ऋग्वेदः सूक्तं १.७४
| ← सूक्तं १.७३ | ऋग्वेदः - मण्डल १ सूक्तं १.७४ गोतमो राहूगणः |
सूक्तं १.७५ → |
| दे. अग्निः। गायत्री |
उपप्रयन्तो अध्वरं मन्त्रं वोचेमाग्नये ।
आरे अस्मे च शृण्वते ॥१॥
यः स्नीहितीषु पूर्व्यः संजग्मानासु कृष्टिषु ।
अरक्षद्दाशुषे गयम् ॥२॥
उत ब्रुवन्तु जन्तव उदग्निर्वृत्रहाजनि ।
धनंजयो रणेरणे ॥३॥
यस्य दूतो असि क्षये वेषि हव्यानि वीतये ।
दस्मत्कृणोष्यध्वरम् ॥४॥
तमित्सुहव्यमङ्गिरः सुदेवं सहसो यहो ।
जना आहुः सुबर्हिषम् ॥५॥
आ च वहासि ताँ इह देवाँ उप प्रशस्तये ।
हव्या सुश्चन्द्र वीतये ॥६॥
न योरुपब्दिरश्व्यः शृण्वे रथस्य कच्चन ।
यदग्ने यासि दूत्यम् ॥७॥
त्वोतो वाज्यह्रयोऽभि पूर्वस्मादपरः ।
प्र दाश्वाँ अग्ने अस्थात् ॥८॥
उत द्युमत्सुवीर्यं बृहदग्ने विवाससि ।
देवेभ्यो देव दाशुषे ॥९॥
सायणभाष्यम्
त्रयोदशानुवाके एकादश सूक्तानि । तत्र ‘ उपप्रयन्तः' इति नवर्चं प्रथमं सूक्तम् । अत्रानुक्रम्यते-’ उपप्रयन्तो नव गोतमो राहूगणो गायत्रं तु ' इति । अस्यायमर्थः । रहूगणनामा कश्चिदृषिः । तस्य पुत्रो गोतमोऽस्य सूक्तस्य ऋषिः । ‘ गायत्रं तु इत्युक्तत्वादिदमुत्तरं च गायत्रीच्छन्दस्कम् । ‘ परमाग्नेयमैन्द्रात् ' इति परिभाषितत्वादग्निर्देवता । प्रातरनुवाकस्याग्नेये क्रतौ गायत्रे छन्दस्येतदादिके द्वे सूक्ते । सूत्रितं च- ‘ आपो रेवतीः क्षयथा हि वस्व उपप्रयन्त इति सूक्ते ' ( आश्व. श्रौ. ४. १३ ) इति । आश्विनशस्त्रेऽप्येते सूक्ते : प्रातरनुवाकन्यायेन ' ( आश्व. श्रौ. ६. ५ ) इत्यतिदेशात् । पृष्ठ्यषडहस्य प्रथमेऽहनि एतदेव सूक्तमाज्यशस्त्रम् । सूत्रितं च- ‘ उपप्रयन्त इति तु प्रथमेऽहन्याज्यम् ' ( आश्व. श्रौ. ७. १०) इति ॥
उ॒प॒प्र॒यन्तो॑ अध्व॒रं मन्त्रं॑ वोचेमा॒ग्नये॑ ।
आ॒रे अ॒स्मे च॑ शृण्व॒ते ॥१
उ॒प॒ऽप्र॒यन्तः॑ । अ॒ध्व॒रम् । मन्त्र॑म् । वो॒चे॒म॒ । अ॒ग्नये॑ ।
आ॒रे । अ॒स्मे इति॑ । च॒ । शृ॒ण्व॒ते ॥१
उपऽप्रयन्तः । अध्वरम् । मन्त्रम् । वोचेम । अग्नये ।
आरे । अस्मे इति । च । शृण्वते ॥१
“अध्वरं हिंसाप्रत्यवायरहितमग्निष्टोमादियज्ञम् “उपप्रयन्तः उपेत्य प्रकर्षेण यन्तो गच्छन्तः प्राप्त्यविच्छेदेन सम्यगनुतिष्ठन्तः इत्यर्थः । तादृशा वयम् “अग्नये अङ्गनादिगुणयुक्ताय देवाय “मन्त्रं मननसाधनमेतत्सूक्तरूपं स्तोत्रं “वोचेम । वक्तारो भूयास्मेत्याशास्यते । कीदृशायाग्नये । “आरे “अस्मे “च “शृण्वते । चशब्दः अप्यर्थे आरेशब्दात्परो द्रष्टव्यः । आरे च दूरेऽपि स्थित्वास्माकं स्तुतीः शृण्वते । अस्मासु प्रीत्यतिशयेन सर्वत्र प्रवर्तमानोऽग्निरस्मदीयमेव स्तोत्रं शृणोतीति भावः ॥ वोचेम । ‘ ब्रुवो वचिः । ‘ लिङयाशिष्यङ्'। ‘वच उम्' इति उमागमः । शृण्वते । ‘शतुरनुमः' इति । विभक्तेरुदात्तत्वम् ॥
यः स्नीहि॑तीषु पू॒र्व्यः सं॑जग्मा॒नासु॑ कृ॒ष्टिषु॑ ।
अर॑क्षद्दा॒शुषे॒ गय॑म् ॥२
यः । स्नीहि॑तीषु । पू॒र्व्यः । स॒म्ऽज॒ग्मा॒नासु॑ । कृ॒ष्टिषु॑ ।
अर॑क्षत् । दा॒शुषे॑ । गय॑म् ॥२
यः । स्नीहितीषु । पूर्व्यः । सम्ऽजग्मानासु । कृष्टिषु ।
अरक्षत् । दाशुषे । गयम् ॥२
“पूर्व्यः चिरंतनः “यः अग्निः “स्नीहितीषु वधकारिणीषु “कृष्टिषु शत्रुभूतासु प्रजासु “संजग्मानासु संगतासु सतीषु “दाशुषे हवींषि दत्तवते यजमानाय “गयं धनम् “अरक्षत् रक्षति तस्मै मन्त्रं वोचेमेति पूर्वेण संबन्धः ॥ स्नीहितीषु । ‘ष्णिह स्नेहने'। चुरादिः । ‘ स्नेहयति' (नि. २. १९. १३) इति वधकर्मसु पठितः । स्नेह्यन्ते हिंस्यन्ते प्रजा आभिरिति स्नेहितयः । करणे क्तिन् । ‘ तितुत्रेष्वग्रहादीनामिति वक्तव्यम् ' (पा. म. ७. २. ९. १) इति वचनात् निगृहीतिर्निपठितिरितिवत् इडागमः । व्यत्ययेन एकारस्य ईकारादेशः क्तिनो दीर्घश्च । नित्वादाद्युदात्तत्वम् । संजग्मानासु । ‘ समो गम्यृच्छि ' इति आत्मनेपदम् । लिटः कानच् । ‘गमहन' इत्यादिना उपधालोपः । अरक्षत् । ‘ छन्दसि लुङलङ्लिटः' इति वर्तमाने लङ् ॥
अग्निमन्थने ‘ जातायानुब्रूहि' इत्युक्ते ‘उत ब्रुवन्तु' इत्येषानुवचनीया। ‘प्रातर्वैश्वदेव्याम्' इति खण्डे सूत्रितं-’ शिष्टेनोत्तरामुत ब्रुवन्तु जन्तवः ' ( आश्व. श्रौ. २. १६) इति । तथा साकमेधेषु मरुद्भ्यः क्रीडिभ्यः पुरोडाशम् इत्यस्यामिष्टौ एषैव प्रथमाज्यभागानुवाक्या । सूत्रितं च- मरुद्भ्यः क्रीडिभ्य उत्तरोत ब्रुवन्तु जन्तवः ' ( आश्व. श्रौ. २. १८ ) इति ।
उ॒त ब्रु॑वन्तु ज॒न्तव॒ उद॒ग्निर्वृ॑त्र॒हाज॑नि ।
ध॒नं॒ज॒यो रणे॑रणे ॥३
उ॒त । ब्रु॒व॒न्तु॒ । ज॒न्तवः॑ । उत् । अ॒ग्निः । वृ॒त्र॒ऽहा । अ॒ज॒नि॒ ।
ध॒न॒म्ऽज॒यः । रणे॑ऽरणे ॥३
उत । ब्रुवन्तु । जन्तवः । उत् । अग्निः । वृत्रऽहा । अजनि ।
धनम्ऽजयः । रणेऽरणे ॥३
“अग्निः “उत् "अजनि अरण्योः सकाशादुत्पन्नः । “उत अनन्तरं “जन्तवः जाताः सर्वे ऋत्विजः “ब्रुवन्तु तमग्निं स्तुवन्तु । कीदृशोऽग्निः । “वृत्रहा वृत्राणामावरकाणां शत्रूणां हन्ता “रणेरणे सर्वेषु संग्रामेषु “धनंजयः शत्रुधनानां जेता ॥ धनंजयः । ‘ संज्ञायां भृतॄवृजि ' (पा. सू. ३. २. ४६ ) इति खच्। ' अरुर्द्विषदजन्तस्य°' (पा. सू. ६. ३. ६७ ) इति मुम् । चित्स्वरेणान्तोदात्तत्वम् । रणेरणे। रण शब्दार्थः । रणन्ति दुन्दुभयोऽस्मिन्निति रणः संग्रामः । ‘वशिरण्योरुपसंख्यानम् ' ( पा. सू. ३. ३. ५८. ३) इति अप् । 'नित्यवीप्सयोः' इति द्विर्वचनम् । आम्रेडितानुदात्तत्वम् ॥
यस्य॑ दू॒तो असि॒ क्षये॒ वेषि॑ ह॒व्यानि॑ वी॒तये॑ ।
द॒स्मत्कृ॒णोष्य॑ध्व॒रम् ॥४
यस्य॑ । दू॒तः । असि॑ । क्षये॑ । वेषि॑ । ह॒व्यानि॑ । वी॒तये॑ ।
द॒स्मत् । कृ॒णोषि॑ । अ॒ध्व॒रम् ॥४
यस्य । दूतः । असि । क्षये । वेषि । हव्यानि । वीतये ।
दस्मत् । कृणोषि । अध्वरम् ॥४
हे अग्ने “यस्य यजमानस्य “क्षये देवयजनलक्षणे गृहे देवानां “दूतः त्वम् “असि भवसि । यस्य च “हव्यानि चरुपुरोडाशादीनि हवींषि “वीतये देवानां भक्षणाय “वेषि गमयसि । यस्य च “अध्वरं यज्ञं “दस्मत् सर्वैर्दर्शनीयं “कृणोषि करोषि । ' तमित्सुहव्यम्' इत्युत्तरया संबन्धः ॥ वेषि । वी गत्यादिषु । अन्तर्भावितण्यर्थात् लट् । अदादित्वात् शपो लुक् । पादादित्वात् निघाताभावः । दस्मत् । ‘ दसि दंसनदर्शनयोः । ‘ इषियुधीन्धि ' इत्यादिना मक् । दस्ममित्यत्र मकारस्य वर्णव्यापत्त्या तकारः । कृणोषि । ‘ कृवि हिंसाकरणयोश्च । धिन्विकृण्व्योर च' इति उप्रत्ययः; तत्संनियोगेन वकारस्य अकारः । तस्य अतो लोपे सति स्थानिवद्भावात् लघूपधगुणाभावः। यस्य इत्यनुषङ्गात् निघाताभावः ।
तमित्सु॑ह॒व्यम॑ङ्गिरः सुदे॒वं स॑हसो यहो ।
जना॑ आहुः सुब॒र्हिष॑म् ॥५
तम् । इत् । सु॒ऽह॒व्यम् । अ॒ङ्गि॒रः॒ । सु॒ऽदे॒वम् । स॒ह॒सः॒ । य॒हो॒ इति॑ ।
जनाः॑ । आ॒हुः॒ । सु॒ऽब॒र्हिष॑म् ॥५
तम् । इत् । सुऽहव्यम् । अङ्गिरः । सुऽदेवम् । सहसः । यहो इति ।
जनाः । आहुः । सुऽबर्हिषम् ॥५
हे "सहसो “यहो बलस्य पुत्र “अङ्गिरः अङ्गनादिगुणयुक्ताग्ने यो यजमानः पूर्वमुक्तः “तमित् तमेव यजमानं “सुहव्यं शोभनहविष्कं “सुदेवं शोभनदैवतं “सुबर्हिषम् । बर्हिरिति यज्ञनाम । शोभनयज्ञं च “जनाः सर्वे मनुष्याः "आहुः कथयन्ति ॥ सुहव्यमित्यादिषु नञ्सुभ्याम्' इत्युत्तरपदान्तोदात्तत्वम् । सहसो यहो। सुबामन्त्रिते° ' इति पराङ्गवद्भावात् षष्ठ्यामन्त्रितसमुदायस्य आष्टमिकमामन्त्रितानुदात्तत्वम् ॥ ॥ २१ ॥
आ च॒ वहा॑सि॒ ताँ इ॒ह दे॒वाँ उप॒ प्रश॑स्तये ।
ह॒व्या सु॑श्चन्द्र वी॒तये॑ ॥६
आ । च॒ । वहा॑सि । तान् । इ॒ह । दे॒वान् । उप॑ । प्रऽश॑स्तये ।
ह॒व्या । सु॒ऽच॒न्द्र॒ । वी॒तये॑ ॥६
आ । च । वहासि । तान् । इह । देवान् । उप । प्रऽशस्तये ।
हव्या । सुऽचन्द्र । वीतये ॥६
हे “सुश्चन्द्र शोभनाह्लादनाग्ने “तान् “देवान् “इह अस्मिन् कर्मणि “उप अस्मत्समीपं “प्रशस्तये स्तुतये “आ “वहासि “च आवह प्रापय च । आगतेभ्यस्तेभ्यः “हव्या हव्यानि चरुपुरोडाशादीनि हवींषि “वीतये भक्षणाय प्रापयेत्यर्थः ॥ वहासि । “वह प्रापणे' । लेटि आडागमः। प्रशस्तये । शंसु स्तुतौ ' । भावे क्तिन् । तितुत्र' इति इट्प्रतिषेधः। ‘ अनिदिताम्' इति नलोपः । ‘ तादौ च° ' इति गतेः प्रकृतिस्वरत्वम् । सुश्चन्द्र । ह्रस्वाच्चन्द्रोत्तरपदे मन्त्रे ' इति सुट् ॥
न योरु॑प॒ब्दिरश्व्यः॑ शृ॒ण्वे रथ॑स्य॒ कच्च॒न ।
यद॑ग्ने॒ यासि॑ दू॒त्य॑म् ॥७
न । योः । उ॒प॒ब्दिः । अश्व्यः॑ । शृ॒ण्वे । रथ॑स्य । कत् । च॒न ।
यत् । अ॒ग्ने॒ । यासि॑ । दू॒त्य॑म् ॥७
न । योः । उपब्दिः । अश्व्यः । शृण्वे । रथस्य । कत् । चन ।
यत् । अग्ने । यासि । दूत्यम् ॥७
हे “अग्ने “यत् यदा “दूत्यं देवानां दूतत्वं “यासि प्राप्नोषि “कच्चन कदाचन तदानीं सर्वदापि “योः गच्छतस्तव “रथस्य अश्व्यः अश्वैरुत्पादितः “उपब्दिः श्रवणार्हः शब्दः "न “शृण्वे न श्रूयते । रथस्य शीघ्रगमनेनास्माभिः शब्दो नोपलभ्यते इत्यर्थः ॥ योः । ‘ या प्रापणे' इत्यस्मात् “यो द्वे च ' (उ. सू. १. २१ ) इति औणादिकः कुप्रत्ययः । बहुलवचनात् द्विर्भावाभावः। उपब्दिरित्येतत् श्रोतुमर्हस्य शब्दस्याख्या । तथा च तैत्तिरीयाणां प्रातिशाख्यं “ सशब्दमुपब्दिमत् ' (तै. प्रा. २३. ९) इति । शृण्वे । ' श्रु श्रवणे '। कर्मणि लटि ‘ श्रुवः शृ च ' इति व्यत्ययेन श्नुः ऋभावश्च । ' लोपस्त आत्मनेपदेषु ' इति तलोपः । ‘ हुश्नुवोः सार्वधातुके' इति यणादेशः ॥
त्वोतो॑ वा॒ज्यह्र॑यो॒ऽभि पूर्व॑स्मा॒दप॑रः ।
प्र दा॒श्वाँ अ॑ग्ने अस्थात् ॥८
त्वाऽऊ॑तः । वा॒जी । अह्र॑यः । अ॒भि । पूर्व॑स्मात् । अप॑रः ।
प्र । दा॒श्वान् । अ॒ग्ने॒ । अ॒स्था॒त् ॥८
त्वाऽऊतः । वाजी । अह्रयः । अभि । पूर्वस्मात् । अपरः ।
प्र । दाश्वान् । अग्ने । अस्थात् ॥८
यः पुरुषः “पूर्वस्मात् स्वस्मादधिकारात् “अपरः निकृष्टो भवति हे “अग्ने स इदानीं “दाश्वान् तुभ्यं हवींषि दाता सन् “त्वोतः त्वया ऊतः रक्षितः “वाजी अन्नवान् “अह्रयः लज्जारहितः एवंभूतः सन् "अभि “प्र “अस्थात् ऐश्वर्यमभिप्राप्य प्रतितिष्ठति सर्वोत्कृष्टो भवतीत्यर्थः ॥ अह्रयः । ‘ ह्री लज्जायाम्' । जिह्रेतीति ह्रयः । न ह्रयोऽह्रयः । अव्ययपूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । दाश्वान् । ‘ दाशृ दाने '।' दाश्वान् साह्वान्' इति क्वसुप्रत्ययान्तो निपातितः ॥
उ॒त द्यु॒मत्सु॒वीर्यं॑ बृ॒हद॑ग्ने विवाससि ।
दे॒वेभ्यो॑ देव दा॒शुषे॑ ॥९
उ॒त । द्यु॒ऽमत् । सु॒ऽवीर्य॑म् । बृ॒हत् । अ॒ग्ने॒ । वि॒वा॒स॒सि॒ ।
दे॒वेभ्यः॑ । दे॒व॒ । दा॒शुषे॑ ॥९
उत । द्युऽमत् । सुऽवीर्यम् । बृहत् । अग्ने । विवाससि ।
देवेभ्यः । देव । दाशुषे ॥९
“उत अपि च हे "देव द्योतमान “अग्ने “देवेभ्यः “दाशुषे चरुपुरोडाशादीनि हवींषि दत्तवते तस्मै यजमानाय “बृहत् प्रौढं धनं “विवाससि गमयितुमिच्छसि प्रापयसीति यावत् । कीदृशम् । “द्युमत् अतिशयेन दीप्तं “सुवीर्यं शोभनवीर्योपेतम् ॥ सुवीर्यम् । वीरवीर्यौ च ' इत्युत्तरपदाद्युदात्तत्वम् । विवाससि ।' वा गतिगन्धनयोः । सनि द्विर्भावे ‘ सन्यतः' इति इत्वम् । दाशुषे । चतुर्थ्येकवचने ' वसोः संप्रसारणम् ' इति संप्रसारणम् । ‘शासिवसिघसीनां च' इति षस्वम् ॥ ॥२२॥
टिप्पणी
उपप्रयन्तो अध्वरम् इत्य् उपसंदधाति । उप इति तद् अस्य लोकस्य रूपम् । प्रयन्त इत् तद् अमुष्य । उप इति तद् अग्ने रूपम् । प्रयन्त इति तद् अमुष्य आदित्यस्य । कौशीतकिब्रा. ११.४
१.७४.२ स्नीहितीषु - वधकारिणीषु ( स्नेह्यन्ते हिंस्यन्ते प्रजा आभिरिति) - सायणभाष्यम्। संजग्मानासु - संगतासु
१.७४.६ वीतये - भक्षणाय प्रापयेत्
SV. १३७९ ;
VS.3.11;
आहवनीयोपस्थानम् - उपप्रयन्तो अध्वरम् मन्त्रं वोचेमाग्नये । आरे अस्मे च शृण्वते - TS.1.5.5.1;
आहवनीयोपस्थानमन्त्राणां व्याख्यानम् - अयज्ञो वा एष यो ऽसामोपप्रयन्तो अध्वरम् इत्य् आह स्तोमम् एवास्मै युनक्त्य् उपेत्य् आह प्रजा वै पशव उपेमं लोकम् प्रजाम् एव पशून् इमं लोकम् उपैति । - तैसं १.५.७.१
MS.1.5.1: 65.6; 1.5.5: 72.4; 1.5.6: 74-3; KS.6.9; 7.4;
उपप्रयन्तो अध्वरमिति प्रथमस्याह्न आज्यम्भवति प्रेति प्रथमेऽहनि प्रथमस्याह्नो रूपं- AB.4.29.4;
पृष्ठ्यषडहः प्रथममहः -उपप्रयन्तो अध्वरम् इत्य् आज्यम् प्रवत् । प्रवद् वै प्रथमस्य अह्नो रूपम् । - कौब्रा २२.१ ;
याजमानम् - CC.2.11.2;
ज्योतिष्टोमे प्रातरनुवाकप्रकरणम् - 6.4.1;
दशरात्रे प्रथममहः - उप प्रयन्तो अध्वरमित्याज्यं व्यूल्हे प्र वो देवायेति समूल्हे - 10.2.2;
एकाहप्रकरणम् - उपप्रयन्तस्त्रीणि शतेति प्रथमे उत्तमा चाग्निमन्थनीयानाम् - 14.51.12;
अग्न्युपस्थानं व्याख्यास्यामः - ...उपप्रयन्तो अध्वरमिति षड्भिः - ApÇ.6.16. 4;
MC.1.6.2.4. P: upaprayantaḥ AÇ.4.13.7; 7.10.3; KC.4.12.3. Cf. BrhD.3.120.
बृहदुपस्थानम् -उपप्रयन्तो अध्वरमित्यध्वरो वै यज्ञ उपप्रयन्तो यज्ञमित्येवैतदाह मन्त्रं वोचेमाग्नय इति मन्त्रमु ह्यस्मा एतद्वक्ष्यन्भवत्यारे अस्मे च शृण्वत इति यद्यप्यस्मदारकादस्यथ न एतच्छृण्वेवैवमेवैतन्मन्यस्वेत्येवैतदाह -माश २.३.४.१० CB.2.3.4.9,16.
| मण्डल १ | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
|
|