रामायणम्/अरण्यकाण्डम्/सर्गः ६९
< रामायणम् | अरण्यकाण्डम्
| ← सर्गः ६८ | रामायणम्/अरण्यकाण्डम् अरण्यकाण्डम् वाल्मीकिः |
सर्गः ७० → |
श्रीमद्वाल्मीकियरामायणे अरण्यकाण्डे एकोनसप्ततितमः सर्गः ॥३-६९॥
कृत्वैवमुदकं तस्मै प्रस्थितौ राघवौ तदा। अवेक्षन्तौ वने सीतां जग्मतुः पश्चिमां दिशम्॥ १॥ तां दिशं दक्षिणां गत्वा शरचापासिधारिणौ। अविप्रहतमैक्ष्वाकौ पन्थानं प्रतिपेदतुः॥ २॥ गुल्मैर्वृक्षैश्च बहुभिर्लताभिश्च प्रवेष्टितम्। आवृतं सर्वतो दुर्गं गहनं घोरदर्शनम्॥ ३॥ व्यतिक्रम्य तु वेगेन गृहीत्वा दक्षिणां दिशम्। सुभीमं तन्महारण्यं व्यतियातौ महाबलौ॥ ४॥ ततः परं जनस्थानात् त्रिकोशं गम्य राघवौ। क्रौञ्चारण्यं विविशतुर्गहनं तौ महौजसौ॥ ५॥ नानामेघघनप्रख्यं प्रहृष्टमिव सर्वतः। नानावर्णैः शुभैः पुष्पैर्मृगपक्षिगणैर्युतम्॥ ६॥ दिदृक्षमाणौ वैदेहीं तद् वनं तौ विचिक्यतुः। तत्र तत्रावतिष्ठन्तौ सीताहरणदुःखितौ॥ ७॥ ततः पूर्वेण तौ गत्वा त्रिक्रोशं भ्रातरौ तदा। क्रौञ्चारण्यमतिक्रम्य मतङ्गाश्रममन्तरे॥ ८॥ दृष्ट्वा तु तद् वनं घोरं बहुभीममृगद्विजम्। नानावृक्षसमाकीर्णं सर्वं गहनपादपम्॥ ९॥ ददृशाते गिरौ तत्र दरीं दशरथात्मजौ। पातालसमगम्भीरां तमसा नित्यसंवृताम्॥ १०॥ आसाद्य च नरव्याघ्रौ दर्यास्तस्याविदूरतः। ददर्शतुर्महारूपां राक्षसीं विकृताननाम्॥ ११॥ भयदामल्पसत्त्वानां बीभत्सां रौद्रदर्शनाम्। लम्बोदरीं तीक्ष्णदंष्ट्रां करालीं परुषत्वचम्॥ १२॥ भक्षयन्तीं मृगान् भीमान् विकटां मुक्तमूर्धजाम्। अवैक्षतां तु तौ तत्र भ्रातरौ रामलक्ष्मणौ॥ १३॥ सा समासाद्य तौ वीरौ व्रजन्तं भ्रातुरग्रतः। एहि रंस्यावहेत्युक्त्वा समालम्भत लक्ष्मणम्॥ १४॥ उवाच चैनं वचनं सौमित्रिमुपगुह्य च। अहं त्वयोमुखी नाम लाभस्ते त्वमसि प्रियः॥ १५॥ नाथ पर्वतदुर्गेषु नदीनां पुलिनेषु च। आयुश्चिरमिदं वीर त्वं मया सह रंस्यसे॥ १६॥ एवमुक्तस्तु कुपितः खड्गमुद्धृत्य लक्ष्मणः। कर्णनासस्तनं तस्या निचकर्तारिसूदनः॥ १७॥ कर्णनासे निकृत्ते तु विस्वरं विननाद सा। यथागतं प्रदुद्राव राक्षसी घोरदर्शना॥ १८॥ तस्यां गतायां गहनं व्रजन्तौ वनमोजसा। आसेदतुरमित्रघ्नौ भ्रातरौ रामलक्ष्मणौ॥ १९॥ लक्ष्मणस्तु महातेजाः सत्त्ववाञ्छीलवाञ्छुचिः। अब्रवीत् प्राञ्जलिर्वाक्यं भ्रातरं दीप्ततेजसम्॥ २०॥ स्पन्दते मे दृढं बाहुरुद्विग्नमिव मे मनः। प्रायशश्चाप्यनिष्टानि निमित्तान्युपलक्षये॥ २१॥ तस्मात् सज्जीभवार्य त्वं कुरुष्व वचनं मम। ममैव हि निमित्तानि सद्यः शंसन्ति सम्भ्रमम्॥ २२॥ एष वञ्जुलको नाम पक्षी परमदारुणः। आवयोर्विजयं युद्धे शंसन्निव विनर्दति॥ २३॥ तयोरन्वेषतोरेवं सर्वं तद् वनमोजसा। संजज्ञे विपुलः शब्दः प्रभञ्जन्निव तद् वनम्॥ २४॥ संवेष्टितमिवात्यर्थं गहनं मातरिश्वना। वनस्य तस्य शब्दोऽभूद् वनमापूरयन्निव॥ २५॥ तं शब्दं कांक्षमाणस्तु रामः खड्गी सहानुजः। ददर्श सुमहाकायं राक्षसं विपुलोरसम्॥ २६॥ आसेदतुश्च तद्रक्षस्तावुभौ प्रमुखे स्थितम्। विवृद्धमशिरोग्रीवं कबन्धमुदरेमुखम्॥ २७॥ रोमभिर्निशितैस्तीक्ष्णैर्महागिरिमिवोच्छ्रितम्। नीलमेघनिभं रौद्रं मेघस्तनितनिःस्वनम्॥ २८॥ अग्निज्वालानिकाशेन ललाटस्थेन दीप्यता। महापक्षेण पिङ्गेन विपुलेनायतेन च॥ २९॥ एकेनोरसि घोरेण नयनेन सुदर्शिना। महादंष्ट्रोपपन्नं तं लेलिहानं महामुखम्॥ ३०॥ भक्षयन्तं महाघोरानृक्षसिंहमृगद्विजान्। घोरौ भुजौ विकुर्वाणमुभौ योजनमायतौ॥ ३१॥ कराभ्यां विविधान् गृह्य ऋक्षान् पक्षिगणान् मृगान्। आकर्षन्तं विकर्षन्तमनेकान् मृगयूथपान्॥ ३२॥ स्थितमावृत्य पन्थानं तयोर्भ्रात्रोः प्रपन्नयोः। अथ तं समतिक्रम्य क्रोशमात्रं ददर्शतुः॥ ३३॥ महान्तं दारुणं भीमं कबन्धं भुजसंवृतम्। कबन्धमिव संस्थानादतिघोरप्रदर्शनम्॥ ३४॥ स महाबाहुरत्यर्थं प्रसार्य विपुलौ भुजौ। जग्राह सहितावेव राघवौ पीडयन् बलात्॥ ३५॥ खड्गिनौ दृढधन्वानौ तिग्मतेजौ महाभुजौ। भ्रातरौ विवशं प्राप्तौ कृष्यमाणौ महाबलौ॥ ३६॥ तत्र धैर्याच्च शूरस्तु राघवो नैव विव्यथे। बाल्यादनाश्रयाच्चैव लक्ष्मणस्त्वभिविव्यथे॥ ३७॥ उवाच च विषण्णः सन् राघवं राघवानुजः। पश्य मां विवशं वीर राक्षसस्य वशंगतम्॥ ३८॥ मयैकेन तु निर्युक्तः परिमुच्यस्व राघव। मां हि भूतबलिं दत्त्वा पलायस्व यथासुखम्॥ ३९॥ अधिगन्तासि वैदेहीमचिरेणेति मे मतिः। प्रतिलभ्य च काकुत्स्थ पितृपैतामहीं महीम्॥ ४०॥ तत्र मां राम राज्यस्थः स्मर्तुमर्हसि सर्वदा। लक्ष्मणेनैवमुक्तस्तु रामः सौमित्रिमब्रवीत्॥ ४१॥ मा स्म त्रासं वृथा वीर नहि त्वादृग् विषीदति। एतस्मिन्नन्तरे क्रूरो भ्रातरौ रामलक्ष्मणौ॥ ४२॥ तावुवाच महाबाहुः कबन्धो दानवोत्तमः। कौ युवां वृषभस्कन्धौ महाखड्गधनुर्धरौ॥ ४३॥ घोरं देशमिमं प्राप्तौ दैवेन मम चाक्षुषौ। वदतं कार्यमिह वां किमर्थं चागतौ युवाम्॥ ४४॥ इमं देशमनुप्राप्तौ क्षुधार्तस्येह तिष्ठतः। सबाणचापखड्गौ च तीक्ष्णशृङ्गाविवर्षभौ॥ ४५॥ मां तूर्णमनुसम्प्राप्तौ दुर्लभं जीवितं हि वाम्। तस्य तद् वचनं श्रुत्वा कबन्धस्य दुरात्मनः॥ ४६॥ उवाच लक्ष्मणं रामो मुखेन परिशुष्यता। कृच्छ्रात् कृच्छ्रतरं प्राप्य दारुणं सत्यविक्रम॥ ४७॥ व्यसनं जीवितान्ताय प्राप्तमप्राप्य तां प्रियाम्। कालस्य सुमहद् वीर्यं सर्वभूतेषु लक्ष्मण॥ ४८॥ त्वां च मां च नरव्याघ्र व्यसनैः पश्य मोहितौ। नहि भारोऽस्ति दैवस्य सर्वभूतेषु लक्ष्मण॥ ४९॥ शूराश्च बलवन्तश्च कृतास्त्राश्च रणाजिरे। कालाभिपन्नाः सीदन्ति यथा वालुकसेतवः॥ ५०॥ इति ब्रुवाणो दृढसत्यविक्रमो महायशा दाशरथिः प्रतापवान्। अवेक्ष्य सौमित्रिमुदग्रविक्रमः स्थिरां तदा स्वां मतिमात्मनाकरोत्॥ ५१॥
इत्यार्षे श्रीमद्रामायणे वाल्मीकीये आदिकाव्ये अरण्यकाण्डे एकोनसप्ततितमः सर्गः ॥३-६९॥
स्रोतः
[सम्पाद्यताम्]पाठकौ घनपाठी वि.श्रीरामः, घनपाठी हरिसीताराममूर्तिः च । अत्र