रामायणम्/युद्धकाण्डम्/सर्गः ९१
| ← सर्गः ९० | रामायणम् सर्गः ९१ वाल्मीकिः |
सर्गः ९२ → |
स हताश्वो महातेजा भूमौ तिष्ठन्निशाचरः ।
इन्द्रजित् परमक्रुद्धः सम्प्रजज्वाल तेजसा ।। ६.९१.१ ।।
तौ धन्विनौ जिघांसन्तावन्योन्यमिषुभिर्भृशम् ।
विजयेनाभिनिष्क्रान्तौ वने गजवृषाविव ।। ६.९१.२ ।।
निबर्हयन्तश्चान्योन्यं ते राक्षसवनौकसः ।
भर्तारं न जहुर्युद्धे सम्पतन्तस्ततस्ततः ।। ६.९१.३ ।।
ततस्तान् राक्षसान् सर्वान् हर्षयन् रावणात्मजः ।
स्तुवानो हर्षमाणश्च इदं वचनमब्रवीत् ।। ६.९१.४ ।।
तमसा बहुलेनेमाः संसक्ताः सर्वतो दिशः ।
नेह विज्ञायते स्वो वा परो वा राक्षसोत्तमाः ।। ६.९१.५ ।।
धृष्टं भवन्तो युध्यन्तु हरीणां मोहनाय वै ।
अहं तु रथमास्थाय आगमिष्यामि संयुगम् ।। ६.९१.६ ।।
तथा भवन्तः कुर्वन्तु यथेमे काननौकसः ।
न युद्ध्येयुर्दुरात्मानः प्रविष्टे नगरं मयि ।। ६.९१.७ ।।
इत्युक्त्वा रावणसुतो वञ्चयित्वा वनौकसः ।
प्रविवेश पुरीं लङ्कां रथहेतोरमित्रहा ।। ६.९१.८ ।।
स रथं भूषयित्वा तु रुचिरं हेमभूषितम् ।
प्रासासिशतसम्पूर्णं युक्तं परमवाजिभिः ।। ६.९१.९ ।।
अधिष्ठितं हयज्ञेन सूतेनाप्तोपदेशिना ।
आरुरोह महातेजा रावणिः समितिञ्जयः ।। ६.९१.१० ।।
स राक्षसगणैर्मुख्यैर्वृतो मन्दोदरीसुतः ।
निर्ययौ नगरात्तूर्णं कृतान्तबलचोदितः ।। ६.९१.११ ।।
सो ऽभिनिष्क्रम्य नगरादिन्द्रजित् परवीरहा ।
आभ्ययाज्जवनैरश्वैर्लक्ष्मणं सविभीषणम् ।। ६.९१.१२ ।।
ततो रथस्तमालोक्य सौमित्री रावणात्मजम् ।
वानराश्च महावीर्या राक्षसश्च विभीषणः ।
विस्मयं परमं जग्मुर्लाघवात्तस्य धीमतः ।। ६.९१.१३ ।।
रावणिश्चापि सङ्क्रुद्धो रणे वानरयूथपान् ।
पातयामास बाणौघैः शतशो ऽथ सहस्रशः ।। ६.९१.१४ ।।
स मण्डलीकृतधनू रावणिः समितिञ्जयः ।
हरीनभ्यहनत् क्रुद्धः परं लाघवमास्थितः ।। ६.९१.१५ ।।
ते वध्यमाना हरयो नाराचैर्भीमविक्रमाः ।
सौमित्रिं शरणं प्राप्ताः प्रजापतिमिव प्रजाः ।। ६.९१.१६ ।।
ततः समरकोपेन ज्वलितो रघुनन्दनः ।
चिच्छेद कार्मुकं तस्य दर्शयन् पाणिलाघवम् ।। ६.९१.१७ ।।
सो ऽन्यत् कार्मुकमादय सज्यं चक्रे त्वरन्निव ।
तदप्यस्य त्रिभिर्बाणैर्लक्ष्मणो निरकृन्तत ।। ६.९१.१८ ।।
अथैनं छिन्नधन्वानमाशीविषविषोपमैः ।
विव्याधोरसि सौमित्री रावणिं पञ्चभिः शरैः ।। ६.९१.१९ ।।
ते तस्य कायं निर्भिद्य महाकार्मुकनिस्सृताः ।
निपेतुर्धरणीं बाणा रक्ता इव महोरगाः ।। ६.९१.२० ।।
स भिन्नवर्मा रुधिरं वमन् वक्त्रेण रावणिः ।
जग्राह कार्मुकश्रेष्ठं दृढज्यं बलवत्तरम् ।। ६.९१.२१ ।।
स लक्ष्मणं समुद्दिश्य परं लाघवमास्थितः ।
ववर्ष शरवर्षाणि वर्षाणीव पुरन्दरः ।। ६.९१.२२ ।।
मुक्तमिन्द्रजिता तत्तु शरवर्षमरिन्दमः ।
अवारयदसम्भ्रान्तो लक्ष्मणः सुदुरासदम् ।। ६.९१.२३ ।।
दर्शयामास च तदा रावणिं रघुनन्दनः ।
असम्भ्रान्तो महातेजास्तदद्भुतमिवाभवत् ।। ६.९१.२४ ।।
ततस्तान् राक्षसान् सर्वांस्त्रिभिरेकैकमाहवे ।। ६.९१.२५ ।।
अविध्यत् परमक्रुद्धः शीघ्रास्त्रं सम्प्रदर्शयन् ।
राक्षसेन्द्रसुतं चापि बाणौघैः समताडयत् ।। ६.९१.२६ ।।
सो ऽतिविद्धो बलवता शत्रुणा शत्रुघातिना ।
असक्तं प्रेषयामास लक्ष्मणाय बहून् शरान् ।। ६.९१.२७ ।।
तानप्राप्तान् शितैर्बाणैश्चिच्छेद रघुनन्दनः ।
सारथेरस्य च रणे रथिनो रथसत्तमः ।
शिरो जहार धर्मात्मा भल्लेनानतपर्वणा ।। ६.९१.२८ ।।
असूतास्ते हयास्तत्र रथमूहुरविक्लवाः ।
मण्डलान्यभिधावन्तस्तदद्भुतमिवाभवत् ।। ६.९१.२९ ।।
अमर्षवशमापन्नः सौमित्रिर्द्दढविक्रमः ।
प्रत्यविद्ध्यद्धयांस्तस्य शरैर्वित्रासयन् रणे ।। ६.९१.३० ।।
अमृष्यमाणस्तत्कर्म रावणस्य सुतो बली ।
विव्याध दशभिर्बाणैः सौमित्रिं तममर्षणम् ।। ६.९१.३१ ।।
ते तस्य वज्रप्रतिमाः शराः सर्पविषोपमाः ।
विलयं जग्मुराहत्य कवचं काञ्चनप्रभम् ।। ६.९१.३२ ।।
अभेद्यकवचं मत्वा लक्ष्मणं रावणात्मजः ।
ललाटे लक्ष्मणं बाणैः सुपुङ्खैस्त्रिभिरिन्द्रजित् ।
अविध्यत् परमक्रुद्धः शीघ्रास्त्रं च प्रदर्शयन् ।। ६.९१.३३ ।।
तैः पृषत्कैर्ललाटस्थैः शुशुभे रघुनन्दनः ।
रणाग्रे समरश्लाघी त्रिशृङ्ग इव पर्वतः ।। ६.९१.३४ ।।
स तथा ह्यर्दितो बाणै राक्षसेन महामृधे ।
तमाशु प्रतिविव्याध लक्ष्मणः पञ्चभिः शरैः ।
विकृष्येन्द्रजितो युद्धे वदने शुभकुण्डले ।। ६.९१.३५ ।।
लक्ष्मणेन्द्रजितौ वीरौ महाबलशरासनौ ।
अन्योन्यं जघ्नतुर्बाणैर्विशिखैर्भीमविक्रमौ ।। ६.९१.३६ ।।
ततः शोणितदिग्धाङ्गौ लक्ष्मणेन्द्रजितावुभौ ।
रणे तौ रेजतुर्वीरौ पुष्पिताविव किंशुकौ ।। ६.९१.३७ ।।
तौ परस्परमभ्येत्य सर्वगात्रेषु धन्विनौ ।
घोरैर्विव्यधतुर्बाणैः कृतभावावुभौ जये ।। ६.९१.३८ ।।
ततः समरकोपेन संयुक्तो रावणात्मजः ।
विभीषणं त्रिभिर्बाणैर्विव्याध वदने शुभे ।। ६.९१.३९ ।।
अयोमुखैस्त्रिर्भिर्विद्ध्वा राक्षसेन्द्रं विभीषणम् ।
एकैकेनाभिविव्याध तान् सर्वान् हरियूथपान् ।। ६.९१.४० ।।
तस्मै दृढतरं क्रुद्धो जघान गदया हयान् ।
विभीषणो महातेजा रावणेः स दुरात्मनः ।। ६.९१.४१ ।।
स हताश्वादवप्लुत्य रथान्निहतसारथेः ।
रथशक्तिं महातेजाः पितृव्याय मुमोच ह ।। ६.९१.४२ ।।
तामापतन्तीं सम्प्रेक्ष्य सुमित्रानन्दवर्धनः ।
चिच्छेद निशितैर्बाणैर्दशधा सा ऽपतद्भुवि ।। ६.९१.४३ ।।
तस्मै दृढधनुः क्रुद्धो हताश्वाय विभीषणः ।
वज्रस्पर्शसमान् पञ्च ससर्जोरसि मार्गणान् ।। ६.९१.४४ ।।
ते तस्य कायं निर्भिद्य रुक्मपुङ्खा निमित्तगाः ।
बभूवुर्लोहितादिग्धा रक्ता इव महोरगाः ।। ६.९१.४५ ।।
स पितृव्याय सङ्क्रुद्ध इन्द्रजिच्छरमाददे ।
उत्तमं रक्षसां मध्ये यमदत्तं महाबलः ।। ६.९१.४६ ।।
तं समीक्ष्य महातेजा महेषुं तेन संहितम् ।
लक्ष्मणो ऽप्याददे बाणमन्यं भीमपराक्रमः ।। ६.९१.४७ ।।
कुबेरेण स्वयं स्वप्ने स्वस्मै दत्तं महात्मना ।
दुर्जयं दुर्विषह्यं च सेन्द्रैरपि सुरासुरैः ।। ६.९१.४८ ।।
तयोस्ते धनुषी श्रेष्ठे बाहुभिः परिघोपमैः ।
विकृष्यमाणे बलवत् क्रौञ्चाविव चुकूजतुः ।। ६.९१.४९ ।।
ताभ्यां तौ धनुषि श्रेष्ठे संहितौ सायकोत्तमौ ।
विकृष्यमाणौ वीराभ्यां भृशं जज्वलतुः श्रिया ।। ६.९१.५० ।।
तौ भासयन्तावाकाशं धनुर्भ्यां विशिखौ च्युतौ ।
मुखेन मुखमाहत्य सन्निपेततुरोजसा ।। ६.९१.५१ ।।
सन्निपातस्तयोरासीच्छरयोर्घोररूपयोः ।
सधूमविस्फुलिङ्गश्च तज्जो ऽग्निर्दारुणो ऽभवत् ।। ६.९१.५२ ।।
तौ महाग्रहसङ्काशावन्योन्यं सन्निपत्य च ।
सङ्ग्रामे शतधा यान्तौ मेदिन्यां विनिपेततुः ।। ६.९१.५३ ।।
शरौ प्रतिहतौ दृष्ट्वा तावुभौ रणमूर्धनि ।
व्रीडितौ जातरोषौ च लक्ष्मणेन्द्रजितौ तदा ।। ६.९१.५४ ।।
सुसंरब्धस्तु सौमित्रिरस्त्रं वारुणमाददे ।। ६.९१.५५ ।।
रौद्रं महेन्द्रजिद्युद्धे व्यसृजद्युधि निष्ठितः ।
तेन तद्विहतं त्वस्त्रं वारुणं परमाद्भुतम् ।। ६.९१.५६ ।।
ततः क्रुद्धो महातेजा इन्द्रजित् समितिञ्जयः ।
आग्नेयं सन्दधे दीप्तं स लोकं सङ्क्षिपन्निव ।। ६.९१.५७ ।।
सौरेणास्त्रेण तद्वीरो लक्ष्मणः प्रत्यवारयत् ।। ६.९१.५८ ।।
अस्त्रं निवारितं दृष्ट्वा रावणिः क्रोधमूर्च्छितः ।
आसुरं शत्रुनाशाय घोरमस्त्रं समाददे ।। ६.९१.५९ ।।
तस्माच्चापाद्विनिष्पेतुर्भास्वराः कूटमुद्गराः ।
शूलानि च भुशुण्ड्यश्च गदाः खड्गाः परश्वधाः ।। ६.९१.६० ।।
तद्दृष्ट्वा लक्ष्मणः सङ्ख्ये घोरमस्त्रमथासुरम् ।
अवार्यं सर्वभूतानां सर्वशत्रुविनाशनम् ।
माहेश्वरेण द्युतिमांस्तदस्त्रं प्रत्यवारयत् ।। ६.९१.६१ ।।
तयोः सुतुमुलं युद्धं सम्बभूवाद्भुतोपमम् ।
गगनस्थानि भूतानि लक्ष्मणं पर्यवारयन् ।। ६.९१.६२ ।।
भैरवाभिरुते भीमे युद्धे वानररक्षसाम् ।
भूतैर्बहुभिराकाशं विस्मितैरावृतं बभौ ।। ६.९१.६३ ।।
ऋषयः पितरो देवा गन्धर्वा गरुडोरगाः ।
शतक्रतुं पुरस्कृत्य ररक्षुर्लक्ष्मणं रणे ।। ६.९१.६४ ।।
अथान्यं मार्गणश्रेष्ठं सन्दधे राघवानुजः ।
हुताशनसमस्पर्शं रावणात्मजदारणम् ।। ६.९१.६५ ।।
सुपत्रमनुवृत्ताङ्गं सुपर्वाणं सुसंस्थितम् ।
सुवर्णविकृतं वीरः शरीरान्तकरं शरम् ।। ६.९१.६६ ।।
दुरावारं दुर्विषह्यं राक्षसानां भयावहम् ।
आशीविषविषप्रख्यं देवसङ्घैः समर्चितम् ।। ६.९१.६७ ।।
येन शक्रो महातेजा दानवानजयत् प्रभुः ।
पुरा दैवासुरे युद्धे वीर्यवान् हरिवाहनः ।। ६.९१.६८ ।।
तदैन्द्रमस्त्रं सौमित्रिः संयुगेष्वपराजितम् ।
शरश्रेष्ठं धनुः श्रेष्ठे नरश्रेष्ठो ऽभिसन्दधे ।। ६.९१.६९ ।।
सन्धायामित्रदलनं विचकर्ष शरासनम् ।
सज्यमायम्य दुर्धर्षं कालो लोकक्षये यथा ।। ६.९१.७० ।।
सन्धाय धनुषि श्रेष्ठे विकर्षन्निदमब्रवीत् ।
लक्ष्मीवाँल्लक्ष्मणो वाक्यमर्थसाधकमात्मनः ।। ६.९१.७१ ।।
धर्मात्मा सत्यसन्धश्च रामो दाशरथिर्यदि ।
पौरुषे चाप्रतिद्वन्द्वः शरैनं जहि रावणिम् ।। ६.९१.७२ ।।
इत्युक्त्वा बाणमाकर्णं विकृष्य तमजिह्मगम् ।
लक्ष्मणः समरे वीरः ससर्जेन्द्रजितं प्रति ।
ऐन्द्रास्त्रेण समायोज्य लक्ष्मणः परवीरहा ।। ६.९१.७३ ।।
स शिरः सशिरस्त्राणं श्रीमज्ज्वलितकुण्डलम् ।
प्रमथ्येन्द्रजितः कायात् पातयामास भूतले ।। ६.९१.७४ ।।
तद्राक्षसतनूजस्य छिन्नस्कन्धं शिरो महत् ।
तपनीयनिभं भूमौ ददृशे रुधिरोक्षितम् ।। ६.९१.७५ ।।
हतस्तु निपपाताशु धरण्यां रावणात्मजः ।
कवची सशिरस्त्राणो विध्वस्तः सशरासनः ।। ६.९१.७६ ।।
चुक्रुशुस्ते ततः सर्वे वानराः सविभीषणाः ।
हृष्यन्तो निहते तस्मिन् देवा वृत्रवधे यथा ।। ६.९१.७७ ।।
अथान्तरिक्षे देवानामृषीणां च महात्मनाम् ।
अभिजज्ञे च सन्नादो गन्धर्वाप्सरसामपि ।। ६.९१.७८ ।।
पतितं तमभिज्ञाय राक्षसी सा महाचमूः ।
वध्यमाना दिशो भेजे हरिभिर्जितकाशिभिः ।। ६.९१.७९ ।।
वानरैर्वध्यमानास्ते शस्त्राण्युत्सृज्य राक्षसाः ।
लङ्कामभिमुखाः सस्त्रुर्नष्टसञ्ज्ञाः प्रधाविताः ।। ६.९१.८० ।।
दुद्रुवुर्बहुधा भीता राक्षसाः शतशो दिशः ।
त्यक्त्वा प्रहरणान् सर्वे पट्टिशासिपरश्वधान् ।। ६.९१.८१ ।।
केचिल्लङ्कां परित्रस्ताः प्रविष्टा वानरार्दिताः ।
समुद्रे पतिताः केचित् केचित् पर्वतमाश्रिताः ।। ६.९१.८२ ।।
हतमिन्द्रजितं दृष्ट्वा शयानं समरक्षितौ ।
राक्षसानां सहस्रेषु न कश्चित् प्रत्यदृश्यत ।। ६.९१.८३ ।।
यथा ऽस्तं गत आदित्ये नावतिष्ठन्ति रश्मयः ।
तथा तस्मिन्निपतिते राक्षसास्ते गता दिशः ।। ६.९१.८४ ।।
शान्तरश्मिरिवादित्यो निर्वाण इव पावकः ।
स बभूव महातेजा व्यपास्तगतजीवितः ।। ६.९१.८५ ।।
प्रशान्तपीडाबहुलो नष्टारिष्टः प्रतापवान् ।
बभूव लोकः पतिते राक्षसेन्द्रसुते तदा ।। ६.९१.८६ ।।
हर्षं च शक्रो भगवान् सह सर्वैः सुरर्षभैः ।
जगाम निहते तस्मिन् राक्षसे पापकर्मणि ।। ६.९१.८७ ।।
आकाशे चापि देवानां शुश्रुवे दुन्दुभिस्वनः ।। ६.९१.८८ ।।
नृत्यद्भिरप्सरोभिश्च गन्धर्वैश्च महात्मभिः ।। ६.९१.८९ ।।
ववृषुः पुष्पवर्षाणि तदद्भुतमभूत्तदा ।
प्रशशंसुर्हते तस्मिन् राक्षसे क्रूरकर्मणि ।। ६.९१.९० ।।
शुद्धा आपो दिशश्चैव जहृषुर्दैत्यदानवाः ।। ६.९१.९१ ।।
आजग्मुः पतिते तस्मिन् सर्वलोकभयावहे ।
ऊचुश्च सहिताः सर्वे देवगन्धर्वदानवाः ।
विज्वराः शान्तकलुषा ब्राह्मणा विचरन्त्विति ।। ६.९१.९२ ।।
ततो ऽभ्यनन्दन् संहृष्टाः समरे हरियूथपाः ।
तमप्रतिबलं दृष्ट्वा हतं नैर्ऋतपुङ्गवम् ।। ६.९१.९३ ।।
विभीषणो हनूमांश्च जाम्बवांश्चर्क्षयूथपः ।
विजयेनाभिनन्दन्तस्तुष्टुवुश्चापि लक्ष्मणम् ।। ६.९१.९४ ।।
क्ष्वेलन्तश्च नदन्तश्च गर्जन्तश्च प्लवङ्गमाः ।
लब्धलक्षा रघुसुतं परिवार्योपतस्थिरे ।। ६.९१.९५ ।।
लाङ्गूलानि प्रविध्यन्तः स्फोटयन्तश्च वानराः ।
लक्ष्मणो जयतीत्येवं वाक्यं विश्रावयंस्तदा ।। ६.९१.९६ ।।
अन्योन्यं च समाश्लिष्य कपयो हृष्टमानसाः ।
चक्रुरुच्चावचगुणा राघवाश्रयजाः कथाः ।। ६.९१.९७ ।।
तदसुकरमथाभिवीक्ष्य हृष्टाः प्रियसुहृदो युधि लक्ष्मणस्य कर्म ।
परममुपलभन् मनः प्रहर्षं विनिहतमिन्द्ररिपुं निशम्य देवाः ।। ६.९१.९८ ।।
इत्यार्षे श्रीमद्रामायणे वाल्मीकीये आदिकाव्ये श्रीमद्युद्धकाण्डे एकनवतितमः सर्गः ।। ९१ ।।