१ इन्द्रो रथाय प्रवतं इति इन्द्रो रथाय प्रवतं कृणोतीति मरुत्वतीयं प्रवत्प्रवद्वै प्रथमस्याह्नो रूपम् - कौ.ब्रा. २०.२
५.३१.४ अनवस्ते इति
इन्द्रायार्काश्वमेधवते पुरोडाशम् एकादशकपालं निर् वपेद् यम् महायज्ञो नोपनमेत् (तैसं. २.२.७.५) इत्यस्य पुरोनुवाक्या - अनवस्ते इति।
५.३१.९
प्रमादस्त्वेष हन्ताहं न स स्व इत्यपह्नवः । इन्द्राकुत्सेत्युपप्रैषो न विजानामि संज्वरः ।।बृहद्देवता १.५६ ।।
| मण्डल ५ | ||||
|---|---|---|---|---|