ऋग्वेदः सूक्तं ७.२२

ऋग्वेदः - मण्डल ७
सूक्तं ७.२२
मैत्रावरुणिर्वसिष्ठः।

दे. इन्द्रः। विराट्, ९ त्रिष्टुप्।

पिबा सोममिन्द्र मन्दतु त्वा यं ते सुषाव हर्यश्वाद्रिः ।
सोतुर्बाहुभ्यां सुयतो नार्वा ॥१॥
यस्ते मदो युज्यश्चारुरस्ति येन वृत्राणि हर्यश्व हंसि ।
स त्वामिन्द्र प्रभूवसो ममत्तु ॥२॥
बोधा सु मे मघवन्वाचमेमां यां ते वसिष्ठो अर्चति प्रशस्तिम् ।
इमा ब्रह्म सधमादे जुषस्व ॥३॥
श्रुधी हवं विपिपानस्याद्रेर्बोधा विप्रस्यार्चतो मनीषाम् ।
कृष्वा दुवांस्यन्तमा सचेमा ॥४॥
न ते गिरो अपि मृष्ये तुरस्य न सुष्टुतिमसुर्यस्य विद्वान् ।
सदा ते नाम स्वयशो विवक्मि ॥५॥
भूरि हि ते सवना मानुषेषु भूरि मनीषी हवते त्वामित् ।
मारे अस्मन्मघवञ्ज्योक्कः ॥६॥
तुभ्येदिमा सवना शूर विश्वा तुभ्यं ब्रह्माणि वर्धना कृणोमि ।
त्वं नृभिर्हव्यो विश्वधासि ॥७॥
नू चिन्नु ते मन्यमानस्य दस्मोदश्नुवन्ति महिमानमुग्र ।
न वीर्यमिन्द्र ते न राधः ॥८॥
ये च पूर्व ऋषयो ये च नूत्ना इन्द्र ब्रह्माणि जनयन्त विप्राः ।
अस्मे ते सन्तु सख्या शिवानि यूयं पात स्वस्तिभिः सदा नः ॥९॥

सायणभाष्यम्

‘ पिबा सोममिन्द्र मन्दतु त्वा' इति नवर्चं पञ्चमं सूक्तम् । अनुक्रम्यते च -- पिब नव वैराजमृतेऽन्त्याम्' इति । वसिष्ठ ऋषिः । आदितोऽष्टौ विराजो नवमी त्रिष्ट्रप् । इन्द्रो देवता । दशरात्रे चतुर्थेऽहनि निष्केवल्यशस्त्रे ‘ पिबा सोममिन्द्र' इति षट् स्तोत्रियानुरूपौ । सूत्रितं च-- ’ वैराजं चेत्पृष्ठं पिबा सोममिन्द्र मन्दतु त्वेति षट् स्तोत्रियानुरूपौ' (आश्व. श्रौ. ७. ११) इति । महाव्रतेऽपि निष्केवल्य आद्याः षडृचः । सूत्रितं च--’ पिबा सोममिन्द्र मन्दतु त्वेति षट्' (ऐ. आ. ५. ३. १ ) इति । आद्या निष्केवल्यशस्त्रयाज्या । सूत्रितं च -- पिबा सोममिन्द्र मन्दतु त्वेति याज्या' (आश्व. श्रौ. ५. १५) इति । चतुर्थेऽहनि माध्यंदिनसवने होत्रकशस्त्रेषु सप्त विराजस्त्रींस्तृचान् कृत्वैकैकस्तृचः शंसनीयः । तत्र ‘न ते गिरः' इत्याद्याश्चतस्र ऋचः । सूत्रितं च -’ न ते गिरो अपि मृष्ये तुरस्य प्र वो महे महिवृधे भरध्वम्' (आश्व. श्रौ. ७. ११) इति ॥

पिबा॒ सोम॑मिन्द्र॒ मन्द॑तु त्वा॒ यं ते॑ सु॒षाव॑ हर्य॒श्वाद्रि॑ः ।

सो॒तुर्बा॒हुभ्यां॒ सुय॑तो॒ नार्वा॑ ॥१

पिब॑ । सोम॑म् । इ॒न्द्र॒ । मन्द॑तु । त्वा॒ । यम् । ते॒ । सु॒साव॑ । ह॒रि॒ऽअ॒श्व॒ । अद्रिः॑ ।

सो॒तुः । बा॒हुऽभ्या॑म् । सुऽय॑तः । न । अर्वा॑ ॥१

पिब । सोमम् । इन्द्र । मन्दतु । त्वा । यम् । ते । सुसाव । हरिऽअश्व । अद्रिः ।

सोतुः । बाहुऽभ्याम् । सुऽयतः । न । अर्वा ॥१

हे "इन्द्र “सोमं “पिब । स सोमः “त्वा त्वां “मन्दतु मादयतु । हे “हर्यश्व "ते त्वदर्थं “सोतुः अभिषवकर्तुः "बाहुभ्याम् “अर्वा “न रश्मिभ्यामश्व इव "सुयतः सुष्ठु परिगृहीतः “अद्रिः ग्रावा “यं सोमं “सुषाव ॥

यस्ते॒ मदो॒ युज्य॒श्चारु॒रस्ति॒ येन॑ वृ॒त्राणि॑ हर्यश्व॒ हंसि॑ ।

स त्वामि॑न्द्र प्रभूवसो ममत्तु ॥२

यः । ते॒ । मदः॑ । युज्यः॑ । चारुः॑ । अस्ति॑ । येन॑ । वृ॒त्राणि॑ । ह॒रि॒ऽअ॒श्व॒ । हंसि॑ ।

सः । त्वाम् । इ॒न्द्र॒ । प्र॒भु॒व॒सो॒ इति॑ प्रभुऽवसो । म॒म॒त्तु॒ ॥२

यः । ते । मदः । युज्यः । चारुः । अस्ति । येन । वृत्राणि । हरिऽअश्व । हंसि ।

सः । त्वाम् । इन्द्र । प्रभुवसो इति प्रभुऽवसो । ममत्तु ॥२

हे “हर्यश्व "ते तव “यः “युज्यः अनुगुणः “चारुः समीचीनः “मदः मदकरः सोमः “अस्ति विद्यते “येन च पीतेन सोमेन “वृत्राणि “हंसि हे “प्रभूवसो प्रभूतंधन “इन्द्र “त्वां “सः सोमः “ममत्तु मादयतु ।

बोधा॒ सु मे॑ मघव॒न्वाच॒मेमां यां ते॒ वसि॑ष्ठो॒ अर्च॑ति॒ प्रश॑स्तिम् ।

इ॒मा ब्रह्म॑ सध॒मादे॑ जुषस्व ॥३

बोध॑ । सु । मे॒ । म॒घ॒ऽव॒न् । वाच॑म् । आ । इ॒माम् । याम् । ते॒ । वसि॑ष्ठः । अर्च॑ति । प्रऽश॑स्तिम् ।

इ॒मा । ब्रह्म॑ । स॒ध॒ऽमादे॑ । जु॒ष॒स्व॒ ॥३

बोध । सु । मे । मघऽवन् । वाचम् । आ । इमाम् । याम् । ते । वसिष्ठः । अर्चति । प्रऽशस्तिम् ।

इमा । ब्रह्म । सधऽमादे । जुषस्व ॥३

हे "मघवन् धनवन्निन्द्र "ते तव "प्रशस्तिं स्तुतिरूपां "यां "वाचं "वसिष्ठः “अर्चति वदति ताम् “इमां "मे वसिष्ठस्य संबन्धिनीं वाचं "सु "आ “बोध सुष्ठु अभिबुध्यस्व । किंच “इमा इमानि “ब्रह्म ब्रह्माणि "सधमादे यज्ञे "जुषस्व सेवस्व ॥

श्रु॒धी हवं॑ विपिपा॒नस्याद्रे॒र्बोधा॒ विप्र॒स्यार्च॑तो मनी॒षाम् ।

कृ॒ष्वा दुवां॒स्यन्त॑मा॒ सचे॒मा ॥४

श्रु॒धि । हव॑म् । वि॒ऽपि॒पा॒नस्य॑ । अद्रेः॑ । बोध॑ । विप्र॑स्य । अर्च॑तः । म॒नी॒षाम् ।

कृ॒ष्व । दुवां॑सि । अन्त॑मा । सचा॑ । इ॒मा ॥४

श्रुधि । हवम् । विऽपिपानस्य । अद्रेः । बोध । विप्रस्य । अर्चतः । मनीषाम् ।

कृष्व । दुवांसि । अन्तमा । सचा । इमा ॥४

हे इन्द्र “विपिपानस्य विपीतवतो विपिबतो वा मस “अद्रेः ग्राव्णः "हवम् आह्वानं "श्रुधि शृणु । तथा च निगमान्तरं--’ ग्रावभ्यो वाचं वदता वदद्यः् ' (ऋ. सं. १०. ९४. १ ) इति । “विप्रस्य प्राज्ञस्य वसिष्ठस्य "अर्चतः स्तुवतः "मनीषां स्तुतिं "बोध बुध्यस्व च। "इमा इमानि क्रियमाणानि “दुवांसि परिचरणानि “अन्तमा अन्तिकतमानि बुद्धिस्थानि “सचा सह सहायभूतः सन् वा "कृष्व कुरु च ॥

न ते॒ गिरो॒ अपि॑ मृष्ये तु॒रस्य॒ न सु॑ष्टु॒तिम॑सु॒र्य॑स्य वि॒द्वान् ।

सदा॑ ते॒ नाम॑ स्वयशो विवक्मि ॥५

न । ते॒ । गिरः॑ । अपि॑ । मृ॒ष्ये॒ । तु॒रस्य॑ । न । सु॒ऽस्तु॒तिम् । अ॒सु॒र्य॑स्य । वि॒द्वान् ।

सदा॑ । ते॒ । नाम॑ । स्व॒ऽय॒शः॒ । वि॒व॒क्मि॒ ॥५

न । ते । गिरः । अपि । मृष्ये । तुरस्य । न । सुऽस्तुतिम् । असुर्यस्य । विद्वान् ।

सदा । ते । नाम । स्वऽयशः । विवक्मि ॥५

हे इन्द्र “तुरस्य शत्रूणां हिंसकस्य "ते तव "गिरः स्तुतीः "असुर्यस्य । द्वितीयार्थे षष्ठी । त्वदीयमसुर्यं बलं “विद्वान् जानन्नहं "न “अपि "मृष्ये । मृषिर्मार्जनकर्मा । न मार्जयामि । न परित्यजामीत्यर्थः । "सुष्टुतिं शोभनां स्तुतिं च “न अपि मृष्ये। मृषेर्मार्जनकर्मत्वमन्यत्रापि दृश्यते । तद्यथा--' मा नो अग्ने सख्या पित्र्याणि प्र मर्षिष्ठाः' (ऋ. सं. १. ७१. १०) इति । किंतु "स्वयशः असाधारणयशः “ते तव "नाम स्तोत्रं सदैव "विवक्मि ब्रवीमि ॥ ॥ ५ ॥

भूरि॒ हि ते॒ सव॑ना॒ मानु॑षेषु॒ भूरि॑ मनी॒षी ह॑वते॒ त्वामित् ।

मारे अ॒स्मन्म॑घव॒ञ्ज्योक्क॑ः ॥६

भूरि॑ । हि । ते॒ । सव॑ना । मानु॑षेषु । भूरि॑ । म॒नी॒षी । ह॒व॒ते॒ । त्वाम् । इत् ।

मा । आ॒रे । अ॒स्मत् । म॒घ॒ऽव॒न् । ज्योक् । क॒रिति॑ कः ॥६

भूरि । हि । ते । सवना । मानुषेषु । भूरि । मनीषी । हवते । त्वाम् । इत् ।

मा । आरे । अस्मत् । मघऽवन् । ज्योक् । करिति कः ॥६

हे "मघवन् "ते तव "सवना सवनानि सोमाभिषवणानि "भूरि भूरीणि "मानुषेषु अस्मासु वर्तन्त इति शेषः । "मनीषी स्तोता “त्वामित् त्वामेव "भूरि “हवते नितरां ह्वयति स्तौति । अतः “अस्मत् अस्मत्तः "आरे दूरे "ज्योक् चिरकालं “मा "कः आत्मानं मा कार्षीः। क्षिप्रमात्मानमस्मदासन्नं कुर्वित्यर्थः ॥

तुभ्येदि॒मा सव॑ना शूर॒ विश्वा॒ तुभ्यं॒ ब्रह्मा॑णि॒ वर्ध॑ना कृणोमि ।

त्वं नृभि॒र्हव्यो॑ वि॒श्वधा॑सि ॥७

तुभ्य॑ । इत् । इ॒मा । सव॑ना । शू॒र॒ । विश्वा॑ । तुभ्य॑म् । ब्रह्मा॑णि । वर्ध॑ना । कृ॒णो॒मि॒ ।

त्वम् । नृऽभिः॑ । हव्यः॑ । वि॒श्वधा॑ । अ॒सि॒ ॥७

तुभ्य । इत् । इमा । सवना । शूर । विश्वा । तुभ्यम् । ब्रह्माणि । वर्धना । कृणोमि ।

त्वम् । नृऽभिः । हव्यः । विश्वधा । असि ॥७

हे "शूर “तुभ्येत् तुभ्यमेव “इमा इमानि "विश्वा विश्वानि "सवना सोमाभिषवणानि मया क्रियन्त इति शेषः । "तुभ्यं त्वदर्थमेव “वर्धना वर्धनानि “ब्रह्माणि स्तोत्राणि "कृणोमि करोमि। “त्वम् एव "नृभिः यज्ञानां नेतृभिः "विश्वधा सर्वप्रकारैः "हव्यः ह्वातव्यः स्तुत्यो वा "असि ॥

नू चि॒न्नु ते॒ मन्य॑मानस्य द॒स्मोद॑श्नुवन्ति महि॒मान॑मुग्र ।

न वी॒र्य॑मिन्द्र ते॒ न राध॑ः ॥८

नु । चि॒त् । नु । ते॒ । मन्य॑मानस्य । द॒स्म॒ । उत् । अ॒श्नु॒व॒न्ति॒ । म॒हि॒मान॑म् । उ॒ग्र॒ ।

न । वी॒र्य॑म् । इ॒न्द्र॒ । ते॒ । न । राधः॑ ॥८

नु । चित् । नु । ते । मन्यमानस्य । दस्म । उत् । अश्नुवन्ति । महिमानम् । उग्र ।

न । वीर्यम् । इन्द्र । ते । न । राधः ॥८

हे "दस्म दर्शनीय "मन्यमानस्य स्तूयमानस्य “ते तव "महिमानम् । नू चिदिति प्रतिषेधार्थः । "नु क्षिप्रं "नू "चित् "उदश्नुवन्ति केचन न प्राप्नुवन्ति । हे "उग्र उद्गूर्ण “ते तव "राधः धनं "न उदश्नुवन्ति ॥

ये च॒ पूर्व॒ ऋष॑यो॒ ये च॒ नूत्ना॒ इन्द्र॒ ब्रह्मा॑णि ज॒नय॑न्त॒ विप्रा॑ः ।

अ॒स्मे ते॑ सन्तु स॒ख्या शि॒वानि॑ यू॒यं पा॑त स्व॒स्तिभि॒ः सदा॑ नः ॥९

ये । च॒ । पूर्वे॑ । ऋष॑यः । ये । च॒ । नूत्नाः॑ । इन्द्र॑ । ब्रह्मा॑णि । ज॒नय॑न्त । विप्राः॑ ।

अ॒स्मे इति॑ । ते॒ । स॒न्तु॒ । स॒ख्या । शि॒वानि॑ । यू॒यम् । पा॒त॒ । स्व॒स्तिऽभिः॑ । सदा॑ । नः॒ ॥९

ये । च । पूर्वे । ऋषयः । ये । च । नूत्नाः । इन्द्र । ब्रह्माणि । जनयन्त । विप्राः ।

अस्मे इति । ते । सन्तु । सख्या । शिवानि । यूयम् । पात । स्वस्तिऽभिः । सदा । नः॥ ९

“ये "च "पूर्वे प्राक्तनाः “ऋषयः "ये “च "नूत्नाः नूतनाः "विप्राः मेधाविन ऋषयः “ब्रह्माणि स्तोत्राणि "जनयन्त अजनयन्त तेष्विव “अस्मे अस्मास्वपि हे “इन्द्र "ते तव "सख्या सख्यानि “शिवानि भद्राणि "सन्तु । स्पष्टमन्यत् ॥ ॥ ६ ॥