ऋग्वेदः सूक्तं ७.९८
| ← सूक्तं ७.९७ | ऋग्वेदः - मण्डल ७ सूक्तं ७.९८ मैत्रावरुणिर्वसिष्ठः। |
सूक्तं ७.९९ → |
| दे. इन्द्रः, ७ इन्द्राबृहस्पती। त्रिष्टुप्। |
अध्वर्यवोऽरुणं दुग्धमंशुं जुहोतन वृषभाय क्षितीनाम् ।
गौराद्वेदीयाँ अवपानमिन्द्रो विश्वाहेद्याति सुतसोममिच्छन् ॥१॥
यद्दधिषे प्रदिवि चार्वन्नं दिवेदिवे पीतिमिदस्य वक्षि ।
उत हृदोत मनसा जुषाण उशन्निन्द्र प्रस्थितान्पाहि सोमान् ॥२॥
जज्ञानः सोमं सहसे पपाथ प्र ते माता महिमानमुवाच ।
एन्द्र पप्राथोर्वन्तरिक्षं युधा देवेभ्यो वरिवश्चकर्थ ॥३॥
यद्योधया महतो मन्यमानान्साक्षाम तान्बाहुभिः शाशदानान् ।
यद्वा नृभिर्वृत इन्द्राभियुध्यास्तं त्वयाजिं सौश्रवसं जयेम ॥४॥
प्रेन्द्रस्य वोचं प्रथमा कृतानि प्र नूतना मघवा या चकार ।
यदेददेवीरसहिष्ट माया अथाभवत्केवलः सोमो अस्य ॥५॥
तवेदं विश्वमभितः पशव्यं यत्पश्यसि चक्षसा सूर्यस्य ।
गवामसि गोपतिरेक इन्द्र भक्षीमहि ते प्रयतस्य वस्वः ॥६॥
बृहस्पते युवमिन्द्रश्च वस्वो दिव्यस्येशाथे उत पार्थिवस्य ।
धत्तं रयिं स्तुवते कीरये चिद्यूयं पात स्वस्तिभिः सदा नः ॥७॥
सायणभाष्यम्
‘अध्वर्यवः' इति सप्तर्चं नवमं सूक्तं वसिष्ठस्यार्षं त्रैष्टुभमैन्द्रं सप्तम्यैन्द्राबार्हस्पत्या । तथा चानुक्रान्तम्- अध्वर्यवः सप्तोक्तदेवतान्त्या' इति । पूर्वसूक्तेन सहोक्तो विनियोगः ॥
अध्व॑र्यवोऽरु॒णं दु॒ग्धमं॒शुं जु॒होत॑न वृष॒भाय॑ क्षिती॒नाम् ।
गौ॒राद्वेदी॑याँ अव॒पान॒मिन्द्रो॑ वि॒श्वाहेद्या॑ति सु॒तसो॑ममि॒च्छन् ॥१
अध्व॑र्यवः । अ॒रु॒णम् । दु॒ग्धम् । अं॒शुम् । जु॒होत॑न । वृ॒ष॒भाय॑ । क्षि॒ती॒नाम् ।
गौ॒रात् । वेदी॑यान् । अ॒व॒ऽपान॑म् । इन्द्रः॑ । वि॒श्वाहा॑ । इत् । या॒ति॒ । सु॒तऽसो॑मम् । इ॒च्छन् ॥१
अध्वर्यवः । अरुणम् । दुग्धम् । अंशुम् । जुहोतन । वृषभाय । क्षितीनाम् ।
गौरात् । वेदीयान् । अवऽपानम् । इन्द्रः । विश्वाहा । इत् । याति । सुतऽसोमम् । इच्छन् ॥१
हे "अध्वर्यवः अध्वरस्य नेतार ऋत्विजः "क्षितीनां जनानां मध्ये "वृषभाय श्रेष्ठायेन्द्राय “अरुणम् आरोचमानं “दुग्धम् अभिषुतम् "अंशुं सोमं "जुहोतन जुहुत । "अवपानम् अवक्रम्य स्थितं दूरस्थं पातव्यं सोमं "गौरात् गौरमृगादपि “वेदीयान् अतिशयेन विद्वान् "इन्द्रः “सुतसोमम् अभिषुतसोमं यजमानम् "इच्छन् अन्विच्छन् "विश्वाहा विश्वान्यहानि “इत् एव सर्वदैव “याति गच्छति । अतस्तस्मा इन्द्राय सोमं जुहुतेत्यन्वयः ।।
यद्द॑धि॒षे प्र॒दिवि॒ चार्वन्नं॑ दि॒वेदि॑वे पी॒तिमिद॑स्य वक्षि ।
उ॒त हृ॒दोत मन॑सा जुषा॒ण उ॒शन्नि॑न्द्र॒ प्रस्थि॑तान्पाहि॒ सोमा॑न् ॥२
यत् । द॒धि॒षे । प्र॒ऽदिवि॑ । चारु॑ । अन्न॑म् । दि॒वेऽदि॑वे । पी॒तिम् । इत् । अ॒स्य॒ । व॒क्षि॒ ।
उ॒त । हृ॒दा । उ॒त । मन॑सा । जु॒षा॒णः । उ॒शन् । इ॒न्द्र॒ । प्रऽस्थि॑तान् । पा॒हि॒ । सोमा॑न् ॥२
यत् । दधिषे । प्रऽदिवि । चारु । अन्नम् । दिवेऽदिवे । पीतिम् । इत् । अस्य । वक्षि ।
उत । हृदा । उत । मनसा । जुषाणः । उशन् । इन्द्र । प्रऽस्थितान् । पाहि । सोमान् ॥२
हे इन्द्र "प्रदिवि प्रगतेषु दिवसेषु पूर्वस्मिन् काले "चारु शोभनं "यत् सोमलक्षणम् "अन्नं “दधिषे पानेनोदरे धारयसि “अस्य सोमस्य “पीतिमित् पानमेव “दिवेदिवे प्रतिदिवसमिदानीमपि “वक्षि कामयसे । ‘वश कान्तौ' इत्यस्य सिपि शपो लुकि षत्वकत्वषत्वेष्वेतद्रूपम् । "उत अपि च हे “इन्द्र "हृदा हृदयेन । उतशब्दश्चार्थे । "मनसा च "जुषाणः सेवमानः "उशन् अस्मान् कामयमानस्त्वं "प्रस्थितान् पुरस्तान्नीतानुत्तरवेदिस्थान् "सोमान् "पाहि पिब ॥
ज॒ज्ञा॒नः सोमं॒ सह॑से पपाथ॒ प्र ते॑ मा॒ता म॑हि॒मान॑मुवाच ।
एन्द्र॑ पप्राथो॒र्व१॒॑न्तरि॑क्षं यु॒धा दे॒वेभ्यो॒ वरि॑वश्चकर्थ ॥३
ज॒ज्ञा॒नः । सोम॑म् । सह॑से । प॒पा॒थ॒ । प्र । ते॒ । मा॒ता । म॒हि॒मान॑म् । उ॒वा॒च॒ ।
आ । इ॒न्द्र॒ । प॒प्रा॒थ॒ । उ॒रु । अ॒न्तरि॑क्षम् । यु॒धा । दे॒वेभ्यः॑ । वरि॑वः । च॒क॒र्थ॒ ॥३
जज्ञानः । सोमम् । सहसे । पपाथ । प्र । ते । माता । महिमानम् । उवाच ।
आ । इन्द्र । पप्राथ । उरु । अन्तरिक्षम् । युधा । देवेभ्यः । वरिवः । चकर्थ ॥३
हे इन्द्र त्वं “जज्ञानः जायमान एव "सहसे बलाय “सोमं “पपाथ पीतवानसि । “ते तव “महिमानं महत्त्वं "माता त्वदीया जनन्यदितिः “प्र “उवाच प्रोक्तवती । संवादसूक्ते ‘अयं पन्था' इत्यादिके ‘नही न्वस्य' (ऋ. सं. ४. १८. ४) इत्यर्धर्चादारभ्य आदित्येन्द्रमहत्त्वस्योक्तत्वात् । अतः कारणात् हे "इन्द्र त्वम् "उरु विस्तीर्णम् "अन्तरिक्षम् “आ “पप्राथ स्वतेजसापूरितवानसि । अपि च "युधा युद्धेन "देवेभ्यः स्तोतृभ्यो देवेभ्य एव वा “वरिवः धनं "चकर्थ कृतवानसि ॥
यद्यो॒धया॑ मह॒तो मन्य॑माना॒न्साक्षा॑म॒ तान्बा॒हुभि॒ः शाश॑दानान् ।
यद्वा॒ नृभि॒र्वृत॑ इन्द्राभि॒युध्या॒स्तं त्वया॒जिं सौ॑श्रव॒सं ज॑येम ॥४
यत् । यो॒धयाः॑ । म॒ह॒तः । मन्य॑मानान् । साक्षा॑म । तान् । बा॒हुऽभिः॑ । शाश॑दानान् ।
यत् । वा॒ । नृऽभिः॑ । वृतः॑ । इ॒न्द्र॒ । अ॒भि॒ऽयुध्याः॑ । तम् । त्वया॑ । आ॒जिम् । सौ॒श्र॒व॒सम् । ज॒ये॒म॒ ॥४
यत् । योधयाः । महतः । मन्यमानान् । साक्षाम । तान् । बाहुऽभिः । शाशदानान् ।
यत् । वा । नृऽभिः । वृतः । इन्द्र । अभिऽयुध्याः । तम् । त्वया । आजिम् । सौश्रवसम् । जयेम ॥४
हे इन्द्र "महतः प्रभूतान् "मन्यमानान् शत्रून् "यत् यदा योधयाः अस्माभिर्योधयेः । तैः सह योद्धं बलं प्रयच्छेरित्यर्थः । तदानीं "शाशदानान् हिंसतः "तान् शत्रून् "बाहुभिः आयुधनिरपेक्षैर्हस्तैरेव त्वत्प्रसादात् "साक्षाम सहेम अभिभवेम। "यद्वा यदि वा हे "इन्द्र "नृभिः नेतृभिर्मरुद्भिः "वृतः परिवृतस्त्वमेव "अभियुध्याः अस्मदीयाञ्छत्रूनभियुध्येश्च "सौश्रवसम् । श्रवोऽन्नं यशो वा । शोभनस्य श्रवसो हेतुं "तम् "आजिं संग्रामं "त्वया सहायेन वयं "जयेम ॥
प्रेन्द्र॑स्य वोचं प्रथ॒मा कृ॒तानि॒ प्र नूत॑ना म॒घवा॒ या च॒कार॑ ।
य॒देददे॑वी॒रस॑हिष्ट मा॒या अथा॑भव॒त्केव॑ल॒ः सोमो॑ अस्य ॥५
प्र । इन्द्र॑स्य । वो॒च॒म् । प्र॒थ॒मा । कृ॒तानि॑ । प्र । नूत॑ना । म॒घऽवा॑ । या । च॒कार॑ ।
य॒दा । इत् । अदे॑वीः । अस॑हिष्ट । मा॒याः । अथ॑ । अ॒भ॒व॒त् । केव॑लः । सोमः॑ । अ॒स्य॒ ॥५
प्र । इन्द्रस्य । वोचम् । प्रथमा । कृतानि । प्र । नूतना । मघऽवा । या । चकार ।
यदा । इत् । अदेवीः । असहिष्ट । मायाः । अथ । अभवत् । केवलः । सोमः । अस्य ॥५
“इन्द्रस्य “कृतानि वीर्यकर्माणि “प्रथमा प्रथमानि पुरातनानि “प्र “वोचं प्रब्रवीमि । "मघवा धनवानिन्द्रः "या यानि “चकार कृतवान् "नूतना नूतनान्यभिनवानि च तानि “प्र वोचम् । "यदेत् यदैव "अदेवीः आसुरीः "मायाः तैः कृतानि “असहिष्ट अभ्यभूत् "अथ अनन्तरमेव "अस्य इन्द्रस्य “सोमः "केवलः असाधारणः "अभवत् । तदाप्रभृत्येव सोमस्येन्द्रस्य चासाधारणः संबन्धो जात इत्यर्थः ॥
तवे॒दं विश्व॑म॒भित॑ः पश॒व्यं१॒॑ यत्पश्य॑सि॒ चक्ष॑सा॒ सूर्य॑स्य ।
गवा॑मसि॒ गोप॑ति॒रेक॑ इन्द्र भक्षी॒महि॑ ते॒ प्रय॑तस्य॒ वस्व॑ः ॥६
तव॑ । इ॒दम् । विश्व॑म् । अ॒भितः॑ । प॒श॒व्य॑म् । यत् । पश्य॑सि । चक्ष॑सा । सूर्य॑स्य ।
गवा॑म् । अ॒सि॒ । गोऽप॑तिः । एकः॑ । इ॒न्द्र॒ । भ॒क्षी॒महि॑ । ते॒ । प्रऽय॑तस्य । वस्वः॑ ॥६
तव । इदम् । विश्वम् । अभितः । पशव्यम् । यत् । पश्यसि । चक्षसा । सूर्यस्य ।
गवाम् । असि । गोऽपतिः । एकः । इन्द्र । भक्षीमहि । ते । प्रऽयतस्य । वस्वः ॥६
हे इन्द्र "पशव्यम् । पशवो द्विविधा द्विपादश्चतुष्पादश्च । तेभ्यो हितम् "अभितः सर्वतो विद्यमानम् "इदं "विश्वं सर्वं जगत् “तवेत् तवैव स्वभूतम् । "सूर्यस्य प्रेरकस्यादित्यस्य "चक्षसा तेजसा "यत् विश्वं "पश्यसि त्वं प्रकाशयसि । अपि च हे “इन्द्र "एकः एव त्वं "गोपतिः "असि । न केवलमेकस्या एव गोः पतिः अपि तु सर्वासामित्याह “गवाम् इति । अतः कारणात् "ते त्वया “प्रयतस्य प्रत्तस्य । द्वितीयार्थे षष्ठी । प्रत्तं “वस्वः धनं “भक्षीमहि भजेमहि ॥
बृह॑स्पते यु॒वमिन्द्र॑श्च॒ वस्वो॑ दि॒व्यस्ये॑शाथे उ॒त पार्थि॑वस्य ।
ध॒त्तं र॒यिं स्तु॑व॒ते की॒रये॑ चिद्यू॒यं पा॑त स्व॒स्तिभि॒ः सदा॑ नः ॥७
बृह॑स्पते । यु॒वम् । इन्द्रः॑ । च॒ । वस्वः॑ । दि॒व्यस्य॑ । ई॒शा॒थे॒ इति॑ । उ॒त । पार्थि॑वस्य ।
ध॒त्तम् । र॒यिम् । स्तु॒व॒ते । की॒रये॑ । चि॒त् । यू॒यम् । पा॒त॒ । स्व॒स्तिऽभिः॑ । सदा॑ । नः॒ ॥७
बृहस्पते । युवम् । इन्द्रः । च । वस्वः । दिव्यस्य । ईशाथे इति । उत । पार्थिवस्य ।
धत्तम् । रयिम् । स्तुवते । कीरये । चित् । यूयम् । पात । स्वस्तिऽभिः । सदा । नः ॥७
व्याख्यातेयम् । अक्षरार्थस्तु । हे "बृहस्पते त्वं च "इन्द्रश्च युवां दिव्यस्य "पार्थिवस्य चोभयविधस्य धनस्येश्वरौ भवथः । तौ युवां "स्तुवते स्तोत्रे धनं दत्तमिति ॥ ॥ २३ ॥
| मण्डल ७ | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|