ऋग्वेदः सूक्तं ७.९२
| ← सूक्तं ७.९१ | ऋग्वेदः - मण्डल ७ सूक्तं ७.९२ मैत्रावरुणिर्वसिष्ठः |
सूक्तं ७.९३ → |
| दे. वायुः, २, ४ इन्द्रवायू। त्रिष्टुप्। |
आ वायो भूष शुचिपा उप नः सहस्रं ते नियुतो विश्ववार ।
उपो ते अन्धो मद्यमयामि यस्य देव दधिषे पूर्वपेयम् ॥१॥
प्र सोता जीरो अध्वरेष्वस्थात्सोममिन्द्राय वायवे पिबध्यै ।
प्र यद्वां मध्वो अग्रियं भरन्त्यध्वर्यवो देवयन्तः शचीभिः ॥२॥
प्र याभिर्यासि दाश्वांसमच्छा नियुद्भिर्वायविष्टये दुरोणे ।
नि नो रयिं सुभोजसं युवस्व नि वीरं गव्यमश्व्यं च राधः ॥३॥
ये वायव इन्द्रमादनास आदेवासो नितोशनासो अर्यः ।
घ्नन्तो वृत्राणि सूरिभिः ष्याम सासह्वांसो युधा नृभिरमित्रान् ॥४॥
आ नो नियुद्भिः शतिनीभिरध्वरं सहस्रिणीभिरुप याहि यज्ञम् ।
वायो अस्मिन्सवने मादयस्व यूयं पात स्वस्तिभिः सदा नः ॥५॥
सायणभाष्यम्
‘आ वायो' इति पञ्चर्चं तृतीयं सूक्तं वसिष्ठस्यार्षं त्रैष्टुभं वायव्यम् । अनुक्रान्तं च --- ‘ आ वायो पञ्च ' इति । शुनासीरीये पर्वणि वायोर्नियुत्वतो यागस्य ‘आ वायो ' इत्यनुवाक्या । सूत्रितं च --- आ वायो भूष शुचिपा उप नः प्र याभिर्यासि दाश्वांसमच्छ ' ( आश्व. श्रौ. २.२० ) इति । नियुत्वद्वायुदेवताके पशावेषैव वपाया अनुवाक्या ( आश्व. श्रौ. ३. ८)। प्रथमे छन्दोमे प्रउगशस्त्रे वायव्यतृचस्यैषैवाद्या । सूत्रितं च -- समुद्रादूर्मिरित्याज्यमा वायो भूष शुचिपाः' (आश्व. श्रौ. ८.९) इति ॥
आ वा॑यो भूष शुचिपा॒ उप॑ नः स॒हस्रं॑ ते नि॒युतो॑ विश्ववार ।
उपो॑ ते॒ अन्धो॒ मद्य॑मयामि॒ यस्य॑ देव दधि॒षे पू॑र्व॒पेय॑म् ॥१
आ । वा॒यो॒ इति॑ । भू॒ष॒ । शु॒चि॒ऽपाः॒ । उप॑ । नः॒ । स॒हस्र॑म् । ते॒ । नि॒ऽयुतः॑ । वि॒श्व॒ऽवा॒र॒ ।
उपो॒ इति॑ । ते॒ । अन्धः॑ । मद्य॑म् । अ॒या॒मि॒ । यस्य॑ । दे॒व॒ । द॒धि॒षे । पू॒र्व॒ऽपेय॑म् ॥१
आ । वायो इति । भूष । शुचिऽपाः । उप । नः । सहस्रम् । ते । निऽयुतः । विश्वऽवार ।
उपो इति । ते । अन्धः । मद्यम् । अयामि । यस्य । देव । दधिषे । पूर्वऽपेयम् ॥१
हे “शुचिपाः शुचेः शुद्धस्य सोमस्य पातः “वायो “नः अस्माकम् “उप समीपे “आ “भूष आगच्छ । ‘ भू प्राप्तौ ' इत्यस्यैतद्रूपम् । हे “विश्ववार विश्वैर्वरणीय “ते तव वाहनभूताः “नियुतः वडवाः “सहस्रं सहस्रसंख्याका विद्यन्ते । यत एवमतः शीघ्रमागच्छ । “ते तव “मद्यं मदकरं सोमलक्षणम् “अन्धः अन्नम् “उपो उप उ उप “अयामि । उपयतं पात्रे गृहीतमासीत् । हे “देव वायो “यस्य सोमस्य “पूर्वपेयं प्रथमपानं “दधिषे दधासि धारयसि । ऐन्द्रवायवग्रहे प्रथमे वषट्कारे केवलाय वायवे हूयते द्वितीये त्विन्द्रवायुभ्यामिति वायोः प्रथमपानम् । तादृशमन्धंं उपायामीत्यन्वयः ॥
प्रथमे छन्दोमे प्रउगशस्त्र ऐन्द्रवायवतृचस्य ‘प्र सोता' इत्याद्या । सूत्रितं च - ‘ प्र सोता जीरो अध्वरेष्वस्थाद्ये वायव इन्द्रमादनासः ' ( आश्व. श्रौ. ८. ९) इति ॥
प्र सोता जीरो अध्वरेष्व॑स्थात्सोममिन्द्रय वायवे पिबध्यै ।
प्र सोता॑ जी॒रो अ॑ध्व॒रेष्व॑स्था॒त्सोम॒मिन्द्रा॑य वा॒यवे॒ पिब॑ध्यै ।
प्र यद्वां॒ मध्वो॑ अग्रि॒यं भर॑न्त्यध्व॒र्यवो॑ देव॒यन्त॒ः शची॑भिः ॥२
प्र । सोता॑ । जी॒रः । अ॒ध्व॒रेषु॑ । अ॒स्था॒त् । सोम॑म् । इन्द्रा॑य । वा॒यवे॑ । पिब॑ध्यै ।
प्र । यत् । वा॒म् । मध्वः॑ । अ॒ग्रि॒यम् । भर॑न्ति । अ॒ध्व॒र्यवः॑ । दे॒व॒ऽयन्तः॑ । शची॑भिः ॥२
प्र । सोता । जीरः । अध्वरेषु । अस्थात् । सोमम् । इन्द्राय । वायवे । पिबध्यै ।
प्र । यत् । वाम् । मध्वः । अग्रियम् । भरन्ति । अध्वर्यवः । देवऽयन्तः । शचीभिः ॥२
"जीरः क्षिप्रकारी “सोता अभिषोताध्वर्युः “इन्द्राय “वायवे च “पिबध्यै पानार्थम् “अध्वरेषु यागेषु “सोमं “प्र “अस्थात् प्रातिष्ठिपत् । पुरस्तादुत्तरवेदिं प्रापितवान् । हे इन्द्रवायू “यत् येषु यज्ञेषु “मध्वः सोमस्य “अग्रियम् अग्रभवं प्रथमभागं “देवयन्तः देवकामाः “अध्वर्यवः “शचीभिः कर्मभिरभिषवादिलक्षणैः “वां युवयोरर्थं “प्र “भरन्ति प्रकर्षेण भरन्ति संपादयन्ति । तेष्वध्वरेष्वित्यन्वयः॥
शुनासीरीये पर्वणि नियुत्वद्वायोर्यागस्य ‘प्र याभिः' इति याज्या । सूत्रितं च- ‘ प्र याभिर्यासि दाश्वांसमच्छ स त्वं नो देव मनसा ' ( आश्व. श्रौ. २. २०) इति । तद्देवत्ये पशावेषैव पुरोडाशस्यानुवाक्या । सूत्रितं च - ‘ प्र याभिर्यासि दाश्वांसमच्छा नो नियुद्भिः शतिनीभिः' (आश्व. श्रौ. ३. ८) इति । प्रथमे छन्दोमे प्रउगशस्त्र एषैव वायव्यतृचस्य द्वितीया । सूत्रितं च - ‘ आ वायो भूष शुचिपा उप नः प्र याभिर्यासि दाश्वांसमच्छ ' (आश्व. श्रौ. ८. ९) इति ।।
प्र याभि॒र्यासि॑ दा॒श्वांस॒मच्छा॑ नि॒युद्भि॑र्वायवि॒ष्टये॑ दुरो॒णे ।
नि नो॑ र॒यिं सु॒भोज॑सं युवस्व॒ नि वी॒रं गव्य॒मश्व्यं॑ च॒ राध॑ः ॥३
प्र । याभिः॑ । यासि॑ । दा॒श्वांस॑म् । अच्छ॑ । नि॒युत्ऽभिः॑ । वा॒यो॒ इति॑ । इ॒ष्टये॑ । दु॒रो॒णे ।
नि । नः॒ । र॒यिम् । सु॒ऽभोज॑सम् । यु॒व॒स्व॒ । नि । वी॒रम् । गव्य॑म् । अश्व्य॑म् । च॒ । राधः॑ ॥३
प्र । याभिः । यासि । दाश्वांसम् । अच्छ । नियुत्ऽभिः । वायो इति । इष्टये । दुरोणे ।
नि । नः । रयिम् । सुऽभोजसम् । युवस्व । नि । वीरम् । गव्यम् । अश्व्यम् । च । राधः ॥३
हे "वायो “दुरोणे यज्ञगृहे स्थितं “दाश्वांसं हविषां दातारं यजमानम् “इष्टये यागाय “याभिः “नियुद्भिः वडवाभिः "अच्छ “यासि अभिगच्छसि ताभिरस्मान् प्रत्यागच्छेति शेषः । आगत्य च “नः अस्मभ्यं “सुभोजसं शोभनान्नयुक्तं “रयिं धनं “नि “युवस्व नितरां मिश्रय प्रयच्छ । तथा “वीरं पुत्रं “गव्यं गोसंघम् “अश्व्यम् अश्वसंघमेतदुभयात्मकं “राधः धनं “च “नि युवस्व प्रयच्छ ॥ ।
प्रथमे छन्दोमे प्रउगशस्त्र ऐन्द्रवायवतृचस्य • ये वायव इन्द्र ' इति द्वितीया । सूत्रितं च -- ‘ ये वायव इन्द्रमादनासो या वां शतं नियुतो याः सहस्रम् ' (आश्व. श्रौ. ८. ९) इति ॥
ये वा॒यव॑ इन्द्र॒माद॑नास॒ आदे॑वासो नि॒तोश॑नासो अ॒र्यः ।
घ्नन्तो॑ वृ॒त्राणि॑ सू॒रिभि॑ः ष्याम सास॒ह्वांसो॑ यु॒धा नृभि॑र॒मित्रा॑न् ॥४
ये । वा॒यवे॑ । इ॒न्द्र॒ऽमाद॑नासः । आऽदे॑वासः । नि॒ऽतोश॑नासः । अ॒र्यः ।
घ्नन्तः॑ । वृ॒त्राणि॑ । सू॒रिऽभिः॑ । स्या॒म॒ । स॒स॒ह्वांसः॑ । यु॒धा । नृऽभिः॑ । अ॒मित्रा॑न् ॥४
ये । वायवे । इन्द्रऽमादनासः । आऽदेवासः । निऽतोशनासः । अर्यः ।
घ्नन्तः । वृत्राणि । सूरिऽभिः । स्याम । ससह्वांसः । युधा । नृऽभिः । अमित्रान् ॥४
“ये सूरयः स्तोतारः “इन्द्रमादनासः स्तोत्रैरिन्द्रस्य तर्पयितारस्तथा “वायवे वायोश्च मादनाः तर्पका भवन्ति । ये च “आदेवासः जागतैरुपेता अत एव “अर्यः अरेः शत्रोः “नितोशनासः निहन्तारः । तैरस्मदीयैः “सूरिभिः स्तोतृभिः “वृत्राणि शत्रून् “घ्नन्तः हिंसन्तः “स्याम भवेम । किं कुर्वन्तः। “अमित्रान् शत्रुभटान् “नृभिः अस्मदीयैः पुरुषैः "युधा युद्धेभिः “ससह्वांसः अभिभवन्तः ॥
नियुत्वद्वायुदेवताके पशौ ‘आ नो नियुद्भिः ' इति हविषोऽनुवाक्या । सूत्रितं च - ‘ आ नो नियुद्भिः शतिनीभिरध्वरं पीवोअन्नां रयिवृधः सुमेधाः ' (आश्व. श्रौ. ३. ८) इति । प्रथमे छन्दोमे प्रउगशस्त्रे वायव्यतृचस्यैषैव तृतीया । सूत्रितं च --- आ नो नियुद्भिः शतिनीभिरध्वरं प्र सोता जीरो अध्वरेष्वस्थात् ' (आश्व. श्रौ. ८. ९) इति ।।
आ नो॑ नि॒युद्भि॑ः श॒तिनी॑भिरध्व॒रं स॑ह॒स्रिणी॑भि॒रुप॑ याहि य॒ज्ञम् ।
वायो॑ अ॒स्मिन्सव॑ने मादयस्व यू॒यं पा॑त स्व॒स्तिभि॒ः सदा॑ नः ॥५
आ । नः॒ । नि॒युत्ऽभिः॑ । श॒तिनी॑भिः । अ॒ध्व॒रम् । स॒ह॒स्रिणी॑भिः । उप॑ । या॒हि॒ । य॒ज्ञम् ।
वायो॒ इति॑ । अ॒स्मिन् । सव॑ने । मा॒द॒य॒स्व॒ । यू॒यम् । पा॒त॒ । स्व॒स्तिऽभिः॑ । सदा॑ । नः॒ ॥५
आ । नः । नियुत्ऽभिः । शतिनीभिः । अध्वरम् । सहस्रिणीभिः । उप । याहि । यज्ञम् ।
वायो इति । अस्मिन् । सवने । मादयस्व । यूयम् । पात । स्वस्तिऽभिः । सदा । नः ॥५
हे “वायो “नः अस्माकम् “अध्वरं हिंसारहितं “यज्ञं “शतिनीभिः शतसंख्यावतीभिः “सहस्रिणीभिः सहस्रसंख्यावतीभिश्च “नियुद्भिः वडवाभिः “उप “आ “याहि उपागच्छ। तदनन्तरम् “अस्मिन् “सवने प्रातःसवने “मादयस्व सोमेन तृप्यस्व । अन्यद्गतम् ॥ ॥ १४ ॥
| मण्डल ७ | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|