नारदपुराणम्- उत्तरार्धः/अध्यायः ७५
अथ लक्ष्मणाचल माहात्म्यमारभ्यते ।।
मोहिन्युवाच ।।
श्रुतं गोकर्णमाहात्म्यं वसो पापविनाशनम् ।।
लक्ष्मणस्यापि माहात्म्यं वक्तुमर्हसि सांप्रतम् ।। ७५-१ ।।
वसुरुवाच ।।
श्रृणु देवि प्रवक्ष्यामि माहात्म्यं लक्षणस्य च ।।
यं दृष्ट्वा मनुजो देवं मुच्यते सर्वपातकैः ।। ७५-२ ।।
चतुर्व्यूहावतारे यो देवः संकर्षणः स्वयम् ।।
सर्वभूमंडलं ह्येतत्स हस्रवदनः स्वराट् ।। ७५-३ ।।
एकस्मिञ्छिरसि न्यस्तं नावैत्सिद्धार्थकोपमम् ।।
देवो नारायणः साक्षाद्रामो ब्रह्मादिवेदितः ।। ७५-४ ।।
प्रद्युन्नो भरतो भद्रे शत्रुघ्नो ह्यनिरुद्धकः ।।
लक्ष्मणस्तु महाभागेस्वयं संकर्षणः शिवः ।। ७५-५ ।।
ब्रह्माद्यैः प्रार्थितः पूर्वं साक्षाद्देवो रमापतिः ।।
रामादिनामभिर्जज्ञे चतुर्द्धा दिग्ग्रन्थन्नृपात् ।। ७५-६ ।।
ततः कालांतरे देवि विश्वामित्रो मुनीश्वरः ।।
यज्ञरक्षार्थमागत्य प्रार्थयद्रामलक्ष्मणौ ।। ७५-७ ।।
ततो राजा दशरथः प्राणेभ्योऽपि प्रियौ सुतौ ।।
मुनेः शापभयाद्भीतोददौ तौ रामलक्ष्मणौ ।। ७५-८ ।।
गत्वा यज्ञं मुनींद्रस्य गाधिपस्य ररक्षतुः ।।
सताडकं सुबाहुं तु हत्वा प्रक्षिप्य दूरतः ।। ७५-९ ।।
मारीचं मानवास्त्रेण विश्वामित्रमतोषयत् ।।
यतः प्रीतान्मुनिश्रेष्ठादस्त्रग्राममवाप्य च ।। ७५-१० ।।
उवास स कियत्कालं सानुजस्तेन सत्कृतः ।।
वैदेहनगरं नीतो विश्वामित्रेण तत्परम् ।। ७५-११ ।।
ततस्तु राजा जनको विश्वामित्रं सुसत्कृतम् ।।
पप्रच्छ बालकावेतौ कस्य क्षत्त्रकुलेशितुः ।। ७५-१२ ।।
ततस्तस्मै मुनिवरो राज्ञो दशरथस्य तौ ।।
पुत्रौ निवेदयामास भ्रातरौ रामलक्ष्मणौ ।। ७५-१३ ।।
ततो विदेहः सुप्रीतो दृष्ट्वा रामं च लक्ष्मणम् ।।
सीतोर्मिलाख्यवोः पुत्र्योश्चेतसाकल्पयत्पती ।। ७५-१४ ।।
त्रिका लज्ञस्तु स मुनिर्ज्ञात्वा तस्य मनोगतम्ष।।
मोदमानोऽथ जनकं प्राह दर्शय तद्धनुः ।। ७५-१५ ।।
सीतास्वयंवरे न्यस्तं न्यासभूतं महेशितुः ।।
राजा श्रुत्वा तु तद्वाक्यं विश्वामित्रस्य सत्वरम् ।। ७५-१६ ।।
भृत्यत्रिशत्यानाय्यास्मै दर्शयामास सादरम् ।।
रामश्चंडीशचापं तद्वामदोष्णोद्धरन् क्षणात् ।। ७५-१७ ।।
सज्यं विकृष्य सहसा बभं जेक्षुमिवेभराट् ।।
ततोऽति मिथिलः प्रीतः स्वे कन्ये रामलक्ष्मणौ ।। ७५-१८ ।।
समभ्यर्च्यार्पयामास ताभ्यां ते विधिपूर्वकम् ।।
ज्ञात्वा मुनिवरादन्यौ राज्ञो दशरथस्य तु ।। ७५-१९ ।।
ताभ्यां सह तमाहूय भ्रातृकन्ये अदापयत् ।।
ततः स कृतदारैस्तु चतुर्भिस्तनयैः सह ।। ७५-२० ।।
समर्चितो विदेहेनायोध्यां मुन्याज्ञया ययौ ।।
मार्गे भृगुपतेदर्पं शमयित्वा स राघवः ।। ७५-२१ ।।
पितृभ्रातृयुतः श्रीमान्मुमुदे बहुवत्सरान् ।।
पंडितैस्तु वसिष्ठाद्यैर्बोधितोऽसौ निजं महः ।। ७५-२२ ।।
ब्रह्माख्यं बुबुधे रामो मानुषत्वं विडंबयन् ।।
ततो दशरथो राजा ज्ञातज्ञेयं निजं सुतम् ।। ७५-२३ ।।
रामं समुद्यतो इष्टो यौवरा राज्येऽभिषेचितुम् ।।
यज्ज्ञात्वा कैकयी देवी राज्ञः प्रेष्ठा कनीयसी ।। ७५-२४ ।।
सन्निवार्य हठात्तस्य पुत्रस्य तदरोचत ।।
ततो रामो मुदे तस्याः पित्राननुमतो ययो ।। ७५-२५ ।।
सभार्यः स ससौमित्रिश्चित्रकूटं गिरिं शुभे ।।
कियत्कालमुवासासौ तत्रैव मुनिवेषधृक् ।। ७५-२६ ।।
मातामहगृहात्तच्च श्रुत्वाऽऽयतः पितुर्वधम् ।।
स विज्ञाय मृतं तातं हा रामेति विराविणम् ।। ७५-२७ ।।
धिक्कृत्य कैकयीं यातो रामं स विनिवर्तितुम् ।।
ततः स्वपादुके दत्वा भरतं विनिवर्त्य च ।। ७५-२८ ।।
रामोऽत्रेश्चाप्यगस्त्यस्य सुतीक्ष्णस्याश्रमेष्वगात् ।।
तेषु द्वादश वर्षाणि गमयित्वा रघूद्वहः ।। ७५-२९ ।।
भार्यानुजान्वितः श्रीमांस्ततः पंचवटीमगात् ।।
तत्रावसज्जनस्थाने त्रिशिरःखरदूषणान् ।। ७५-३० ।।
शूर्पणख्या विकृतया प्रेरितान्स व्यनाशयत् ।।
ततो रक्षःसहस्रैश्च चतुर्दशभिरागतान् ।। ७५-३१ ।।
विचित्रवाजैर्नाराचैर्यमक्षयमनीनयत् ।।
यच्छ्रुत्वा रक्षसां राजा मारीचं कांचनं मृगम् ।। ७५-३२ ।।
दर्शयित्वापवाह्यैतौ सीतां हृत्वा जटायुषम् ।।
रुंधानं मार्गमाहत्य लंकायां समुपानयत् ।। ७५-३३ ।।
आगत्य तौ हृतां सीतां मार्गमाणौ समंततः ।।
दृष्ट्वा जटायुषं शांतं दग्ध्वा हत्वा कबंधकम् ।। ७५-३४ ।।
शबरीमनुकंप्याथ ऋष्यमूकमुपागतौ ।।
ततस्तु हनुमद्वाक्यात्स्वसख्युः प्लवगेशितुः ।। ७५-३५ ।।
विद्विषं वालिनं हत्वा सुग्रीवमकरोन्नृपम् ।।
तदाज्ञप्तास्तु ते कीशाः सर्वतः समुपागताः ।। ७५-३६ ।।
हनुमत्प्रमुखाः सीतां मार्गंतो दक्षिणोदधिम् ।।
प्राप्य संपातिवचनाल्लंकायां निश्चयं गताः ।। ७५-३७ ।।
ततस्तु हनुमानेकः प्राप्य लंकां पुरीं कपिः ।।
समुद्रस्य परे पारेऽपश्यद्रामप्रियां सतीम् ।। ७५-३८ ।।
दत्त्वा रामांगुलीरत्नं विश्वासमुपपाद्य ताम् ।।
तयोः कुशलमाश्राव्य लब्ध्वा चूडामणिं ततः ।। ७५-३९ ।।
भङ्क्त्वा चाशोकवनिकां हत्वा चाक्षं ससैन्यकम् ।।
इंद्रजिद्बंधनात्प्राप्य संभाष्यापि च रावणम् ।। ७५-४० ।।
दग्ध्वा लंकां पुरीं कृत्स्नां पुनर्दृष्ट्वा तु मैथिलीम् ।।
लब्धाज्ञोऽर्णवमुलंध्य रामायैनां न्यवेदयत् ।। ७५-४१ ।।
श्रुत्वा रामोऽपि तां सीतां राक्षसस्य निवासगाम् ।।
सार्द्धं स कपिसैन्येन संप्राप्तो मकरालयम् ।। ७५-४२ ।।
सागरानुमतेनासौ सेतुं बद्ध्वा महोदधौ ।।
अद्रिकूटैः परं तीरं प्राप्य सेनां न्यवेशयत् ।। ७५-४३ ।।
ततोऽसौ रावणो भ्रात्राबोधितोऽपि कनीयसा ।।
प्रदानं तत्रमैथिल्यास्तद्भर्त्रे न त्वरोचयत् ।। ७५-४४ ।।
पदा हतस्ततस्तेन रावणेनविभीषणः ।।
संप्राप्तः शरणं रामं रामो लंकामुपारुणत् ।। ७५-४५ ।।
ततस्तु मंत्रिणोऽमात्याः पुत्रा भृत्याः प्रचोदिताः ।।
युद्धाय ते क्षयं नीतास्ताभ्यां संख्ये कपीश्वरैः ।। ७५-४६ ।।
लक्ष्मणः शक्रजेतारं जघ्निवान्निशितैः शरैः ।।
रामोऽपि कुभश्रवणं रावणं चाप्यजीघनत् ।। ७५-४७ ।।
विभीषणेन तत्कृत्यं कारयित्वा निजां प्रियाम् ।।
वह्नौ संशोध्य दत्वास्मै रामो रक्षोगणेशताम् ।। ७५-४८ ।।
लंकामायुश्च कल्पांतं ययौ चीर्णव्रतः पुरीम् ।।
पुष्पकेण विमानेन ससुग्रीवविभीषणः ।। ७५-४९ ।।
नंदिग्रामस्थभरतं नीत्वायोध्यां समाविशत् ।।
मातॄः प्रणम्य ताः सर्वा भ्रातरस्ते पुरोधसा ।। ७५-५० ।।
बसिप्रेनानुविज्ञाप्य रामं राज्येऽभ्यषेचयन् ।।
ततो रामोऽपि भगवान्प्रजाः शासन्निवौरसान् ।। ७५-५१ ।।
लोकापवादात्संत्रस्तः सीतां तत्याज धर्मंवित् ।।
सा तु संप्राप्य वाल्मीकेराश्रमं न्यवसत्सुखम् ।। ७५-५२ ।।
पुत्रौ च सुषुवे तत्र नाम्ना ख्यातौ कुशीलवौ ।।
वल्मीकिस्तु तयोः कृत्वा यथा समुदिताः क्रियाः ।। ७५-५३ ।।
रामायणं विरच्यैतावध्यापयदुदारधीः ।।
तौ गायमानौ सत्रेषु मुनीनां ख्यातिमागतौ ।। ७५-५४ ।।
यज्ञे रामस्य संप्राप्तौ वाजिमेधे प्रवर्तिते ।।
तत्र ताभ्यां तु तद्गीतं स्वचरित्रं प्रसन्नधीः ।। ७५-५५ ।।
मुनिमाकारयामास ससीतं तत्र संसदि ।।
सा तु रामाय तौ पुत्रौ निवेद्य जगतीजनिः ।। ७५-५६ ।।
जगत्या विवरं भूयो विवेशासीत्तदद्भुतम् ।।
ततः परं ब्रह्मचर्यं यज्ञमेव त्रयोदश ।। ७५-५७ ।।
सहस्राब्दान्प्रकुवार्णस्तस्थौ भुवि रधूत्तमः ।।
ततस्तु काले दुर्वासाः संप्राप्तो राघवं प्रति ।। ७५-५८ ।।
ब्रह्मणा प्रेषितो भद्रे वैकुंठगमनाय च ।।
स एकांतगतो रामं प्राह कोऽपीहनाऽऽव्रजेत् ।। ७५-५९ ।।
आगतो वध्ग्रतां यातु रामस्तत्प्रतिजज्ञिवान् ।।
स लक्ष्मणं समाहूय प्रोवाच रघुनंदनः ।। ७५-६० ।।
द्वारि तिष्ठात्र निर्विष्टो वव्यतां मे प्रयास्यति ।।
स तथेति प्रतिज्ञाय रामस्याज्ञां समाचरन् ।। ७५-६१ ।।
प्रवेशनं न कस्यापि प्रददौ रामसन्निधौ ।।
एवमेकां तगे रामं कालसंविदमास्थितम् ।। ७५-६२ ।।
ज्ञात्वाथ द्वारि दुर्वासा लक्ष्मणं समुपागमत् ।।
तमागतं तु संप्रेक्ष्य सौमित्रिः प्रणिपत्य च ।। ७५-६३ ।।
मुहूर्तं पालयेत्याह मंत्रव्यग्रोऽस्ति राघवः ।।
दुर्वासास्तद्वचः श्रुत्वा कालस्यार्थविधायकः ।। ७५-६४ ।।
क्रुद्धः प्रोवाच सौमित्रिं देहि मेऽन्तः प्रवेशनम् ।।
नो चेत्त्वां भस्मसात्सद्यः करिष्यामि विचारय ।। ७५-६५ ।।
वचो दुर्वाससः श्रुत्वा लक्ष्मणो जातसंभ्रमः ।।
मुने र्भीतो विवेशांतर्विज्ञापयितुमग्रजम् ।। ७५-६६ ।।
दृष्ट्वा तु लक्ष्मणं काल उत्थाय कृतमंत्रकः ।।
प्रतिज्ञां पालयेत्युक्त्वा ययौ रामविसर्ज्जितः ।। ७५-६७ ।।
ततो निष्कम्य भगवान्रामो धर्मभृतां वरः ।।
प्रतोष्य तं मुनिं प्रीतो दुर्वाससमभोजयत् ।। ७५-६८ ।।
भोजयित्वा प्रणम्यैनं विसृज्य प्राह लक्ष्मणम् ।।
भ्रातर्लक्ष्मण संप्राप्तं संकटं धर्मकारणात् ।। ७५-६९ ।।
यत्त्वं मे वध्यतां प्राप्तो दैवं हि बलवत्तरम् ।।
मया त्यक्तस्ततो वीर यथेच्छं गच्छ सांप्रतम् ।। ७५-७० ।।
ततः प्रणम्य तं रामं सत्यधर्मे व्यवस्थितम् ।।
दक्षिणां दिशमाश्रित्य तपश्चक्रे नगोपरि ।। ७५-७१ ।।
ततो रामोऽपि भगवान्ब्रह्मप्रार्थनया पुनः ।।
स्वधा माविशदव्यग्रः ससाकेतः सकोशलः ।। ७५-७२ ।।
गोपग्रतारे सरय्वां ये रामं संचिंत्य संप्लुताः ।।
ते रामधाम विविशुर्दिव्यांगा योगिदुर्लभम् ।। ७५-७३ ।।
लक्ष्मणस्तु कियत्कालं तपोयोगश्चलान्वितः ।।
रामानुगमनेनैव स्वधामाविशदव्ययम् ।। ७५-७४ ।।
सान्निध्यं पर्वतं तस्मिन्दत्त्वा सौमित्रिरन्वहम् ।।
चक्रे निजाधिकारं स ततस्तत्क्षेत्रमुत्तमम् ।। ७५-७५ ।।
ये पश्यंति नरा भक्त्या लक्ष्मणं लक्ष्मणाचले ।।
ते कृतार्था न संदेहो गच्छंति हरि मंदिरम् ।। ७५-७६ ।।
तत्र दानं प्रशंसंति स्वर्णगोभूमिवाजिनाम् ।।
दत्तं तत्राक्षयं सर्वं हुतं जप्तं कृतं तथा ।। ७५-७७ ।।
बहुना किमिहोक्तेन दर्शनं तस्य दुर्लभम् ।।
अगस्त्याज्ञांतरा देवि दृष्टे मुक्तिर्न संशयः ।। ७५-७८ ।।
एतद्रामत्तरित्रं तु लक्ष्मणाख्यानसंयुतम् ।।
श्रावयेद्योऽपि श्रृणुयात्स्यातां तौ रामवल्लभौ ।। ७५-७९ ।।
इति श्रीबृहन्नारदीयपुराणे बृहदुपाख्याने उत्तरभागे वसुमोहिनीसंवादे रामलक्ष्मणचरित्रसहितलक्ष्मणाचलमाहात्म्यं नाम पञ्चसप्ततितमोऽध्यायः ।। ७५ ।।
इति लक्ष्मणाचलमाहात्म्यम् ।।