ऋग्वेदः सूक्तं ७.३९

ऋग्वेदः - मण्डल ७
सूक्तं ७.३९
मैत्रावरुणिर्वसिष्ठः।

दे. विश्वे देवाः। त्रिष्टुप्।

ऊर्ध्वो अग्निः सुमतिं वस्वो अश्रेत्प्रतीची जूर्णिर्देवतातिमेति ।
भेजाते अद्री रथ्येव पन्थामृतं होता न इषितो यजाति ॥१॥
प्र वावृजे सुप्रया बर्हिरेषामा विश्पतीव बीरिट इयाते ।
विशामक्तोरुषसः पूर्वहूतौ वायुः पूषा स्वस्तये नियुत्वान् ॥२॥
ज्मया अत्र वसवो रन्त देवा उरावन्तरिक्षे मर्जयन्त शुभ्राः ।
अर्वाक्पथ उरुज्रयः कृणुध्वं श्रोता दूतस्य जग्मुषो नो अस्य ॥३॥
ते हि यज्ञेषु यज्ञियास ऊमाः सधस्थं विश्वे अभि सन्ति देवाः ।
ताँ अध्वर उशतो यक्ष्यग्ने श्रुष्टी भगं नासत्या पुरंधिम् ॥४॥
आग्ने गिरो दिव आ पृथिव्या मित्रं वह वरुणमिन्द्रमग्निम् ।
आर्यमणमदितिं विष्णुमेषां सरस्वती मरुतो मादयन्ताम् ॥५॥
ररे हव्यं मतिभिर्यज्ञियानां नक्षत्कामं मर्त्यानामसिन्वन् ।
धाता रयिमविदस्यं सदासां सक्षीमहि युज्येभिर्नु देवैः ॥६॥
नू रोदसी अभिष्टुते वसिष्ठैरृतावानो वरुणो मित्रो अग्निः ।
यच्छन्तु चन्द्रा उपमं नो अर्कं यूयं पात स्वस्तिभिः सदा नः ॥७॥

सायणभाष्यम्

ऊर्ध्वो अग्निः ' इति सप्तर्चं षष्ठं सूक्तं वसिष्ठस्यार्षं त्रैष्टुभं वैश्वदेवम् । “ऊर्ध्वः सप्त वैश्वदेवं तु ' इत्यनुक्रमणिका । सूक्तविनियोगो लैङ्गिकः। द्वितीये छन्दोमे प्रउगशस्त्रे उर्ध्वो अग्निः' इति वैश्वदेवस्तृचः । सूत्रितं च - ‘ ऊर्ध्वो अग्निः सुमतिं वस्वो अश्रेदुत स्या नः सरस्वती जुषाणेति प्रउगम्' (आश्व. श्रौ. ८. १०) इति ॥

ऊ॒र्ध्वो अ॒ग्निः सु॑म॒तिं वस्वो॑ अश्रेत्प्रती॒ची जू॒र्णिर्दे॒वता॑तिमेति ।

भे॒जाते॒ अद्री॑ र॒थ्ये॑व॒ पन्था॑मृ॒तं होता॑ न इषि॒तो य॑जाति ॥१

ऊ॒र्ध्वः । अ॒ग्निः । सु॒ऽम॒तिम् । वस्वः॑ । अ॒श्रे॒त् । प्र॒ती॒ची । जू॒र्णिः । दे॒वऽता॑तिम् । ए॒ति॒ ।

भे॒जाते॒ इति॑ । अद्री॒ इति॑ । र॒थ्या॑ऽइव । पन्था॑म् । ऋ॒तम् । होता॑ । नः॒ । इ॒षि॒तः । य॒जा॒ति॒ ॥१

ऊर्ध्वः । अग्निः । सुऽमतिम् । वस्वः । अश्रेत् । प्रतीची । जूर्णिः । देवऽतातिम् । एति ।

भेजाते इति । अद्री इति । रथ्याऽइव । पन्थाम् । ऋतम् । होता । नः । इषितः । यजाति ॥१

“अग्निः अञ्जनादिगुणविशिष्टः “ऊर्ध्वः उद्गमनः सन् “वस्वः वासकस्य स्तोतुः “सुमतिम् अस्मदीयां शोभनां स्तुतिम् “अश्रेत् श्रयतु सेवताम् । “प्रतीची अभिमुखी “जूर्णिः सर्वासां प्रजानां जरयित्र्युषोदेवता “देवतातिं यज्ञम् “एति गच्छति । “अद्री आद्रियन्तौ श्रद्धावन्तौ पत्नीयजमानौ “पन्थां पन्थानं यज्ञमार्गं “रथ्येव रथिनाविव “भेजाते सेवेते । तथा “इषितः संप्रेषितः “नः अस्मदीयः "होता “ऋतं यज्ञं “यजाति यजतु । करोत्वित्यर्थः ॥

प्र वा॑वृजे सुप्र॒या ब॒र्हिरे॑षा॒मा वि॒श्पती॑व॒ बीरि॑ट इयाते ।

वि॒शाम॒क्तोरु॒षस॑ः पू॒र्वहू॑तौ वा॒युः पू॒षा स्व॒स्तये॑ नि॒युत्वा॑न् ॥२

प्र । व॒वृ॒जे॒ । सु॒ऽप्र॒याः । ब॒र्हिः । ए॒षा॒म् । आ । वि॒श्पती॑ इ॒वेति॑ वि॒श्पती॑ऽइव । बीरि॑टे । इ॒या॒ते॒ इति॑ ।

वि॒शाम् । अ॒क्तोः । उ॒षसः॑ । पू॒र्वऽहू॑तौ । वा॒युः । पू॒षा । स्व॒स्तये॑ । नि॒युत्वा॑न् ॥२

प्र । ववृजे । सुऽप्रयाः । बर्हिः । एषाम् । आ । विश्पती इवेति विश्पतीऽइव । बीरिटे । इयाते इति ।

विशाम् । अक्तोः । उषसः । पूर्वऽहूतौ । वायुः । पूषा । स्वस्तये । नियुत्वान् ॥२

“एषां यजमानानां संबन्धि “सुप्रयाः शोभनान्नेन युक्तं “बर्हिः कुशमयं “प्र “ववृजे प्रवृज्यते । आसाद्यत इत्यर्थः । “विश्पतीव । इवेतीदानीमर्थे । इदानीमस्मदीयानां प्रजानां पालकौ “नियुत्वान् । नियुच्छब्देन वडवा उच्यन्ते । तद्वान् "वायुः “पूषा च "विशां प्रजानां “स्वस्तये क्षेमाय “अक्तोः रात्रेः संबन्धिन्याः “उषसः सकाशात् पूर्वहूतौ पूर्वस्मिन्नाह्वाने सति "बीरिटे अन्तरिक्षे “आ “ड्याते आगच्छताम् । यद्वा । विश्पतीवेत्युपमा। विशां मनुष्याणां बीरिटे गणे विश्पतीव राजानौ यथागच्छतां तद्वत् । अस्मिन् पक्षे विशामित्युभयत्र संबध्यते ॥

ज्म॒या अत्र॒ वस॑वो रन्त दे॒वा उ॒राव॒न्तरि॑क्षे मर्जयन्त शु॒भ्राः ।

अ॒र्वाक्प॒थ उ॑रुज्रयः कृणुध्वं॒ श्रोता॑ दू॒तस्य॑ ज॒ग्मुषो॑ नो अ॒स्य ॥३

ज्म॒याः । अत्र॑ । वस॑वः । र॒न्त॒ । दे॒वाः । उ॒रौ । अ॒न्तरि॑क्षे । म॒र्ज॒य॒न्त॒ । शु॒भ्राः ।

अ॒र्वाक् । प॒थः । उ॒रु॒ऽज्र॒यः॒ । कृ॒णु॒ध्व॒म् । श्रोता॑ । दू॒तस्य॑ । ज॒ग्मुषः॑ । नः॒ । अ॒स्य ॥३

ज्मयाः । अत्र । वसवः । रन्त । देवाः । उरौ । अन्तरिक्षे । मर्जयन्त । शुभ्राः ।

अर्वाक् । पथः । उरुऽज्रयः । कृणुध्वम् । श्रोता । दूतस्य । जग्मुषः । नः । अस्य ॥३

“वसवः वसुसंज्ञकाः “देवाः “अत्र अस्मिन् यज्ञे “ज्मयाः पृथिव्यां भवाः “रन्त रमयन्ताम् । “उरौ विस्तीर्णे “अन्तरिक्षे स्थिताः “शुभ्राः दीप्यमाना मरुतश्च “मर्जयन्त परिचर्यन्ते । हे "उरुज्रयः प्रभूतगमना वसवो मस्तश्च यूयं “पथः युष्मदीयान् मार्गान् “अर्वाक् अस्मदभिमुखं यथा भवति तथा “कृणुध्वं कुरुत । अपि च यूयं “जग्मुषः युष्मान् प्रति गतवतः “नः अस्मदीयस्य “अस्य "दूतस्य अग्नेराह्वानं “श्रोत शृणुत। अग्निर्हि यजमानानां दूतः सन् देवानाह्वयतीत्यर्थः ॥

ते हि य॒ज्ञेषु॑ य॒ज्ञिया॑स॒ ऊमा॑ः स॒धस्थं॒ विश्वे॑ अ॒भि सन्ति॑ दे॒वाः ।

ताँ अ॑ध्व॒र उ॑श॒तो य॑क्ष्यग्ने श्रु॒ष्टी भगं॒ नास॑त्या॒ पुरं॑धिम् ॥४

ते । हि । य॒ज्ञेषु॑ । य॒ज्ञिया॑सः । ऊमाः॑ । स॒धऽस्थ॑म् । विश्वे॑ । अ॒भि । सन्ति॑ । दे॒वाः ।

तान् । अ॒ध्व॒रे । उ॒श॒तः । य॒क्षि॒ । अ॒ग्ने॒ । श्रु॒ष्टी । भग॑म् । नास॑त्या । पुर॑म्ऽधिम् ॥४

ते । हि । यज्ञेषु । यज्ञियासः । ऊमाः । सधऽस्थम् । विश्वे । अभि । सन्ति । देवाः ।

तान् । अध्वरे । उशतः । यक्षि । अग्ने । श्रुष्टी । भगम् । नासत्या । पुरम्ऽधिम् ॥४

“यज्ञेषु यागेषु “ते “हि ते खलु प्रसिद्धाः “यज्ञियासः यज्ञार्हाः “ऊमाः रक्षकाः “विश्वे सर्वे “देवाः “सधस्थं सहस्थानम् “अभि “सन्ति अभिभवन्ति आक्रामन्ति । हे “अग्ने “अध्वरे अस्मदीये यज्ञे “उशतः कामयमानान् “तान् देवान् “यक्षि यज। तथा “श्रुष्टी । क्षिप्रनामैतत् । क्षिप्रं “भगम् एतत्संज्ञकं देवं “नासत्या नासत्यावश्विनौ च “पुरंधिं पुरूणां ध्यातारमिन्द्रं च यज ॥

आग्ने॒ गिरो॑ दि॒व आ पृ॑थि॒व्या मि॒त्रं व॑ह॒ वरु॑ण॒मिन्द्र॑म॒ग्निम् ।

आर्य॒मण॒मदि॑तिं॒ विष्णु॑मेषां॒ सर॑स्वती म॒रुतो॑ मादयन्ताम् ॥५

आ । अ॒ग्ने॒ । गिरः॑ । दि॒वः । आ । पृ॒थि॒व्याः । मि॒त्रम् । व॒ह॒ । वरु॑णम् । इन्द्र॑म् । अ॒ग्निम् ।

आ । अ॒र्य॒मण॑म् । अदि॑तिम् । विष्णु॑म् । ए॒षा॒म् । सर॑स्वती । म॒रुतः॑ । मा॒द॒य॒न्ता॒म् ॥५

आ । अग्ने । गिरः । दिवः । आ । पृथिव्याः । मित्रम् । वह । वरुणम् । इन्द्रम् । अग्निम् ।

आ । अर्यमणम् । अदितिम् । विष्णुम् । एषाम् । सरस्वती । मरुतः । मादयन्ताम् ॥५

हे “अग्ने त्वं "दिवः द्युलोकात् सकाशात् "गिरः गरणीयान् स्तुत्यान् देवानस्मदीयं यज्ञं प्रति “आ “वह आह्वानं कुरु । “पृथिव्याः अन्तरिक्षाच्च “आ वह । कान् देवानिति तदुच्यते । “मित्रम् एतत्संज्ञकं “वरुणं च “इन्द्रं च देवेषु देवतास्वरूपेणावस्थितं च "अग्निम् “अर्यमणम् एतत्संज्ञकम् “अदितिम् अदीनां पृथिवीं च विष्णुं च । एवंभूतान् देवान् “एषाम् अस्माकं यजमानानामर्थाय “आ वह । “सरस्वती वाग्देवता च "मरुतः च "मादयन्ताम् । अस्मदीयैः स्तोत्रैर्हविर्भिश्च माद्यन्तु ॥

र॒रे ह॒व्यं म॒तिभि॑र्य॒ज्ञिया॑नां॒ नक्ष॒त्कामं॒ मर्त्या॑ना॒मसि॑न्वन् ।

धाता॑ र॒यिम॑विद॒स्यं स॑दा॒सां स॑क्षी॒महि॒ युज्ये॑भि॒र्नु दे॒वैः ॥६

र॒रे । ह॒व्यम् । म॒तिऽभिः॑ । य॒ज्ञिया॑नाम् । नक्ष॑त् । काम॑म् । मर्त्या॑नाम् । असि॑न्वन् ।

धात॑ । र॒यिम् । अ॒वि॒ऽद॒स्यम् । स॒दा॒ऽसाम् । स॒क्षी॒महि॑ । युज्ये॑भिः । नु । दे॒वैः ॥६

ररे । हव्यम् । मतिऽभिः । यज्ञियानाम् । नक्षत् । कामम् । मर्त्यानाम् । असिन्वन् ।

धात । रयिम् । अविऽदस्यम् । सदाऽसाम् । सक्षीमहि । युज्येभिः । नु । देवैः ॥६

"यज्ञियानाम् । चतुर्थ्यर्थे षष्ठी । यज्ञार्हेभ्यो देवेभ्यः "मतिभिः अस्मदीयाभिः स्तुतिभिः सह “हव्यं हविः “ररे अस्माभिर्दीयते । “मर्त्यानां मनुष्याणामस्माकं “कामम् अभिलाषम् “असिन्वन् अप्रतिबध्नवन्नग्निः “नक्षत् अस्मदीयं यज्ञं व्याप्नोतु । हे देवा यूयम् “अविदस्थम् अनुपक्षपणीयं “सदासां सर्वदा संभजनीयं “रयिं धनं “धात अस्मभ्यं दत्त । “नु अद्य वयं “युज्येभिः सहायभूतैरिह यज्ञे समागतैः "देवैः "सक्षीमहि । यद्वा । न्वित्युपमार्थे । युज्येभिर्नु बन्धुभिरिव देवैः सक्षीमहि ।।

नू रोद॑सी अ॒भिष्टु॑ते॒ वसि॑ष्ठैरृ॒तावा॑नो॒ वरु॑णो मि॒त्रो अ॒ग्निः ।

यच्छ॑न्तु च॒न्द्रा उ॑प॒मं नो॑ अ॒र्कं यू॒यं पा॑त स्व॒स्तिभि॒ः सदा॑ नः ॥७

नु । रोद॑सी॒ इति॑ । अ॒भिस्तु॑ते॒ इत्य॒भिऽस्तु॑ते । वसि॑ष्ठैः । ऋ॒तऽवा॑नः । वरु॑णः । मि॒त्रः । अ॒ग्निः ।

यच्छ॑न्तु । च॒न्द्राः । उ॒प॒ऽमम् । नः॒ । अ॒र्कम् । यू॒यम् । पा॒त॒ । स्व॒स्तिऽभिः॑ । सदा॑ । नः॒ ॥७

नु । रोदसी इति । अभिस्तुते इत्यभिऽस्तुते । वसिष्ठैः । ऋतऽवानः । वरुणः । मित्रः । अग्निः ।

यच्छन्तु । चन्द्राः । उपऽमम् । नः । अर्कम् । यूयम् । पात । स्वस्तिऽभिः । सदा । नः ॥७

“नु अद्य “रोदसी द्यावापृथिव्यौ “वसिष्ठैः अस्माभिः । पूजार्थं बहुवचनम्। “अभिष्टुते अभितः सर्वतः स्तुते अभूताम्। तथा “ऋतावानः अस्माभिः क्रियमाणैर्यज्ञैरुपेताः “वरुणः “मित्रः “अग्निः स एवंभूता देवा अस्माभिरभिष्टुता आसन् । “चन्द्राः आह्लादकाः सर्वे देवाः “नः अस्मभ्यम् “उपमम् उपमानभूतमुत्कृष्टम् “अर्कम् अन्नं “यच्छन्तु ददतु । अस्मिन् सूक्ते प्रतिपादिता ये देवास्ते सर्वे “यूयं “नः अस्मान् “स्वस्तिभिः अविनाशैः “सदा सर्वदा “पात पालयत ॥ ॥ ६ ॥