ऋग्वेदः सूक्तं ७.४८
| ← सूक्तं ७.४७ | ऋग्वेदः - मण्डल ७ सूक्तं ७.४८ मैत्रावरुणिर्वसिष्ठः। |
सूक्तं ७.४९ → |
| दे. ऋभवः, ४ विश्वे देवा वा। त्रिष्टुप्। |
ऋभुक्षणो वाजा मादयध्वमस्मे नरो मघवानः सुतस्य ।
आ वोऽर्वाचः क्रतवो न यातां विभ्वो रथं नर्यं वर्तयन्तु ॥१॥
ऋभुरृभुभिरभि वः स्याम विभ्वो विभुभिः शवसा शवांसि ।
वाजो अस्माँ अवतु वाजसाताविन्द्रेण युजा तरुषेम वृत्रम् ॥२॥
ते चिद्धि पूर्वीरभि सन्ति शासा विश्वाँ अर्य उपरताति वन्वन् ।
इन्द्रो विभ्वाँ ऋभुक्षा वाजो अर्यः शत्रोर्मिथत्या कृणवन्वि नृम्णम् ॥३॥
नू देवासो वरिवः कर्तना नो भूत नो विश्वेऽवसे सजोषाः ।
समस्मे इषं वसवो ददीरन्यूयं पात स्वस्तिभिः सदा नः ॥४॥
सायणभाष्यम्
‘ ऋभुक्षणः' इति चतुर्ऋचं पञ्चदशं सूक्तं वसिष्ठस्यार्षं त्रैष्टुभमृभुदेवताकम् । अन्त्याया विकल्पेन विश्वे देवा देवता । तथा चानुक्रान्तम् - ऋभुक्षण आर्भवमन्त्या वैश्वदेवी वा ' इति । दशमेऽहनि वैश्वदेवशस्त्र आर्भवनिविद्धानम् । सूत्र्यते हि - ‘ ऋभुक्षण इत्यार्भवम् ' (आश्व. श्रौ. ८. १२) इति ॥
ऋभु॑क्षणो वाजा मा॒दय॑ध्वम॒स्मे न॑रो मघवानः सु॒तस्य॑ ।
आ वो॒ऽर्वाच॒ः क्रत॑वो॒ न या॒तां विभ्वो॒ रथं॒ नर्यं॑ वर्तयन्तु ॥१
ऋभु॑क्षणः । वा॒जाः॒ । मा॒दय॑ध्वम् । अ॒स्मे इति॑ । न॒रः॒ । म॒घ॒ऽवा॒नः॒ । सु॒तस्य॑ ।
आ । वः॒ । अ॒र्वाचः॑ । क्रत॑वः । न । या॒ताम् । विऽभ्वः॑ । रथ॑म् । नर्य॑म् । व॒र्त॒य॒न्तु॒ ॥१
ऋभुक्षणः । वाजाः । मादयध्वम् । अस्मे इति । नरः । मघऽवानः । सुतस्य ।
आ । वः । अर्वाचः । क्रतवः । न । याताम् । विऽभ्वः । रथम् । नर्यम् । वर्तयन्तु ॥१
ऋभुक्षेत्यृभूणां ज्येष्ठस्याख्या वाज इति तु कनिष्ठस्य । अत्र ‘ऋभुक्षणो वाजाः' इति बहुवचनेन ऋभवस्त्रयो गृह्यन्ते । हे “ऋभुक्षणो “वाजाः "नरः नेतारः “मघवानः धनवन्तः एवंभूता हे ऋभवः यूयम् "अस्मे अस्मासु स्थितेन "सुतस्य अभिषुतेन सोमेन "मादयध्वं तृप्ता भवत । "न इति संप्रत्यर्थे । इदानीं "यातां गच्छतां "वः युष्मदीयाः "क्रतवः कर्मणां कर्तारः "विभ्वः विभवः समर्था अश्वाः "अर्वाचः अर्वाञ्चोऽस्मदभिमुखाः सन्तः "नर्यं मनुष्यहितं "रथं युष्मदीयम् “आ “वर्तयन्तु आगमयन्तु ॥
ऋ॒भुरृ॒भुभि॑र॒भि व॑ः स्याम॒ विभ्वो॑ वि॒भुभि॒ः शव॑सा॒ शवां॑सि ।
वाजो॑ अ॒स्माँ अ॑वतु॒ वाज॑साता॒विन्द्रे॑ण यु॒जा त॑रुषेम वृ॒त्रम् ॥२
ऋ॒भुः । ऋ॒भुऽभिः॑ । अ॒भि । वः॒ । स्या॒म॒ । विऽभ्वः॑ । वि॒भुऽभिः॑ । शव॑सा । शवां॑सि ।
वाजः॑ । अ॒स्मान् । अ॒व॒तु॒ । वाज॑ऽसातौ । इन्द्रे॑ण । यु॒जा । त॒रु॒षे॒म॒ । वृ॒त्रम् ॥२
ऋभुः । ऋभुऽभिः । अभि । वः । स्याम । विऽभ्वः । विभुऽभिः । शवसा । शवांसि ।
वाजः । अस्मान् । अवतु । वाजऽसातौ । इन्द्रेण । युजा । तरुषेम । वृत्रम् ॥२
हे ऋभवः “ऋभुभिः युष्माभिर्वयम् “ऋभुः । उरु भवन्तीत्यृभवः । सन्तः "विभुभिः युष्माभिः "विभ्वः विभवश्च सन्तः “शवांसि शत्रूणां बलानि “शवसा युष्मदीयेन बलेन “अभि "स्याम अभिभवेम । तथा “वाजसातौ संग्रामे “वाजः एतत्संज्ञक ऋभुः "अस्मानवतु पालयतु । अपि च "युजा सहायभूतेन “इन्द्रेण "वृत्रं शत्रुं वयं “तरुषेम हनाम । प्रायेणर्भवोऽपीन्द्रेण सह स्तूयन्त इति ॥
ते चि॒द्धि पू॒र्वीर॒भि सन्ति॑ शा॒सा विश्वाँ॑ अ॒र्य उ॑प॒रता॑ति वन्वन् ।
इन्द्रो॒ विभ्वाँ॑ ऋभु॒क्षा वाजो॑ अ॒र्यः शत्रो॑र्मिथ॒त्या कृ॑णव॒न्वि नृ॒म्णम् ॥३
ते । चि॒त् । हि । पू॒र्वीः । अ॒भि । सन्ति॑ । शा॒सा । विश्वा॑न् । अ॒र्यः । उ॒प॒रऽता॑ति । व॒न्व॒न् ।
इन्द्रः॑ । विऽभ्वा॑ । ऋ॒भु॒क्षाः । वाजः॑ । अ॒र्यः । शत्रोः॑ । मि॒थ॒त्या । कृ॒ण॒व॒न् । वि । नृ॒म्णम् ॥३
ते । चित् । हि । पूर्वीः । अभि । सन्ति । शासा । विश्वान् । अर्यः । उपरऽताति । वन्वन् ।
इन्द्रः । विऽभ्वा । ऋभुक्षाः । वाजः । अर्यः । शत्रोः । मिथत्या । कृणवन् । वि । नृम्णम् ॥३
“ते तादृशाः इन्द्रः ऋभवश्व "पूर्वीः बह्वीरस्मच्छत्रुसेनाः “शासा शासनेन स्वकीययाज्ञया । यद्वा । विशस्यते हिंस्यतेऽनेनेति शासशब्द आयुधवाची । तेन "अभि "सन्ति अभिभवन्ति । “चिद्धि इतीमौ पूरणौ । किंच "उपरताति ॥ सप्तम्या लुक् ॥ उपरैः उपलैः पाषाणसदृशैरायुधैस्तायते विस्तार्यत इत्युपरताति युद्धम् । तस्मिन् "विश्वान् समस्तान् "अर्यः अरीञ्छत्रून् "वन्वन् हिंसन्ति । "विभ्वा “ऋभुक्षाः "वाजः एतत्संज्ञका ऋभवश्च “इन्द्रः च "अर्यः शत्रूणामभिगन्तारः सन्तः "शत्रोः संबन्धि "नृम्णं बलं "मिथत्या । मेथतेरिदं रूपम् । मिथतिर्हिंसा । तया "वि कृणवन् विकुर्वन्तु । विनाशयन्वित्यर्थः ॥
नू दे॑वासो॒ वरि॑वः कर्तना नो भू॒त नो॒ विश्वेऽव॑से स॒जोषा॑ः ।
सम॒स्मे इषं॒ वस॑वो ददीरन्यू॒यं पा॑त स्व॒स्तिभि॒ः सदा॑ नः ॥४
नु । दे॒वा॒सः॒ । वरि॑वः । क॒र्त॒न॒ । नः॒ । भू॒त । नः॒ । विश्वे॑ । अव॑से । स॒ऽजोषाः॑ ।
सम् । अ॒स्मे इति॑ । इष॑म् । वस॑वः । द॒दी॒र॒न् । यू॒यम् । पा॒त॒ । स्व॒स्तिऽभिः॑ । सदा॑ । नः॒ ॥ ४
नु । देवासः । वरिवः । कर्तन । नः । भूत । नः । विश्वे । अवसे । सऽजोषाः ।
सम् । अस्मे इति । इषम् । वसवः । ददीरन् । यूयम् । पात । स्वस्तिऽभिः । सदा । नः ॥४
हे "देवासः देवाः द्योतमाना ऋभवः यूयं "नु अद्य "नः अस्मभ्यं "वरिवः धनं "कर्तन कुरुत प्रयच्छत । तथा "विश्वे सर्वे ऋभवो यूयं "सजोषाः सह प्रीयमाणाः सन्तः “नः अस्माकम् "अवसे रक्षणाय "भूत भवत । अपि च "वसवः प्रशस्या ऋभवः “इषम् अन्नम् "अस्मे अस्मभ्यं "सं "ददीरन् संप्रयच्छेयुः । हे ऋभवः यूयम् अस्मान् सर्वदा कल्याणैः रक्षत ॥ ॥ १५ ॥
टिप्पणी
| मण्डल ७ | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|