ऋग्वेदः सूक्तं ७.३१
| ← सूक्तं ७.३० | ऋग्वेदः - मण्डल ७ सूक्तं ७.३१ मैत्रावरुणिर्वसिष्ठः। |
सूक्तं ७.३२ → |
| दे. इन्द्रः। गायत्री, १०-१२ विराट्। |
प्र व इन्द्राय मादनं हर्यश्वाय गायत ।
सखायः सोमपाव्ने ॥१॥
शंसेदुक्थं सुदानव उत द्युक्षं यथा नरः ।
चकृमा सत्यराधसे ॥२॥
त्वं न इन्द्र वाजयुस्त्वं गव्युः शतक्रतो ।
त्वं हिरण्ययुर्वसो ॥३॥
वयमिन्द्र त्वायवोऽभि प्र णोनुमो वृषन् ।
विद्धी त्वस्य नो वसो ॥४॥
मा नो निदे च वक्तवेऽर्यो रन्धीरराव्णे ।
त्वे अपि क्रतुर्मम ॥५॥
त्वं वर्मासि सप्रथः पुरोयोधश्च वृत्रहन् ।
त्वया प्रति ब्रुवे युजा ॥६॥
महाँ उतासि यस्य तेऽनु स्वधावरी सहः ।
मम्नाते इन्द्र रोदसी ॥७॥
तं त्वा मरुत्वती परि भुवद्वाणी सयावरी ।
नक्षमाणा सह द्युभिः ॥८॥
ऊर्ध्वासस्त्वान्विन्दवो भुवन्दस्ममुप द्यवि ।
सं ते नमन्त कृष्टयः ॥९॥
प्र वो महे महिवृधे भरध्वं प्रचेतसे प्र सुमतिं कृणुध्वम् ।
विशः पूर्वीः प्र चरा चर्षणिप्राः ॥१०॥
उरुव्यचसे महिने सुवृक्तिमिन्द्राय ब्रह्म जनयन्त विप्राः ।
तस्य व्रतानि न मिनन्ति धीराः ॥११॥
इन्द्रं वाणीरनुत्तमन्युमेव सत्रा राजानं दधिरे सहध्यै ।
हर्यश्वाय बर्हया समापीन् ॥१२॥
सायणभाष्यम्
‘प्र व इन्द्राय' इति द्वादशर्चं चतुर्दशं सूक्तं वसिष्ठस्यार्षं गायत्रमैन्द्रम् । दशम्याद्यास्तिस्रो विराजः शिष्टा गायत्र्यः । तथा चानुक्रान्तं - ’ प्र वो द्वादश गायत्रं त्रिविराळन्तम्' इति । सूक्तविनियोगो लैङ्गिकः । प्रथमे रात्रिपर्याये मैत्रावरुणशस्त्रे ‘प्र व इन्द्राय' इत्याद्यस्तृचः स्तोत्रियः । सूत्रितं च - ‘प्र व इन्द्राय मादनं प्र कृतान्यृजीषिणः' (आश्व. श्रौ. ६. ४) इति । अतिरात्रे प्रथमे पर्याये ब्राह्मणाच्छंसिशस्त्रे वयमिन्द्र वायवोऽभि' इत्यनुरूपस्तृचः । तथा च सूत्रितं - ’ वयमिन्द्र त्वायवोऽभि वार्त्रहत्यायेत्युत्तमामुद्धरेत्' (आश्व. श्रौ. ६. ४) इति । चतुर्थेऽहनि माध्यदिनसवने होत्रकशस्त्र आरम्भणीयाभ्य ऊर्ध्वं वैराज एकस्तृच आहवनीयः। तदर्थाः ‘प्र वो महे महिवृधे भरध्वम्' इत्याद्यास्तिस्रः । सूत्रितं च - ' प्र वो महे महिवृधे भरध्वमिति चतस्रस्तिस्रश्च विराजः । (आश्व. श्रौ. ७. ११) इति ॥
प्र व॒ इन्द्रा॑य॒ माद॑नं॒ हर्य॑श्वाय गायत ।
सखा॑यः सोम॒पाव्ने॑ ॥१
प्र । वः॒ । इन्द्रा॑य । माद॑नम् । हरि॑ऽअश्वाय । गा॒य॒त॒ ।
सखा॑यः । सो॒म॒ऽपाव्ने॑ ॥१
प्र । वः । इन्द्राय । मादनम् । हरिऽअश्वाय । गायत ।
सखायः । सोमऽपाव्ने ॥१
हे "सखायः "वः यूयं "हर्यश्वाय "सोमपाव्ने सोमानां पात्रे “इन्द्राय "मादनं मदकरं स्तोत्रं “प्र “गायत ॥
शंसेदु॒क्थं सु॒दान॑व उ॒त द्यु॒क्षं यथा॒ नर॑ः ।
च॒कृ॒मा स॒त्यरा॑धसे ॥२
शंस॑ । इत् । उ॒क्थम् । सु॒ऽदान॑वे । उ॒त । द्यु॒क्षम् । यथा॑ । नरः॑ ।
च॒कृ॒म । स॒त्यऽरा॑धसे ॥२
शंस । इत् । उक्थम् । सुऽदानवे । उत । द्युक्षम् । यथा । नरः ।
चकृम । सत्यऽराधसे ॥२
“उत अपि च हे स्तोतः "सुदानवे शोभनदानाय "सत्यराधसे सत्यधनायेन्द्राय "उक्थं स्तोमं “यथा "नरः अन्ये स्तोतारः “द्युक्षं दीप्तेः साधनभूतं स्तोत्रं शंसन्ति तद्वत्वमपि “शंस उच्चारय । “इत् इति पूरणः । वयं च "चकृम स्तोत्रं करवाम ॥
त्वं न॑ इन्द्र वाज॒युस्त्वं ग॒व्युः श॑तक्रतो ।
त्वं हि॑रण्य॒युर्व॑सो ॥३
त्वम् । नः॒ । इ॒न्द्र॒ । वा॒ज॒ऽयुः । त्वम् । ग॒व्युः । श॒त॒क्र॒तो॒ इति॑ शतऽक्रतो ।
त्वम् । हि॒र॒ण्य॒ऽयुः । व॒सो॒ इति॑ ॥३
त्वम् । नः । इन्द्र । वाजऽयुः । त्वम् । गव्युः । शतक्रतो इति शतऽक्रतो ।
त्वम् । हिरण्यऽयुः । वसो इति ॥३
हे “इन्द्र “त्वं “नः अस्माकं “वाजयुः अन्नकामो भव । हे “शतक्रतो “त्वं नोऽस्माकं “गव्युः गोकामो भव । हे “वसो वासयितरिन्द्र “त्वं हिरण्ययुः हिरण्यकामोऽपि भव । छन्दसि परेच्छायामपि दृश्यते क्यच् ' इति क्यच् ॥
व॒यमि॑न्द्र त्वा॒यवो॒ऽभि प्र णो॑नुमो वृषन् ।
वि॒द्धी त्व१॒॑स्य नो॑ वसो ॥४
व॒यम् । इ॒न्द्र॒ । त्वा॒ऽयवः॑ । अ॒भि । प्र । नो॒नु॒मः॒ । वृ॒ष॒न् ।
वि॒द्धि । तु । अ॒स्य । नः॒ । व॒सो॒ इति॑ ॥४
वयम् । इन्द्र । त्वाऽयवः । अभि । प्र । नोनुमः । वृषन् ।
विद्धि । तु । अस्य । नः । वसो इति ॥४
हे "वृषन् कामानां वर्षितः "इन्द्र “त्वायवः त्वत्कामाः "वयं वसिष्ठास्त्वाम् "अभि "प्र “णोनुमः प्रकर्षेण स्तुमः । हे “वसो वासयितरिन्द्र "अस्य इदमस्मदीयं स्तोत्रं "तु क्षिप्रं "विद्धि अवधारय ।।
मा नो॑ नि॒दे च॒ वक्त॑वे॒ऽर्यो र॑न्धी॒ररा॑व्णे ।
त्वे अपि॒ क्रतु॒र्मम॑ ॥५
मा । नः॒ । नि॒दे । च॒ । वक्त॑वे । अ॒र्यः । र॒न्धीः॒ । अरा॑व्णे ।
त्वे इति॑ । अपि॑ । क्रतुः॑ । मम॑ ॥५
मा । नः । निदे । च । वक्तवे । अर्यः । रन्धीः । अराव्णे ।
त्वे इति । अपि । क्रतुः । मम ॥५
हे इन्द्र "अर्यः स्वामी त्वं "वक्तवे परुषवाक्यानां वक्त्रे “निदे निन्दित्रे “अराव्णे अदात्रे "नः अस्मान् “मा "रन्धीः वशं मा कार्षीः। “अपि अपि च “त्वे त्वयि "मम "क्रतुः मदीयं स्तोत्रलक्षणं कर्म गच्छत्विति शेषः । अस्मदीयं स्तोत्रं भवच्चित्ते प्रविशत्वित्यर्थः ॥
त्वं वर्मा॑सि स॒प्रथ॑ः पुरोयो॒धश्च॑ वृत्रहन् ।
त्वया॒ प्रति॑ ब्रुवे यु॒जा ॥६
त्वम् । वर्म॑ । अ॒सि॒ । स॒ऽप्रथः॑ । पु॒रः॒ऽयो॒धः । च॒ । वृ॒त्र॒ऽह॒न् ।
त्वया॑ । प्रति॑ । ब्रु॒वे॒ । यु॒जा ॥६
त्वम् । वर्म । असि । सऽप्रथः । पुरःऽयोधः । च । वृत्रऽहन् ।
त्वया । प्रति । ब्रुवे । युजा ॥६
हे "वृत्रहन् शत्रूणां हिंसकेन्द्र “त्वं "वर्म अस्माकं कवचम् "असि । कवचवद्रक्षकोऽसीत्यर्थः । "सप्रथः सर्वतः पृथुश्चासि । "पुरोयोधश्च पुरो योद्धा चासि । "त्वया "युजा त्वया सहायेन "प्रति “ब्रुवे शत्रून् प्रतिब्रवीमि । प्रतिहन्मीत्यर्थः ॥ ॥ १५ ॥
म॒हाँ उ॒तासि॒ यस्य॒ तेऽनु॑ स्व॒धाव॑री॒ सह॑ः ।
म॒म्नाते॑ इन्द्र॒ रोद॑सी ॥७
म॒हान् । उ॒त । अ॒सि॒ । यस्य॑ । ते॒ । अनु॑ । स्व॒धाव॑री॒ इति॑ स्व॒धाऽव॑री । सहः॑ ।
म॒म्नाते॒ इति॑ । इ॒न्द्र॒ । रोद॑सी॒ इति॑ ॥७
महान् । उत । असि । यस्य । ते । अनु । स्वधावरी इति स्वधाऽवरी । सहः ।
मम्नाते इति । इन्द्र । रोदसी इति ॥७
“उत अपि च हे “इन्द्र त्वं "महान् "असि सर्वाधिकोऽसि । हे इन्द्र "यस्य “ते तव "सहः बलं "स्वधावरी अन्नवत्यौ "रोदसी द्यावापृथिव्यौ “अनु “मम्नाते अनुमन्येते । त्वदीयं सहः सर्वाधिकमित्यत्रोभावपि लोकौ विसंवादं न कुरुत इत्यर्थः ॥
तं त्वा॑ म॒रुत्व॑ती॒ परि॒ भुव॒द्वाणी॑ स॒याव॑री ।
नक्ष॑माणा स॒ह द्युभि॑ः ॥८
तम् । त्वा॒ । म॒रुत्व॑ती । परि॑ । भुव॑त् । वाणी॑ । स॒ऽयाव॑री ।
नक्ष॑माणा । स॒ह । द्युऽभिः॑ ॥८
तम् । त्वा । मरुत्वती । परि । भुवत् । वाणी । सऽयावरी ।
नक्षमाणा । सह । द्युऽभिः ॥८
हे इन्द्र “तम् उक्तगुणविशिष्टं “त्वा त्वां “सयावरी त्वया सह गन्त्री । यत्र यत्र त्वं यासि तत्र तत्र यान्तीत्यर्थः । “द्युभिः तेजोभिः "नक्षमाणा व्याप्नुवती "मरुत्वती । मरुतः स्तोतारः । तद्वती “वाणी स्तुतिः "परि "भुवत् परिभवतु । परिभवतिरत्र परिग्रहार्थीयः । परिगृह्णात्वित्यर्थः ।।
ऊ॒र्ध्वास॒स्त्वान्विन्द॑वो॒ भुव॑न्द॒स्ममुप॒ द्यवि॑ ।
सं ते॑ नमन्त कृ॒ष्टय॑ः ॥९
ऊ॒र्ध्वासः॑ । त्वा॒ । अनु॑ । इन्द॑वः । भुव॑न् । द॒स्मम् । उप॑ । द्यवि॑ ।
सम् । ते॒ । न॒म॒न्त॒ । कृ॒ष्टयः॑ ॥९
ऊर्ध्वासः । त्वा । अनु । इन्दवः । भुवन् । दस्मम् । उप । द्यवि ।
सम् । ते । नमन्त । कृष्टयः ॥९
हे इन्द्र “उप “द्यवि द्युलोकसमीपे स्थितं "दस्मं दर्शनीयं "त्वा त्वाम् "अनु उद्दिश्य “ऊर्ध्वासः ऊर्ध्वाः "इन्दवः अस्मदीयाः सोमाः "भुवन् भवन्ति। “कृष्टयः प्रजाश्च "ते तुभ्यं "सं "नमन्त । भुवि सोमास्त्वदर्थमेव जायन्ते प्रजाश्च त्वामेव प्रणमन्तीतीन्द्रस्तुतिः ॥
प्र वो॑ म॒हे म॑हि॒वृधे॑ भरध्वं॒ प्रचे॑तसे॒ प्र सु॑म॒तिं कृ॑णुध्वम् ।
विश॑ः पू॒र्वीः प्र च॑रा चर्षणि॒प्राः ॥१०
प्र । वः॒ । म॒हे । म॒हि॒ऽवृधे॑ । भ॒र॒ध्व॒म् । प्रऽचे॑तसे । प्र । सु॒ऽम॒तिम् । कृ॒णु॒ध्व॒म् ।
विशः॑ । पू॒र्वीः । प्र । च॒र॒ । च॒र्ष॒णि॒ऽप्राः ॥१०
प्र । वः । महे । महिऽवृधे । भरध्वम् । प्रऽचेतसे । प्र । सुऽमतिम् । कृणुध्वम् ।
विशः । पूर्वीः । प्र । चर । चर्षणिऽप्राः ॥१०
हे मदीयाः पुरुषाः “वः यूयं "महिवृधे महतां धनानां वर्धयित्रे "महे महते इन्द्राय “प्र “भरध्वं सोमान् प्रणयत । "प्रचेतसे प्रकृष्टमतये इन्द्राय “सुमतिं सुष्टुतिं च “प्र “कृणुध्वं प्रकुरुत । अथ प्रत्यक्षस्तुतिः । हे इन्द्र "चर्षणिप्राः कामैः प्रजानां पूरयिता त्वं "पूर्वीः हविषां पूरयित्रीः "विशः प्रजाः “प्र “चर अभिगच्छ॥
उ॒रु॒व्यच॑से म॒हिने॑ सुवृ॒क्तिमिन्द्रा॑य॒ ब्रह्म॑ जनयन्त॒ विप्रा॑ः ।
तस्य॑ व्र॒तानि॒ न मि॑नन्ति॒ धीरा॑ः ॥११
उ॒रु॒ऽव्यच॑से । म॒हिने॑ । सु॒ऽवृ॒क्तिम् । इन्द्रा॑य । ब्रह्म॑ । ज॒न॒य॒न्त॒ । विप्राः॑ ।
तस्य॑ । व्र॒तानि॑ । न । मि॒न॒न्ति॒ । धीराः॑ ॥११
उरुऽव्यचसे । महिने । सुऽवृक्तिम् । इन्द्राय । ब्रह्म । जनयन्त । विप्राः ।
तस्य । व्रतानि । न । मिनन्ति । धीराः ॥११
“उरुव्यचसे पृथुव्याप्तये "महिने महते यस्मै "इन्द्राय “सुवृक्तिं स्तुतिं “ब्रह्म अन्नं हविश्व ‘विप्राः प्राज्ञाः "जनयन्त जनयन्ति "तस्य इन्द्रस्य “व्रतानि रक्षणादीनि कर्माणि “धीराः प्राज्ञा देवा अपि "न "मिनन्ति न हिंसन्ति ॥
इन्द्रं॒ वाणी॒रनु॑त्तमन्युमे॒व स॒त्रा राजा॑नं दधिरे॒ सह॑ध्यै ।
हर्य॑श्वाय बर्हया॒ समा॒पीन् ॥१२
इन्द्र॑म् । वाणीः॑ । अनु॑त्तऽमन्युम् । ए॒व । स॒त्रा । राजा॑नम् । द॒धि॒रे॒ । सह॑ध्यै ।
हरि॑ऽअश्वाय । ब॒र्ह॒य॒ । सम् । आ॒पीन् ॥१२
इन्द्रम् । वाणीः । अनुत्तऽमन्युम् । एव । सत्रा । राजानम् । दधिरे । सहध्यै ।
हरिऽअश्वाय । बर्हय । सम् । आपीन् ॥१२
“सत्रा "राजानं सर्वजगत ईश्वरम् “अनुत्तमन्युम् । केनाप्यनुत्तोऽबाधितो मन्युः क्रोधो यस्य सः । तम् “एव “इन्द्रं “वाणीः स्तुतयः “सहध्यै स्तोतॄणां शत्रूनभिभवितुं “दधिरे । अतो हेतोर्हे स्तोतः त्वमपि "हर्यश्वाय इन्द्राय । हर्यश्वमिन्द्रं स्तोतुमित्यर्थः। “आपीन् बन्धून् “सं “बर्हय उत्साहय ॥ ॥ १६ ॥
| मण्डल ७ | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|