ऋग्वेदः सूक्तं ७.६३
| ← सूक्तं ७.६२ | ऋग्वेदः - मण्डल ७ सूक्तं ७.६३ मैत्रावरुणिर्वसिष्ठः। |
सूक्तं ७.६४ → |
| दे. १-४ सूर्यः, ५ सूर्य-मित्रावरुणाः, ६ मित्रावरुणौ अर्यमा च। त्रिष्टुप्। |
उद्वेति सुभगो विश्वचक्षाः साधारणः सूर्यो मानुषाणाम् ।
चक्षुर्मित्रस्य वरुणस्य देवश्चर्मेव यः समविव्यक्तमांसि ॥१॥
उद्वेति प्रसवीता जनानां महान्केतुरर्णवः सूर्यस्य ।
समानं चक्रं पर्याविवृत्सन्यदेतशो वहति धूर्षु युक्तः ॥२॥
विभ्राजमान उषसामुपस्थाद्रेभैरुदेत्यनुमद्यमानः ।
एष मे देवः सविता चच्छन्द यः समानं न प्रमिनाति धाम ॥३॥
दिवो रुक्म उरुचक्षा उदेति दूरेअर्थस्तरणिर्भ्राजमानः ।
नूनं जनाः सूर्येण प्रसूता अयन्नर्थानि कृणवन्नपांसि ॥४॥
यत्रा चक्रुरमृता गातुमस्मै श्येनो न दीयन्नन्वेति पाथः ।
प्रति वां सूर उदिते विधेम नमोभिर्मित्रावरुणोत हव्यैः ॥५॥
नू मित्रो वरुणो अर्यमा नस्त्मने तोकाय वरिवो दधन्तु ।
सुगा नो विश्वा सुपथानि सन्तु यूयं पात स्वस्तिभिः सदा नः ॥६॥
सायणभाष्यम्
‘उद्वेति' इति षडृचमष्टमं सूक्तं वसिष्ठस्यार्षं त्रैष्टुभम्। आद्याश्चतस्रः पञ्चम्याः पूर्वार्धश्च सूर्यदेवत्या अवशिष्टास्त्रयोऽर्धर्चा मित्रावरुणदेवत्याः । तथा चानुकान्तम् - उद्वेतीति चार्धपञ्चमाः ' इति । विनियोगो लैङ्गिकः ॥
उद्वे॑ति सु॒भगो॑ वि॒श्वच॑क्षा॒ः साधा॑रण॒ः सूर्यो॒ मानु॑षाणाम् ।
चक्षु॑र्मि॒त्रस्य॒ वरु॑णस्य दे॒वश्चर्मे॑व॒ यः स॒मवि॑व्य॒क्तमां॑सि ॥१
उत् । ऊं॒ इति॑ । ए॒ति॒ । सु॒ऽभगः॑ । वि॒श्वऽच॑क्षाः । साधा॑रणः । सूर्यः॑ । मानु॑षाणाम् ।
चक्षुः॑ । मि॒त्रस्य॑ । वरु॑णस्य । दे॒वः । चर्म॑ऽइव । यः । स॒म्ऽअवि॑व्यक् । तमां॑सि ॥१
उत् । ऊं इति । एति । सुऽभगः । विश्वऽचक्षाः । साधारणः । सूर्यः । मानुषाणाम् ।
चक्षुः । मित्रस्य । वरुणस्य । देवः । चर्मऽइव । यः । सम्ऽअविव्यक् । तमांसि ॥१
“उद्वेति उद्गच्छत्ययं “सूर्यः “सुभगः शोभनभाग्यः सुष्ठु भजनीयो का “विश्वचक्षाः सर्वस्य द्रष्टा “मानुषाणां सर्वेषां मनुष्याणां “साधारणः । साधारणत्वप्रतिपादकश्रुतिः पूर्वमुदाहृता । “मित्रस्य “वरुणस्य च “चक्षुः प्रकाशकः “देवः द्योतमानः। “यः देवः “चर्मेव चर्माणीय “तमांसि “समविव्यक् सह विचति संवेष्टयति स महानुभावो देव उद्वेति ।।
उद्वे॑ति प्रसवी॒ता जना॑नां म॒हान्के॒तुर॑र्ण॒वः सूर्य॑स्य ।
स॒मा॒नं च॒क्रं प॑र्या॒विवृ॑त्स॒न्यदे॑त॒शो वह॑ति धू॒र्षु यु॒क्तः ॥२
उत् । ऊं॒ इति॑ । ए॒ति॒ । प्र॒ऽस॒वि॒ता । जना॑नाम् । म॒हान् । के॒तुः । अ॒र्ण॒वः । सूर्य॑स्य ।
स॒मा॒नम् । च॒क्रम् । प॒रि॒ऽआ॒विवृ॑त्सन् । यत् । ए॒त॒शः । वह॑ति । धूः॒ऽसु । यु॒क्तः ॥२
उत् । ऊं इति । एति । प्रऽसविता । जनानाम् । महान् । केतुः । अर्णवः । सूर्यस्य ।
समानम् । चक्रम् । परिऽआविवृत्सन् । यत् । एतशः । वहति । धूःऽसु । युक्तः ॥२
अयं “सूर्यस्य सूर्यः । विभक्तिव्यत्ययः । "उद्वेति उद्गच्छति । कीदृशोऽयम् । “जनानां सर्वेषां “प्रसविता सर्वेषु कर्मस्वनुज्ञाता “महान् पूज्यः “केतुः सर्वस्य प्रज्ञापकः “अर्णवः उदकप्रदः । किं कुर्वन्नुदेतीति उच्यते । “समानं सर्वेषामेकरूपमेकमेव “चक्रं रथाङ्गं चरणशीलं रथं वा “पर्याविवृत्सन् पर्यावर्तयितुमिच्छन् । “यत् रथचकं “धूर्षु रथस्य "युक्तः “एतशः एतशवर्णो हरितवर्णोऽश्वः "वहति । ‘एको अश्वो वहति सप्तनामा' (ऋ. सं. १. १६४. २) इत्युक्तम् ।।
वि॒भ्राज॑मान उ॒षसा॑मु॒पस्था॑द्रे॒भैरुदे॑त्यनुम॒द्यमा॑नः ।
ए॒ष मे॑ दे॒वः स॑वि॒ता च॑च्छन्द॒ यः स॑मा॒नं न प्र॑मि॒नाति॒ धाम॑ ॥३
वि॒ऽभ्राज॑मानः । उ॒षसा॑म् । उ॒पऽस्था॑त् । रे॒भैः । उत् । ए॒ति॒ । अ॒नु॒ऽम॒द्यमा॑नः ।
ए॒षः । मे॒ । दे॒वः । स॒वि॒ता । च॒च्छ॒न्द॒ । यः । स॒मा॒नम् । न । प्र॒ऽमि॒नाति॑ । धाम॑ ॥३
विऽभ्राजमानः । उषसाम् । उपऽस्थात् । रेभैः । उत् । एति । अनुऽमद्यमानः ।
एषः । मे । देवः । सविता । चच्छन्द । यः । समानम् । न । प्रऽमिनाति । धाम ॥३
अयं सूर्यः “विभ्राजमानः विशेषेण दीप्यमानः “उषसामुपस्थात् उपस्थे मध्ये "रेभैः स्तोतृभिः “अनुमद्यमानः सन् "उदेति । किंच “एषः “देवः द्योतमानः “सविता “मे मह्यं “चच्छन्द उपच्छन्दयति कामान् । एष इत्युक्तं क इति । “यः देवः “समानं सर्वेषां प्राणिनामेकरूपं “धाम स्वीयं तेजःस्थानं न “प्रमिनाति न हिनस्ति न संकोचयति स देव उदेतीति ॥
दि॒वो रु॒क्म उ॑रु॒चक्षा॒ उदे॑ति दू॒रेअ॑र्थस्त॒रणि॒र्भ्राज॑मानः ।
नू॒नं जना॒ः सूर्ये॑ण॒ प्रसू॑ता॒ अय॒न्नर्था॑नि कृ॒णव॒न्नपां॑सि ॥४
दि॒वः । रु॒क्मः । उ॒रु॒ऽचक्षाः॑ । उत् । ए॒ति॒ । दू॒रेऽअ॑र्थः । त॒रणिः॑ । भ्राज॑मानः ।
नू॒नम् । जनाः॑ । सूर्ये॑ण । प्रऽसू॑ताः । अय॑न् । अर्था॑नि । कृ॒णव॑न् । अपां॑सि ॥४
दिवः । रुक्मः । उरुऽचक्षाः । उत् । एति । दूरेऽअर्थः । तरणिः । भ्राजमानः ।
नूनम् । जनाः । सूर्येण । प्रऽसूताः । अयन् । अर्थानि । कृणवन् । अपांसि ॥४
अयं सूर्यः “रुक्मः रोचमानः “उरुचक्षाः प्रभूततेजाश्च सन् “दिवः अन्तरिक्षात् “उदेति । यद्वा दिवोऽन्तरिक्षस्य रुक्म आभरणस्थानीयः । कीदृशोऽयम्। 'दूरेअर्थः दूरे गन्ता। अर्थोऽर्तेः । दूरे प्रार्थ्यमानो वा । “तरणिः तारकः “भ्राजमानः दीप्यमानः सन्नुदेति । “नूनं निश्चयं “जनाः सर्वे प्राणिनः "सूर्येण प्रेरकेण देवेन “प्रसूताः अनुज्ञाताः प्रेरिताः सन्तः “अर्थानि गन्तव्यानि अनुष्ठेयानि “अपांसि कर्माणि 'कृणवन् कुर्वन्ति ।।
यत्रा॑ च॒क्रुर॒मृता॑ गा॒तुम॑स्मै श्ये॒नो न दीय॒न्नन्वे॑ति॒ पाथ॑ः ।
प्रति॑ वां॒ सूर॒ उदि॑ते विधेम॒ नमो॑भिर्मित्रावरुणो॒त ह॒व्यैः ॥५
यत्र॑ । च॒क्रुः । अ॒मृताः॑ । गा॒तुम् । अ॒स्मै॒ । श्ये॒नः । न । दीय॑न् । अनु॑ । ए॒ति॒ । पाथः॑ ।
प्रति॑ । वा॒म् । सूरे॑ । उत्ऽइ॑ते । वि॒धे॒म॒ । नमः॑ऽभिः । मि॒त्रा॒व॒रु॒णा॒ । उ॒त । ह॒व्यैः ॥५
यत्र । चक्रुः । अमृताः । गातुम् । अस्मै । श्येनः । न । दीयन् । अनु । एति । पाथः ।
प्रति । वाम् । सूरे । उत्ऽइते । विधेम । नमःऽभिः । मित्रावरुणा । उत । हव्यैः ॥५
“यत्र यस्मिन्नन्तरिक्षे "अमृताः अमरणधर्माणः पूर्वे देवाः “अस्मै सूर्याय "गातुं मार्गं “चक्रुः अकुर्वन् तत् "पाथः अन्तरिक्षम् "अन्वेति अनुगच्छति । क इव। “दीयन् गच्छन् “श्येनो “न शंसनीयगमनो गृध्र इव। अयमर्धर्चः सौर्य इत्युक्तम् । हे "मित्रावरुणा मित्रावरुणौ “वां युवां “सूरे सूर्ये "उदिते सति प्रातःसवने “नमोभिः नमस्कारैः स्तुतिभिः “उत अपि च “हव्यैः हविर्भिश्व “प्रति “विधेम परिचरेम ॥
नू मि॒त्रो वरु॑णो अर्य॒मा न॒स्त्मने॑ तो॒काय॒ वरि॑वो दधन्तु ।
सु॒गा नो॒ विश्वा॑ सु॒पथा॑नि सन्तु यू॒यं पा॑त स्व॒स्तिभि॒ः सदा॑ नः ॥६
नु । मि॒त्रः । वरु॑णः । अ॒र्य॒मा । नः॒ । त्मने॑ । तो॒काय॑ । वरि॑वः । द॒ध॒न्तु॒ ।
सु॒ऽगा । नः॒ । विश्वा॑ । सु॒ऽपथा॑नि । स॒न्तु॒ । यू॒यम् । पा॒त॒ । स्व॒स्तिऽभिः॑ । सदा॑ । नः॒ ॥६
नु । मित्रः । वरुणः । अर्यमा । नः । त्मने । तोकाय । वरिवः । दधन्तु ।
सुऽगा । नः । विश्वा । सुऽपथानि । सन्तु । यूयम् । पात । स्वस्तिऽभिः । सदा । नः ॥६
‘नू मित्रः' इति षष्ठी गता ॥ ॥५॥
| मण्डल ७ | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|