ऋग्वेदः सूक्तं ७.५०
| ← सूक्तं ७.४९ | ऋग्वेदः - मण्डल ७ सूक्तं ७.५० मैत्रावरुणिर्वसिष्ठः। |
सूक्तं ७.५१ → |
| दे. १ मित्रावरुणौ, २ अग्निः, ३ विश्वे देवाः, ४ नद्यः। जगती, ४ अतिजगती शक्वरी वा । |
आ मां मित्रावरुणेह रक्षतं कुलाययद्विश्वयन्मा न आ गन् ।
अजकावं दुर्दृशीकं तिरो दधे मा मां पद्येन रपसा विदत्त्सरुः ॥१॥
यद्विजामन्परुषि वन्दनं भुवदष्ठीवन्तौ परि कुल्फौ च देहत् ।
अग्निष्टच्छोचन्नप बाधतामितो मा मां पद्येन रपसा विदत्त्सरुः ॥२॥
यच्छल्मलौ भवति यन्नदीषु यदोषधीभ्यः परि जायते विषम् ।
विश्वे देवा निरितस्तत्सुवन्तु मा मां पद्येन रपसा विदत्त्सरुः ॥३॥
याः प्रवतो निवत उद्वत उदन्वतीरनुदकाश्च याः ।
ता अस्मभ्यं पयसा पिन्वमानाः शिवा देवीरशिपदा भवन्तु सर्वा नद्यो अशिमिदा भवन्तु ॥४॥
सायणभाष्यम्
‘आ मां मित्रावरुणा ' इति चतुर्ऋचं सप्तदशं सूक्तं वसिष्ठस्यार्षम् । चतुर्थ्यतिजगती व्यूहेन शक्वरी वादितस्तिस्रो जगत्यः । प्रथमा मैत्रावरुणी द्वितीयाग्नेयी तृतीया वैश्वदेवी चतुर्थी गङ्गादिनदीदेवताका । तथा चानुक्रमणिका – ' आ मां मैत्रावरुण्याग्नेयी वैश्वदेवी नदीस्तुतिर्जागतमन्त्यातिजगती शक्वरी वा ' इति । अस्य सूक्तस्य प्रत्यृचं विषादिहरणे विनियोगो लिङ्गादवगन्तव्यः ॥
आ मां मि॑त्रावरुणे॒ह र॑क्षतं कुला॒यय॑द्वि॒श्वय॒न्मा न॒ आ ग॑न् ।
अ॒ज॒का॒वं दु॒र्दृशी॑कं ति॒रो द॑धे॒ मा मां पद्ये॑न॒ रप॑सा विद॒त्त्सरु॑ः ॥१
आ । माम् । मि॒त्रा॒व॒रु॒णा॒ । इ॒ह । र॒क्ष॒त॒म् । कु॒ला॒यय॑त् । वि॒ऽश्वय॑त् । मा । नः॒ । आ । ग॒न् ।
अ॒ज॒का॒ऽवम् । दुः॒ऽदृशी॑कम् । ति॒रः । द॒धे॒ । मा । माम् । पद्ये॑न । रप॑सा । वि॒द॒त् । त्सरुः॑ ॥१
आ । माम् । मित्रावरुणा । इह । रक्षतम् । कुलाययत् । विऽश्वयत् । मा । नः । आ । गन् ।
अजकाऽवम् । दुःऽदृशीकम् । तिरः । दधे । मा । माम् । पद्येन । रपसा । विदत् । त्सरुः ॥१
हे "मित्रावरुणा हे मित्रावरुणौ युवाम् "इह अस्मिँल्लोके "माम् "आ "रक्षतम् आभिमुख्येन पालयतम्। “कुलाययत् । कुलायं स्थानम्। तत्कुर्वत् "विश्वयत् विशेषेन वर्धमानं विषं “नः अस्मान् “आ आभिमुख्येन “मा "गन् मा गमत् मा गच्छतु । तथा “अजकावम् । अजका नाम रोगविशेषः । तद्वत् "दुर्दृशीकं दुर्दर्शनं विषं "तिरो “दधे तिरो धत्ताम् । नश्यत्वित्यर्थः । तथा “त्सरुः छद्मगामी । जिह्मगः सर्प इत्यर्थः । "मां "पद्येन पादभवेन "रपसा। रपिः शब्दकर्मा । शब्देन 'मा “विदत् न जानातु ।।
यद्वि॒जाम॒न्परु॑षि॒ वन्द॑नं॒ भुव॑दष्ठी॒वन्तौ॒ परि॑ कु॒ल्फौ च॒ देह॑त् ।
अ॒ग्निष्टच्छोच॒न्नप॑ बाधतामि॒तो मा मां पद्ये॑न॒ रप॑सा विद॒त्त्सरु॑ः ॥२
यत् । वि॒ऽजाम॑न् । परु॑षि । वन्द॑नम् । भुव॑त् । अ॒ष्ठी॒वन्तौ॑ । परि॑ । कु॒ल्फौ । च॒ । देह॑त् ।
अ॒ग्निः । तत् । शोच॑न् । अप॑ । बा॒ध॒ता॒म् । इ॒तः । मा । माम् । पद्ये॑न । रप॑सा । वि॒द॒त् । त्सरुः॑ ॥२
यत् । विऽजामन् । परुषि । वन्दनम् । भुवत् । अष्ठीवन्तौ । परि । कुल्फौ । च । देहत् ।
अग्निः । तत् । शोचन् । अप । बाधताम् । इतः । मा । माम् । पद्येन । रपसा । विदत् । त्सरुः ॥२
“वन्दनम् एतत्संज्ञकं “यत् विषं "विजामन् विविधजन्मनि “परुषि वृक्षादीनां पर्वणि “भुवत् उद्भवेत् । यच्च विषम् "अष्ठीवन्तौ जानुनी "कुल्फौ गुल्फौ “च “परि "देहत् । ‘दिह उपचये। उपचितं कुर्यात् । “अग्निः देवः “शोचन् दीप्यमानः सन् “इतः अस्माज्जनात् "तत् विषम् "अप “बाधताम् अपहन्तु । शिष्टं व्याख्यातम् ॥
यच्छ॑ल्म॒लौ भव॑ति॒ यन्न॒दीषु॒ यदोष॑धीभ्य॒ः परि॒ जाय॑ते वि॒षम् ।
विश्वे॑ दे॒वा निरि॒तस्तत्सु॑वन्तु॒ मा मां पद्ये॑न॒ रप॑सा विद॒त्त्सरु॑ः ॥३
यत् । श॒ल्म॒लौ । भव॑ति । यत् । न॒दीषु॑ । यत् । ओष॑धीभ्यः । परि॑ । जाय॑ते । वि॒षम् ।
विश्वे॑ । दे॒वाः । निः । इ॒तः । तत् । सु॒व॒न्तु॒ । मा । माम् । पद्ये॑न । रप॑सा । वि॒द॒त् । त्सरुः॑ ॥३
यत् । शल्मलौ । भवति । यत् । नदीषु । यत् । ओषधीभ्यः । परि । जायते । विषम् ।
विश्वे । देवाः । निः । इतः । तत् । सुवन्तु । मा । माम् । पद्येन । रपसा । विदत् । त्सरुः ॥३
“यत् विषं "शल्मलौ एतत्संज्ञके वृक्षे "भवति । “यत् विषं "नदीषु तत्रस्थास्वप्सु प्रादुर्भवति। "परि इति पञ्चम्यर्थानुवादी। “औषधीभ्यः सकाशात् "यत् विषं “जायते उत्पद्यते । “विश्वे सर्वे देवाः “तत् विषम् "इतः अस्माज्जनाद्देशाद्वा "निः "सुवन्तु निःशेषेण प्रेरयन्तु । मा मामिति शिष्टं व्याख्यातम् ॥
याः प्र॒वतो॑ नि॒वत॑ उ॒द्वत॑ उद॒न्वती॑रनुद॒काश्च॒ याः ।
ता अ॒स्मभ्यं॒ पय॑सा॒ पिन्व॑मानाः शि॒वा दे॒वीर॑शिप॒दा भ॑वन्तु॒ सर्वा॑ न॒द्यो॑ अशिमि॒दा भ॑वन्तु ॥४
याः । प्र॒ऽवतः॑ । नि॒ऽवतः॑ । उ॒त्ऽवतः॑ । उ॒द॒न्ऽवतीः॑ । अ॒नु॒द॒काः । च॒ । याः ।
ताः । अ॒स्मभ्य॑म् । पय॑सा । पिन्व॑मानाः । शि॒वाः । दे॒वीः । अ॒शि॒प॒दाः । भ॒व॒न्तु॒ । सर्वाः॑ । न॒द्यः॑ । अ॒शि॒मि॒दाः । भ॒व॒न्तु॒ ॥४
याः । प्रऽवतः । निऽवतः । उत्ऽवतः । उदन्ऽवतीः । अनुदकाः । च । याः ।
ताः । अस्मभ्यम् । पयसा । पिन्वमानाः । शिवाः । देवीः । अशिपदाः । भवन्तु । सर्वाः । नद्यः । अशिमिदाः । भवन्तु ॥४
“याः नद्यः "प्रवतः प्रवणदेशे गच्छन्त्यः । याः “निवतः निम्नदेशे गच्छन्त्यः । याः “उद्वतः उन्नतदेशे गच्छन्त्यः । याः "उदन्वतीः उदन्वत्य उदकयुक्ताः । "अनुदकाश्च उदकरहिताश्च "याः नद्यो यान्ति । "पयसा उदकेन "पिन्वमानाः विश्वमाप्याययन्त्यः "देवीः देव्यो द्योतमानाः “ताः तादृश्यो नद्यः "अस्मभ्यम् "अशिपदाः । शिपदं नाम रोगविशेषः । तदकुर्वत्यः सत्यः "शिवाः कल्याण्यः "भवन्तु । अपि च "सर्वाः ताः "नद्यः "अशिमिदाः । शिमिर्वधकर्मा। अहिंसाप्रदाः “भवन्तु ॥ ॥ १७ ॥
| मण्डल ७ | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|