ऋग्वेदः सूक्तं ७.९०
| ← सूक्तं ७.८९ | ऋग्वेदः - मण्डल ७ सूक्तं ७.९० मैत्रावरुणिर्वसिष्ठः। |
सूक्तं ७.९१ → |
| दे. वायुः, ५-७ इन्द्रवायू। त्रिष्टुप्। |
प्र वीरया शुचयो दद्रिरे वामध्वर्युभिर्मधुमन्तः सुतासः ।
वह वायो नियुतो याह्यच्छा पिबा सुतस्यान्धसो मदाय ॥१॥
ईशानाय प्रहुतिं यस्त आनट् छुचिं सोमं शुचिपास्तुभ्यं वायो ।
कृणोषि तं मर्त्येषु प्रशस्तं जातोजातो जायते वाज्यस्य ॥२॥
राये नु यं जज्ञतू रोदसीमे राये देवी धिषणा धाति देवम् ।
अध वायुं नियुतः सश्चत स्वा उत श्वेतं वसुधितिं निरेके ॥३॥
उच्छन्नुषसः सुदिना अरिप्रा उरु ज्योतिर्विविदुर्दीध्यानाः ।
गव्यं चिदूर्वमुशिजो वि वव्रुस्तेषामनु प्रदिवः सस्रुरापः ॥४॥
ते सत्येन मनसा दीध्यानाः स्वेन युक्तासः क्रतुना वहन्ति ।
इन्द्रवायू वीरवाहं रथं वामीशानयोरभि पृक्षः सचन्ते ॥५॥
ईशानासो ये दधते स्वर्णो गोभिरश्वेभिर्वसुभिर्हिरण्यैः ।
इन्द्रवायू सूरयो विश्वमायुरर्वद्भिर्वीरैः पृतनासु सह्युः ॥६॥
अर्वन्तो न श्रवसो भिक्षमाणा इन्द्रवायू सुष्टुतिभिर्वसिष्ठाः ।
वाजयन्तः स्ववसे हुवेम यूयं पात स्वस्तिभिः सदा नः ॥७॥
सायणभाष्यम्
षष्ठेऽनुवाके पञ्चदश सूक्तानि । तत्र ‘प्र वीरया' इति सप्तर्चं प्रथमं सूक्तं वसिष्ठस्यार्षं त्रैष्टुभं वायव्यम्। यासु पञ्चम्याद्यासु द्विवचनमस्ति ता ऐन्द्रवायव्यः । तथा चानुक्रान्तं - प्र वीरया सप्त वायव्यं ह्यैन्द्र्यश्च या द्विवदुक्ताः' इति ।
तृतीये छन्दोमे प्रउगशस्त्रे ‘प्र वीरया' इति वायव्यस्तृचः । सूत्रितं च - प्र वीरया शुचयो दद्रिरे वां ते सत्येन मनसा दीध्यानाः' (आश्व. श्रौ. ८. ११) इति ॥
प्र वी॑र॒या शुच॑यो दद्रिरे वामध्व॒र्युभि॒र्मधु॑मन्तः सु॒तास॑ः ।
वह॑ वायो नि॒युतो॑ या॒ह्यच्छा॒ पिबा॑ सु॒तस्यान्ध॑सो॒ मदा॑य ॥१
प्र । वी॒र॒ऽया । शुच॑यः । द॒द्रि॒रे॒ । वा॒म् । अ॒ध्व॒र्युऽभिः॑ । मधु॑ऽमन्तः । सु॒तासः॑ ।
वह॑ । वा॒यो॒ इति॑ । नि॒ऽयुतः॑ । या॒हि॒ । अच्छ॑ । पिब॑ । सु॒तस्य॑ । अन्ध॑सः । मदा॑य ॥१
प्र । वीरऽया । शुचयः । दद्रिरे । वाम् । अध्वर्युऽभिः । मधुऽमन्तः । सुतासः ।
वह । वायो इति । निऽयुतः । याहि । अच्छ । पिब । सुतस्य । अन्धसः । मदाय ॥१
हे वायो "वीरया वीराय विविधमीरयित्रे ॥ ‘सुपां सुलुक्' इति चतुर्थ्या याजादेशः ।। “वां ते । व्यत्ययेन द्विवचनम् । तुभ्यं “शुचयः शुद्धाः "मधुमन्तः माधुर्योपेताः "सुतासः अभिषुताः सोमा ऐतरेयिभिर्नवमेऽहनि प्रउगे “अध्वर्युभिः अध्वरस्य नेतृभिर्ऋत्विग्भिः “प्र “दद्रिरे प्रदीयन्ते । “दद दाने' इत्यस्यैतद्रूपम् । यत एवमतः कारणात् हे "वायो “नियुतः वडवाः "वह रथं प्रापय । तेन च रथेन "अच्छ “याहि । अस्मद्यज्ञमभिगच्छ । अभिगत्य च “सुतस्य अभिषुतस्य "अन्धसः अन्नस्य सोमलक्षणस्य स्वकीयं भागं "पिब । किमर्थम् । "मदाय मदोत्पत्यर्थम् ॥
शुनासीरीये पर्वणि वायव्यस्य हविषः ‘ईशानाय' इति याज्या। सूत्रितं च -- स त्वं नो देव मनसेशानाय प्रहुतिं यस्त आनट् ' (आश्व. श्रौ. २. २०) इति । वायव्ये पशावेषैव पशुपुरोडाशस्य याज्या। सूत्रितं च - ईशानाय प्रहुतिं यस्त आनट् प्र वो वायुं रथयुजं कृणुध्वम् ( आश्व. श्रौ. ३. ८) इति ।।
ई॒शा॒नाय॒ प्रहु॑तिं॒ यस्त॒ आन॒ट् छुचिं॒ सोमं॑ शुचिपा॒स्तुभ्यं॑ वायो ।
कृ॒णोषि॒ तं मर्त्ये॑षु प्रश॒स्तं जा॒तोजा॑तो जायते वा॒ज्य॑स्य ॥२
ई॒शा॒नाय॑ । प्रऽहु॑तिम् । यः । ते॒ । आन॑ट् । शुचि॑म् । सोम॑म् । शु॒चि॒ऽपाः॒ । तुभ्य॑म् । वा॒यो॒ इति॑ ।
कृ॒णोषि॑ । तम् । मर्त्ये॑षु । प्र॒ऽश॒स्तम् । जा॒तःऽजा॑तः । जा॒य॒ते॒ । वा॒जी । अ॒स्य॒ ॥२
ईशानाय । प्रऽहुतिम् । यः । ते । आनट् । शुचिम् । सोमम् । शुचिऽपाः । तुभ्यम् । वायो इति ।
कृणोषि । तम् । मर्त्येषु । प्रऽशस्तम् । जातःऽजातः । जायते । वाजी । अस्य ॥२
हे “वायो “ईशानाय ईश्वराय “ते तुभ्यं त्वदर्थं “प्रहुतिं प्रकृष्टामाहुतिं चरुपुरोडाशादिसाध्यां “यः यजमानः "आनट् प्राप्नोत् । दद्यादित्यर्थः । तथा हे “शुचिपाः शुद्धस्य सोमस्य पातर्वायो "तुभ्यं “शुचिं शुद्धं "सोमं च यः प्रयच्छति “मर्त्येषु मनुष्येषु मध्ये "तं यजमानं “प्रशस्तं मुख्यं "कृणोषि करोषि । स च "जातोजातः सर्वत्र प्रादुर्भूतः प्रख्यातः सन् “वाज्यस्य प्राप्तव्यस्य धनस्य प्राप्तये “जायते अवकल्पते । सर्वं धनं लभत इत्यर्थः ॥
नियुत्वद्गुणविशिष्टवायुदेवताके पशौ ‘राये नु यम्' इति पुरोडाशस्य याज्या। सूत्रितं च - राये नु यं जज्ञत् रोदसीमे प्र वायुमच्छा बृहती मनीषा' (आश्व. श्रौ. ३. ८) इति ॥
रा॒ये नु यं ज॒ज्ञतू॒ रोद॑सी॒मे रा॒ये दे॒वी धि॒षणा॑ धाति दे॒वम् ।
अध॑ वा॒युं नि॒युत॑ः सश्चत॒ स्वा उ॒त श्वे॒तं वसु॑धितिं निरे॒के ॥३
रा॒ये । नु । यम् । ज॒ज्ञतुः॑ । रोद॑सी॒ इति॑ । इ॒मे इति॑ । रा॒ये । दे॒वी । धि॒षणा॑ । धा॒ति॒ । दे॒वम् ।
अध॑ । वा॒युम् । नि॒ऽयुतः॑ । स॒श्च॒त॒ । स्वाः । उ॒त । श्वे॒तम् । वसु॑ऽधितिम् । नि॒रे॒के ॥३
राये । नु । यम् । जज्ञतुः । रोदसी इति । इमे इति । राये । देवी । धिषणा । धाति । देवम् ।
अध । वायुम् । निऽयुतः । सश्चत । स्वाः । उत । श्वेतम् । वसुऽधितिम् । निरेके ॥३
“इमे “रोदसी द्यावापृथिव्यौ "यं वायुं “राये धनार्थं "नु क्षिप्रं "जज्ञतुः जनयामासतुः तं "देवं दानादिगुणयुक्तं वायुं "देवी द्योतमाना “धिषणा स्तुतिः "राये धनार्थं “धाति धारयति । धनं यथा लभ्यते तथा प्रेरयतीत्यर्थः । "अध अधुनैवं स्तुतौ प्रवृत्तायां "स्वाः स्वकीयाः "नियुतः वडवा रथवाहाः "वायुं “सश्चत सचन्ते सेवन्ते । "उत अपि च "श्वेतं शुभ्रवर्णं "निरेके । नितरां रेको रिक्तता निरेकः । दारिद्र्यमित्यर्थः । तस्मिन् सति "वसुधितिं वसूनां धातारं प्रदातारं तं वायुं नियुतोऽस्मद्यज्ञं प्रापयन्तीति शेषः ॥
द्वितीये छन्दोमे प्रउगशस्त्रे वायव्यतृचस्य ‘उच्छन्नुषसः' इति तृतीया । सूत्रितं च - ‘ उच्छन्नुषसः सुदिना अरिप्रा इत्येकपातिन्यः' (आश्व. श्रौ. ८. १०) इति ॥
उ॒च्छन्नु॒षस॑ः सु॒दिना॑ अरि॒प्रा उ॒रु ज्योति॑र्विविदु॒र्दीध्या॑नाः ।
गव्यं॑ चिदू॒र्वमु॒शिजो॒ वि व॑व्रु॒स्तेषा॒मनु॑ प्र॒दिव॑ः सस्रु॒राप॑ः ॥४
उ॒च्छन् । उ॒षसः॑ । सु॒ऽदिनाः॑ । अ॒रि॒प्राः । उ॒रु । ज्योतिः॑ । वि॒वि॒दुः॒ । दीध्या॑नाः ।
गव्य॑म् । चि॒त् । ऊ॒र्वम् । उ॒शिजः॑ । वि । व॒व्रुः॒ । तेषा॑म् । अनु॑ । प्र॒ऽदिवः॑ । स॒स्रुः॒ । आपः॑ ॥४
उच्छन् । उषसः । सुऽदिनाः । अरिप्राः । उरु । ज्योतिः । विविदुः । दीध्यानाः ।
गव्यम् । चित् । ऊर्वम् । उशिजः । वि । वव्रुः । तेषाम् । अनु । प्रऽदिवः । सस्रुः । आपः ॥४
येऽङ्गिरसो वायुमस्तोषत तेषाम् "अरिप्राः पापरहिताः "उषसः "सुदिनाः शोभनदिनस्य हेतुभूताः सत्यः "उच्छन् औच्छन् व्यवासयन् । ते च “दीध्यानाः दीप्यमानाः सन्तः "उरु विस्तीर्णं "ज्योतिः सूर्याख्यं “विविदुः वायोः प्रसादादलभन्त । अपि च "उशिजः कामयमानास्तेऽङ्गिरसः “गव्यं “चित् गोसंघरूपमपि “ऊर्वं धनं पणिभिरपहृतं "वि “वव्रुः व्यवृण्वन् अलभन्त । तथा “तेषाम् अङ्गिरसामर्थाय “प्रदिवः पुराण्यः “आपः "अनु सस्रुः अन्वसरन् अन्वगच्छन् । हिताचरणपरा आसन्नित्यर्थः । आवरकस्यासुरस्य वायुना हननादसुरेणाहृतानुषःप्रभृतीन् पुनर्लब्धवन्त इत्यर्थः ॥
तृतीये छन्दोमे प्रउगशस्त्रे ते सत्येन' इत्यैन्द्रवायवस्तृचः । सूत्रितं च -- ते सत्येन मनसा दीध्याना दिवि क्षयन्ता रजसः पृथिव्याम्' (आश्व. श्रौ. ८. ११) इति ॥
ते स॒त्येन॒ मन॑सा॒ दीध्या॑ना॒ः स्वेन॑ यु॒क्तास॒ः क्रतु॑ना वहन्ति ।
इन्द्र॑वायू वीर॒वाहं॒ रथं॑ वामीशा॒नयो॑र॒भि पृक्ष॑ः सचन्ते ॥५
ते । स॒त्येन॑ । मन॑सा । दीध्या॑नाः । स्वेन॑ । यु॒क्तासः॑ । क्रतु॑ना । व॒ह॒न्ति॒ ।
इन्द्र॑वायू॒ इति॑ । वी॒र॒ऽवाह॑म् । रथ॑म् । वा॒म् । ई॒शा॒नयोः॑ । अ॒भि । पृक्षः॑ । स॒च॒न्ते॒ ॥५
ते । सत्येन । मनसा । दीध्यानाः । स्वेन । युक्तासः । क्रतुना । वहन्ति ।
इन्द्रवायू इति । वीरऽवाहम् । रथम् । वाम् । ईशानयोः । अभि । पृक्षः । सचन्ते ॥५
“ते प्रसिद्धाः "सत्येन यथार्थेन "मनसा मननीयेन स्तोत्रेण युक्ताः "दीध्यानाः दीप्यमानाः “स्वेन स्वकीयेन विहितेन "क्रतुना कर्मणा नित्यनैमित्तिकात्मना “युक्तासः युक्ता एवंभूता यजमाना हे "इन्द्रवायू "वीरवाहं वीरैर्विशेषेणेरयितृभिः स्तोतृभिर्वहनीयं प्रापणीयम् । यद्वा वीरैः अश्वैर्वहनीयम् । तम् ईशानयोः ईश्वरयोः "वां युवयोः स्वभूतं "रथं "वहन्ति स्वं स्वं यज्ञं प्रापयन्ति । तत्र च “पृक्षः अन्नानि हविर्लक्षणानि “अभि "सचन्ते युवामभिसेवन्ते ॥
ई॒शा॒नासो॒ ये दध॑ते॒ स्व॑र्णो॒ गोभि॒रश्वे॑भि॒र्वसु॑भि॒र्हिर॑ण्यैः ।
इन्द्र॑वायू सू॒रयो॒ विश्व॒मायु॒रर्व॑द्भिर्वी॒रैः पृत॑नासु सह्युः ॥६
ई॒शा॒नासः॑ । ये । दध॑ते । स्वः॑ । नः॒ । गोभिः॑ । अश्वे॑भिः । वसु॑ऽभिः । हिर॑ण्यैः ।
इन्द्र॑वायू॒ इति॑ । सू॒रयः॑ । विश्व॑म् । आयुः॑ । अर्व॑त्ऽभिः । वी॒रैः । पृत॑नासु । स॒ह्युः॒ ॥६
ईशानासः । ये । दधते । स्वः । नः । गोभिः । अश्वेभिः । वसुऽभिः । हिरण्यैः ।
इन्द्रवायू इति । सूरयः । विश्वम् । आयुः । अर्वत्ऽभिः । वीरैः । पृतनासु । सह्युः ॥६
हे “इन्द्रवायू “ईशानासः ईश्वराः प्रभवः “ये जनाः “नः अस्मभ्यं “गोभिः “अश्वेभिः अश्वैः “वसुभिः निवासकैः “हिरण्यैः च सहितं “स्वः सुष्ठ्वरणीयं सुखं “दधते ददति प्रयच्छन्ति । यद्वा । हिरण्यव्यतिरिक्तानि धनानि वसूनि । तैर्हिरण्यैश्च सहेत्यर्थः । ते “सूरयः दातारः “विश्वं व्याप्तम् “आयुः अन्नं जीवनं वा शत्रूणां स्वभूतं “पृतनासु संग्रामेषु अर्वद्भिः अश्वैः “वीरैः शूरभटैश्च साधनभूतैः “सह्युः अभिभवेयुः । यद्वा सहार्थे तृतीया । अर्वद्भिर्वीरैः पुत्रैश्च सहितं शत्रूणामायुरभिभवेयुरित्यर्थः ॥
अर्व॑न्तो॒ न श्रव॑सो॒ भिक्ष॑माणा इन्द्रवा॒यू सु॑ष्टु॒तिभि॒र्वसि॑ष्ठाः ।
वा॒ज॒यन्त॒ः स्वव॑से हुवेम यू॒यं पा॑त स्व॒स्तिभि॒ः सदा॑ नः ॥७
अर्व॑न्तः । न । श्रव॑सः । भिक्ष॑माणाः । इ॒न्द्र॒वा॒यू इति॑ । सु॒स्तु॒तिऽभिः॑ । वसि॑ष्ठाः ।
वा॒ज॒ऽयन्तः॑ । सु । अव॑से । हु॒वे॒म॒ । यू॒यम् । पा॒त॒ । स्व॒स्तिऽभिः॑ । सदा॑ । नः॒ ॥७
अर्वन्तः । न । श्रवसः । भिक्षमाणाः । इन्द्रवायू इति । सुस्तुतिऽभिः । वसिष्ठाः ।
वाजऽयन्तः । सु । अवसे । हुवेम । यूयम् । पात । स्वस्तिऽभिः । सदा । नः ॥७
“अर्वन्तो “न अश्वा इव हविषां वोढारः “श्रवसः अन्नस्य । द्वितीयार्थे षष्ठी । अन्नं “भिक्षमाणाः याचमानाः “वाजयन्तः वाजं बलमात्मन इच्छन्तः “वसिष्ठाः वयं “स्ववसे शोभनरक्षणाय सुष्ठु तर्पणाय वा "सुष्टुतिभिः शोभनाभिः स्तुतिभिः “इन्द्रवायू इन्द्रं वायुं च "हुवेम आह्वयेमहि । अन्यद्गतम् ॥ ॥ १२ ॥
| मण्डल ७ | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|