ऋग्वेदः सूक्तं ७.४२
| ← सूक्तं ७.४१ | ऋग्वेदः - मण्डल ७ सूक्तं ७.४२ मैत्रावरुणिर्वसिष्ठः |
सूक्तं ७.४३ → |
| दे. विश्वे देवाः। त्रिष्टुप्। |
प्र ब्रह्माणो अङ्गिरसो नक्षन्त प्र क्रन्दनुर्नभन्यस्य वेतु ।
प्र धेनव उदप्रुतो नवन्त युज्यातामद्री अध्वरस्य पेशः ॥१॥
सुगस्ते अग्ने सनवित्तो अध्वा युक्ष्वा सुते हरितो रोहितश्च ।
ये वा सद्मन्नरुषा वीरवाहो हुवे देवानां जनिमानि सत्तः ॥२॥
समु वो यज्ञं महयन्नमोभिः प्र होता मन्द्रो रिरिच उपाके ।
यजस्व सु पुर्वणीक देवाना यज्ञियामरमतिं ववृत्याः ॥३॥
यदा वीरस्य रेवतो दुरोणे स्योनशीरतिथिराचिकेतत् ।
सुप्रीतो अग्निः सुधितो दम आ स विशे दाति वार्यमियत्यै ॥४॥
इमं नो अग्ने अध्वरं जुषस्व मरुत्स्विन्द्रे यशसं कृधी नः ।
आ नक्ता बर्हिः सदतामुषासोशन्ता मित्रावरुणा यजेह ॥५॥
एवाग्निं सहस्यं वसिष्ठो रायस्कामो विश्वप्स्न्यस्य स्तौत् ।
इषं रयिं पप्रथद्वाजमस्मे यूयं पात स्वस्तिभिः सदा नः ॥६॥
सायणभाष्यम्
‘प्र ब्रह्माणः' इति षड़ृचं नवमं सूक्तं वसिष्ठस्यार्षं त्रैष्टुभं वैश्वदेवम् । अत्रानुक्रान्तं - ‘ प्र ब्रह्माणः षड्वैश्वदेवं तु ' इति । सूक्तविनियोगो लैङ्गिकः । तृतीये छन्दोमे प्रउगशस्त्रे ‘प्र ब्रह्माणः इति वैश्वदेवस्तृचः । सूत्रितं च --- प्र ब्रह्माणो अङ्गिरसो नक्षन्त सरस्वतीं देवयन्तो हवन्ते ' (आश्व. श्रौ. ८. ११ ) इति ॥
प्र ब्र॒ह्माणो॒ अङ्गि॑रसो नक्षन्त॒ प्र क्र॑न्द॒नुर्न॑भ॒न्य॑स्य वेतु ।
प्र धे॒नव॑ उद॒प्रुतो॑ नवन्त यु॒ज्याता॒मद्री॑ अध्व॒रस्य॒ पेश॑ः ॥१
प्र । ब्र॒ह्माणः॑ । अङ्गि॑रसः । न॒क्ष॒न्त॒ । प्र । क्र॒न्द॒नुः । न॒भ॒न्य॑स्य । वे॒तु॒ ।
प्र । धे॒नवः॑ । उ॒द॒ऽप्रुतः॑ । न॒व॒न्त॒ । यु॒ज्याता॑म् । अद्री॒ इति॑ । अ॒ध्व॒रस्य॑ । पेशः॑ ॥१
प्र । ब्रह्माणः । अङ्गिरसः । नक्षन्त । प्र । क्रन्दनुः । नभन्यस्य । वेतु ।
प्र । धेनवः । उदऽप्रुतः । नवन्त । युज्याताम् । अद्री इति । अध्वरस्य । पेशः ॥१
“ब्रह्माणः “अङ्गिरसः एतन्नामका ऋषयः “प्र “नक्षन्त सर्वत्र व्याप्नुवन्तु । “क्रन्दनुः पर्जन्यः “नभन्यस्य स्तोत्रस्यास्मदीयं स्तोत्रं “प्र “वेतु प्रकर्षेणेच्छतु । “धेनवः प्रीणयित्र्यो नद्यः “उदप्रुतः उदकानि सिञ्चन्त्यः “प्र “नवन्त सर्पन्तु। “अद्री आद्रियन्तौ पत्नीयजमानौ “अध्वरस्य यज्ञस्य “पेशः रूपं “युज्यातां योजयेताम् ॥
सु॒गस्ते॑ अग्ने॒ सन॑वित्तो॒ अध्वा॑ यु॒क्ष्वा सु॒ते ह॒रितो॑ रो॒हित॑श्च ।
ये वा॒ सद्म॑न्नरु॒षा वी॑र॒वाहो॑ हु॒वे दे॒वानां॒ जनि॑मानि स॒त्तः ॥२
सु॒ऽगः । ते॒ । अ॒ग्ने॒ । सन॑ऽवित्तः । अध्वा॑ । यु॒ङ्क्ष्व । सु॒ते । ह॒रितः॑ । रो॒हितः॑ । च॒ ।
ये । वा॒ । सद्म॑न् । अ॒रु॒षाः । वी॒र॒ऽवाहः॑ । हु॒वे । दे॒वाना॑म् । जनि॑मानि । स॒त्तः ॥२
सुऽगः । ते । अग्ने । सनऽवित्तः । अध्वा । युङ्क्ष्व । सुते । हरितः । रोहितः । च ।
ये । वा । सद्मन् । अरुषाः । वीरऽवाहः । हुवे । देवानाम् । जनिमानि । सत्तः ॥२
हे “अग्ने “सनवित्तः सनाच्चिरकालादारभ्य लब्धः “ते त्वदीयः “अध्वा मार्गः “सुगः सुष्ठु गन्तव्यो भवतु । किंच “हरितः श्यामवर्णाः “रोहितश्च लोहितवर्णाश्चेत्युभयविधाः “ये “वा ये च ते त्वदीया अश्वाः “सद्मन् सद्मनि यज्ञगृहे “वीरवाहः वीरं शूरं त्वां वहन्तः “अरुषाः आरोचमाना भवन्ति तांश्च त्वं सु “युक्ष्व त्वदीये रथे सुष्ठु संयोजय । निसत्तो यज्ञगृहे निषण्णोऽहं होता सन् “देवानाम् इन्द्रादीनां जनिमा जनान् संघान् “हुवे आह्वयामि ॥
समु॑ वो य॒ज्ञं म॑हय॒न्नमो॑भि॒ः प्र होता॑ म॒न्द्रो रि॑रिच उपा॒के ।
यज॑स्व॒ सु पु॑र्वणीक दे॒वाना य॒ज्ञिया॑म॒रम॑तिं ववृत्याः ॥३
सम् । ऊं॒ इति॑ । वः॒ । य॒ज्ञम् । म॒ह॒य॒न् । नमः॑ऽभिः । प्र । होता॑ । म॒न्द्रः । रि॒रि॒चे॒ । उ॒पा॒के ।
यज॑स्व । सु । पु॒रु॒ऽअ॒नी॒क॒ । दे॒वान् । आ । य॒ज्ञिया॑म् । अ॒रम॑तिम् । व॒वृ॒त्याः॒ ॥३
सम् । ऊं इति । वः । यज्ञम् । महयन् । नमःऽभिः । प्र । होता । मन्द्रः । रिरिचे । उपाके ।
यजस्व । सु । पुरुऽअनीक । देवान् । आ । यज्ञियाम् । अरमतिम् । ववृत्याः ॥३
हे देवाः “वः युष्माकं “यज्ञं नमोभिः नमस्कारैर्युक्ता इमे स्तोतारो वा यजमाना वा “सं “महयन् सम्यक् पूजयन्ति । “उ इति पूरकः । “मन्द्रः स्तुतिशीलः “उपाके अस्माकं समीपे स्थितोऽस्मदीयः “होता “प्र “रिरिचे अन्येभ्यो होतृभ्योऽतिरिच्यते । हे यजमान त्वं “देवान् “सु सुष्ठु “यजस्व । हे “पुर्वणीक बहुतेजस्विन्नग्ने त्वं “यज्ञियां यज्ञार्हाम् “अरमतिं भूमिम् “आ “ववृत्याः आवर्तय । तथा च निगमान्तरे - आ नो महीमरमतिं सजोषाः' ( ऋ. सं. ५. ४३. ६) इति ॥
य॒दा वी॒रस्य॑ रे॒वतो॑ दुरो॒णे स्यो॑न॒शीरति॑थिरा॒चिके॑तत् ।
सुप्री॑तो अ॒ग्निः सुधि॑तो॒ दम॒ आ स वि॒शे दा॑ति॒ वार्य॒मिय॑त्यै ॥४
य॒दा । वी॒रस्य॑ । रे॒वतः॑ । दु॒रो॒णे । स्यो॒न॒ऽशीः । अति॑थिः । आ॒ऽचिके॑तत् ।
सुऽप्री॑तः । अ॒ग्निः । सुऽधि॑तः । दमे॑ । आ । सः । वि॒शे । दा॒ति॒ । वार्य॑म् । इय॑त्यै ॥४
यदा । वीरस्य । रेवतः । दुरोणे । स्योनऽशीः । अतिथिः । आऽचिकेतत् ।
सुऽप्रीतः । अग्निः । सुऽधितः । दमे । आ । सः । विशे । दाति । वार्यम् । इयत्यै ॥४
“अतिथिः सर्वेषामतिथिभूतोऽग्निः “यदा “वीरस्य वीरकस्य स्तोत्राणां प्रेरयितुः “रेवतः हविष्मतो यजमानस्य “दुरोणे गृहे "स्योनशीः सुखेन शयनीयः “आचिकेतत् प्रज्ञायते "अग्निः “दमे यज्ञगृहे “सुधितः । आकाराश्चार्थे । सुनिहितश्च सुष्ठु निहितः सन् यदा “सुप्रीतः भवति तदा “सः अग्निः “इयत्यै उपगच्छन्त्यै “विशे प्रजायै “वार्यं वरणीयं धनं “दाति ददाति प्रयच्छति ॥
इ॒मं नो॑ अग्ने अध्व॒रं जु॑षस्व म॒रुत्स्विन्द्रे॑ य॒शसं॑ कृधी नः ।
आ नक्ता॑ ब॒र्हिः स॑दतामु॒षासो॒शन्ता॑ मि॒त्रावरु॑णा यजे॒ह ॥५
इ॒मम् । नः॒ । अ॒ग्ने॒ । अ॒ध्व॒रम् । जु॒ष॒स्व॒ । म॒रुत्ऽसु॑ । इन्द्रे॑ । य॒शस॑म् । कृ॒धि॒ । नः॒ ।
आ । नक्ता॑ । ब॒र्हिः । स॒द॒ता॒म् । उ॒षसा॑ । उ॒शन्ता॑ । मि॒त्रावरु॑णा । य॒ज॒ । इ॒ह ॥५
इमम् । नः । अग्ने । अध्वरम् । जुषस्व । मरुत्ऽसु । इन्द्रे । यशसम् । कृधि । नः ।
आ । नक्ता । बर्हिः । सदताम् । उषसा । उशन्ता । मित्रावरुणा । यज । इह ॥५
हे “अग्ने त्वं “नः अस्मदीयम् “इमम् “अध्वरं यज्ञं “जुषस्व सेवस्व। किंच "मरुत्सु इन्द्रस्य सखिभूतेषु देवेषु “इन्द्रे च “यशसं यशोयुक्तं हविर्लक्षणान्नवन्तं “नः अस्मदीयं यज्ञं हे अग्ने त्वं “कृधि कुरु। स्थापयेत्यर्थः। तथा “नक्ता रात्रिश्च “उषसा दिवसश्च । अहर्निशे इत्यर्थः। “बर्हिः बर्हिषि कुशमये “आ “सदताम् उपविशताम् । अपि च हे अग्ने "उशन्ता उशन्तौ यज्ञमिच्छन्तौ “मित्रावरुणा मित्रावरुणौ देवौ “इह अस्मिन् यज्ञे “यज पूजय ॥
ए॒वाग्निं स॑ह॒स्यं१॒॑ वसि॑ष्ठो रा॒यस्का॑मो वि॒श्वप्स्न्य॑स्य स्तौत् ।
इषं॑ र॒यिं प॑प्रथ॒द्वाज॑म॒स्मे यू॒यं पा॑त स्व॒स्तिभि॒ः सदा॑ नः ॥६
ए॒व । अ॒ग्निम् । स॒ह॒स्य॑म् । वसि॑ष्ठः । रा॒यःऽका॑मः । वि॒श्वऽप्स्न्य॑स्य । स्तौ॒त् ।
इष॑म् । र॒यिम् । प॒प्र॒थ॒त् । वाज॑म् । अ॒स्मे इति॑ । यू॒यम् । पा॒त॒ । स्व॒स्तिऽभिः॑ । सदा॑ । नः॒ ॥६
एव । अग्निम् । सहस्यम् । वसिष्ठः । रायःऽकामः । विश्वऽप्स्न्यस्य । स्तौत् ।
इषम् । रयिम् । पप्रथत् । वाजम् । अस्मे इति । यूयम् । पात । स्वस्तिऽभिः । सदा । नः ॥६
“वसिष्ठः एतदाख्य ऋषिः “रायस्कामः पश्वादिधनानीच्छन् “एव एवमुक्तप्रकारेण सहस्यम् । सहो बलम् । तस्य पुत्रम् । तद्वन्तमिति वा। “अग्निं देवं विश्वप्न्यस्य पुरुरूपस्य धनस्य लाभाय “स्तौत् । एवंभूतोऽग्निः “अस्मे अस्मभ्यम् “इषम् अन्नं “रयिं धनं “वाजं बलं च “पप्रथत् प्रथयतु विस्तारयतु । ददात्वित्यर्थः । अस्मिन् सूक्ते प्रतिपादिताः सर्वे देवाः यूयम् अस्मान् कल्याणैः सर्वदा पालयत ॥ ॥ ९ ॥
| मण्डल ७ | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|