ऋग्वेदः सूक्तं १.१८
| ← सूक्तं १.१७ | ऋग्वेदः - मण्डल १ सूक्तं १.१८ मेधातिथिः काण्वः |
सूक्तं १.१९ → |
| दे. ब्रह्मणस्पतिः, ४ इन्द्रो ब्रह्मणस्पतिः सोमश्च, ५ ब्रह्मणस्पतिः सोम इन्द्रो दक्षिणा च, ६-८ सदसस्पतिः, ९ सदसस्पतिर्नराशंसो वा। गायत्री |
सोमानं स्वरणं कृणुहि ब्रह्मणस्पते ।
कक्षीवन्तं य औशिजः ॥१॥
यो रेवान्यो अमीवहा वसुवित्पुष्टिवर्धनः ।
स नः सिषक्तु यस्तुरः ॥२॥
मा नः शंसो अररुषो धूर्तिः प्रणङ्मर्त्यस्य ।
रक्षा णो ब्रह्मणस्पते ॥३॥
स घा वीरो न रिष्यति यमिन्द्रो ब्रह्मणस्पतिः ।
सोमो हिनोति मर्त्यम् ॥४॥
त्वं तं ब्रह्मणस्पते सोम इन्द्रश्च मर्त्यम् ।
दक्षिणा पात्वंहसः ॥५॥
सदसस्पतिमद्भुतं प्रियमिन्द्रस्य काम्यम् ।
सनिं मेधामयासिषम् ॥६॥
यस्मादृते न सिध्यति यज्ञो विपश्चितश्चन ।
स धीनां योगमिन्वति ॥७॥
आदृध्नोति हविष्कृतिं प्राञ्चं कृणोत्यध्वरम् ।
होत्रा देवेषु गच्छति ॥८॥
नराशंसं सुधृष्टममपश्यं सप्रथस्तमम् ।
दिवो न सद्ममखसम् ॥९॥
सायणभाष्यम्
पञ्चमेऽनुवाके षट् सूक्तानि । तत्र ‘ सोमानम्' इत्यादिकं नवर्चं प्रथमं सूक्तम् । ऋषिच्छन्दसी पूर्ववत् । देवताविशेषस्त्वेवमनुक्रम्यते -° सोमानमिति पञ्च ब्राह्मणस्पत्याश्चतुर्थ्यामिन्द्रश्च सोमश्च पञ्चम्यां दक्षिणा चान्याः सादसस्पत्या नाराशंसी वान्त्या' इति । सूक्तगता आद्याः पञ्चर्चो ब्रह्मणस्पतिदेवताकाः । तासां मध्ये “ स घा वीरः' इत्येतस्याश्चतुर्थ्या ऋचो ब्रह्मणस्पतिरिन्द्रश्च सोमश्चेति तिस्रो देवताः । त्वं तम्' इत्येतस्याः पञ्चम्या दक्षिणया सह पूर्वोक्तास्तिस्रो देवताः । षष्ठीमारभ्य तिसृणां सदसस्पतिर्देवता । ‘ नाराशंसम्' इत्येतस्या नवम्याः सदसस्पतिर्नराशंसो वा विकल्प्यते। विनियोगस्तु पूर्ववत् ॥
सो॒मानं॒ स्वर॑णं कृणु॒हि ब्र॑ह्मणस्पते ।
क॒क्षीव॑न्तं॒ य औ॑शि॒जः ॥१
सो॒मान॑म् । स्वर॑णम् । कृ॒णु॒हि । ब्र॒ह्म॒णः॒ । प॒ते॒ ।
क॒क्षीव॑न्तम् । यः । औ॒शि॒जः ॥१
सोमानम् । स्वरणम् । कृणुहि । ब्रह्मणः । पते ।
कक्षीवन्तम् । यः । औशिजः ॥१
हे "ब्रह्मणस्पते एतन्नामकदेव “सोमानम् अभिषवस्य कर्तारं "स्वरणं देवेषु प्रकाशनवन्तं “कृणुहि कुरु । अत्र दृष्टान्तः । “कक्षीवन्तम् एतन्नामकमृषिम् । इवशब्दोऽत्राध्याहर्तव्यः । कक्षीवान् यथा देवेषु प्रसिद्धस्तद्वदित्यर्थः । “यः कक्षीवानृषिः “औशिजः उशिजः पुत्रः। तमिवेति पूर्वत्र योजना। कक्षीवतोऽनुष्ठातृषु मुनिषु प्रसिद्धिस्तैत्तिरीयैराम्नायते - एतं वै पर आट्णारः कक्षीवाँ औशिजो वीतहव्यः श्रायसस्त्रसदस्युः पौरुकुत्स्यः प्रजाकामा अचिन्वत ' ( तै. सं. ५. ६. ५. ३) इति । ऋगन्तरेऽपि ऋषित्वकथनेनानुष्ठातृत्वप्रसिद्धिः सूच्यते - अहं कक्षीवाँ ऋषिरस्मि विप्रः ' ( ऋ. सं. ४. २६. १ ) इति । तस्मात् अस्यानुष्ठातारं प्रति दृष्टान्तत्वं युक्तम् । सोऽयं मन्त्रो यास्केनैवं व्याख्यातः - सोमानं सोतारं प्रकाशनवन्तं कुरु ब्रह्मणस्पते कक्षीवन्तमिव य औशिजः । कक्षीवान् कक्ष्यावानौशिज उशिजः पुत्र उशिग्वष्टेः कान्तिकर्मणोऽपि त्वयं मनुष्यकक्ष एवाभिप्रेतः स्यात्तं सोमानं सोतारं मा प्रकाशनवन्तं कुरु ब्रह्मणस्पते ' ( निरु. ६. १० ) इति । अस्मिन् मन्त्रे सोमानमिति पादेन कृणुहि ब्रह्मण इति पादेन सूचितं तात्पर्यं तैत्तिरीया आमनन्ति - सोमानं स्वरणमित्याह सोमपीथमेवाव रुन्धे । कृणुहि ब्रह्मणस्पत इत्याह ब्रह्मवर्चसमेवाव रुन्धे ' ( तै. सं. १. ५. ८. ४ ) इति ॥ सोमानम् । सुनोतीति । षुञ् अभिषवे । । ‘ अन्येभ्योऽपि दृश्यन्ते' इति मनिन् । दृशिग्रहणस्य विध्यन्तरोपसंग्रहणार्थत्वात् नित्त्वेऽपि नाद्युदात्तत्वं किंतु प्रत्ययस्वर एव । उञ्छादिषु (पा. सू. ६. १. १६० ) वा सोमञ्शब्दो द्रष्टव्यः बहुलग्रहणात् औणादिको वा मनिर्द्रष्टव्यः । स्वरणं प्रख्यातम् । स्वृ शब्दोपतापयोः । ‘ कृत्यल्युटो बहुलम् ' (पा. सू. ३. ३. ११३) इति कर्मणि ल्युट्। ' लिति' इति अकार उदात्तः । कृणुहि । ‘ कृवि हिंसाकरणयोश्च । इदितो नुम् धातोः' (पा. सू. ७. १. ५८ ) इति नुम् । लोटः सिपो हिः । शपि प्राप्ते ‘धिन्विकृण्व्योर च ' इति उप्रत्ययः; तत्संनियोगेन वकारस्य च अकारः । तस्य ' अतो लोपः' इति लोपः । तस्य स्थानिवद्भावात् न पूर्वस्य लघूपधगुणः । हेर्ङित्त्वात् उकारस्य न गुणः । ‘ उतश्च प्रत्ययाच्छन्दोवावचनम् ( पा. सू. ६. ४. १०६. १ ) इति हेर्लुक् न ।' सति शिष्टस्वरबलीयस्त्वमन्यत्र विकरणेभ्यः ' इति वचनात् हेरेव प्रत्ययस्वरेणोदात्तत्वम् । पादादित्वात् न निघातः । ब्रह्मणः । ‘ षष्ठ्याः पतिपुत्र ! ( पा. सू. ८. ३. ५३ ) इत्यादिना संहितायां विसर्जनीयस्य सकारः। सुबामन्त्रितपराङ्गवद्भावात् पदद्वयस्य आमन्त्रितनिघातः । कक्षीवन्तम् । कक्षे भवा कक्ष्या अश्वोदरसंबन्धिनी रज्जुः । ‘ भवे छन्दसि ' ( पा. सू. ४. ४. ११० ) इति यप्रत्ययः । सो अस्यास्तीत्यर्थे ' आसन्दीवदष्ठीवच्चक्रीवत्कक्षीवत्° ' ( पा. सू. ८. २. १२) इति ऋषिविशेषनाम कक्षीवच्छब्दो निपातितः । ‘ छन्दसीरः ' इति वत्वम् । यप्रत्ययस्वरेण तदादेशो निपातित ईकार उदात्तः । मतुप्सुपौ पित्त्वादनुदात्तौ । औशिजः । ‘ वश कान्तौ । ' इजि ' ( उ. सू. २. २२८ ) इत्यनुवृत्तौ ‘वशेः किच्च ' ( उ. सू. २. २२९ ) इति इजिप्रत्ययः । तस्य कित्त्वात् ' ग्रहिज्या ' ( पा. सू. ६. १. १६ ) इत्यादिना संप्रसारणं, परपूर्वत्वे गुणाभावः। तस्यापत्यम्' (पा. सू. ४. १. ९२ ) इति ‘ प्राग्दीव्यतोऽण् ' ( पा. सू. ४. १. ८३ )। आदिवृद्धिः । प्रत्ययस्वरेणान्तोदात्तत्वम् ॥
यो रे॒वान्यो अ॑मीव॒हा व॑सु॒वित्पु॑ष्टि॒वर्ध॑नः ।
स न॑ः सिषक्तु॒ यस्तु॒रः ॥२
यः । रे॒वान् । यः । अ॒मी॒व॒ऽहा । व॒सु॒ऽवित् । पु॒ष्टि॒ऽवर्ध॑नः ।
सः । नः॒ । सि॒स॒क्तु॒ । यः । तु॒रः ॥२
यः । रेवान् । यः । अमीवऽहा । वसुऽवित् । पुष्टिऽवर्धनः ।
सः । नः । सिसक्तु । यः । तुरः ॥२
यः ब्रह्मणस्पतिः “रेवान् धनवान् “यः च अमीवहा रोगाणां हन्ता “वसुवित् धनलब्धा “पुष्टिवर्धनः पुष्टेर्वर्धयिता “यः च “तुरः त्वरोपेतः शीघ्रफलदः “सः ब्रह्मणस्पतिः “नः अस्मान् “सिषक्तु सेवताम् । परिगृह्यानुगृह्णात्वित्यर्थः । अत्र सिषक्तुशब्दस्य सेवार्थत्वं यास्क आह - सिषक्तु सचत इति सेवमानस्य' (निरु. ३. २१) इति। प्रत्यायकौ शब्दाविति शेषः ।। रेवान् । रयिरस्यास्तीति मतुप् । ‘ रयेर्मतौ बहुलम् ' ( पा. सू. ६. १. ३७. ६ ) इति यकारस्य संप्रसारणं परपूर्वत्वम् । छन्दसीरः ' इति वत्वम् । “आद्गुणः। ननु वत्वस्य असिद्धत्वात् बहिरङ्गत्वाच्च प्रागेव गुणे कृते इवर्णाभावान्न वत्वम् । न च ' अन्तादिवच्च' ( पा. सू. ६. १. ८५) इति आदिवद्भावेन इवर्णसंपादनं, वर्णाश्रयविधौ तत्प्रतिषेधात् । अन्यथा खट्वाभिः इत्यत्र सवर्णदीर्घस्य अन्तवद्भावेन अकारत्वात् ‘ अतो भिस ऐस्' ( पा. सू. ७. १. ९ ) इति ऐसादेशः स्यात् । न च निरवकाशत्वेन वत्वस्य अनवकाशत्वम् । अग्निवान्वै दर्भस्तम्बः ' ( तै. ब्रा. २. २. १. ५ ), ‘ उप ब्रह्माणि हरिवः ' ( ऋ. सं. १०. १०४. ६ ) इत्यादौ अवकाशलाभात् । सत्यम् । अत्र गुणप्रवृत्तेः प्राक् इकारात्परो मतुप् । कदाचित् इवर्णात्परस्य मतुपः पश्चात् एकारादेशेन इवर्णाभावेऽपि भवति वत्वमिति ‘छन्दसीरः' इति सूत्रकृता विवक्षितम् । अमुनैवाभिप्रायेण • हरिवः' इत्यादिकमुदाहृत्यापि अन्ते वृत्तिकृता “ आरेवान्' (का. ८. २. १५) इत्यप्युदाहृतम् । “ ह्रस्वनुड्भ्याम्' इत्यत्र आरेशब्दात् मतुप इत्युदात्तत्वं वक्तव्यम् ? ( पा. सू. ६. १. १७६. १ ) इत्यत्र आरेशब्दो रेशब्दस्याप्युपलक्षणम् । अत एव हि ' रेवाँ इन्द्र' इत्यादौ । मतुप उदात्तत्वं दृष्टम् । अथवा “ ह्रस्वनुड्भ्याम् ' इत्यत्रापि कदाचित् ह्रस्वात्परस्य मतुप उदात्तत्वमित्येव व्याख्येयम् । एवं च संप्रसारणपरपूर्वत्वयोः कृतयोर्गुणात् प्राक् ह्रस्वात्परो मतुप् इति रेवान् आरेवान् इत्यादौ सर्वत्रोदात्तत्वं सिध्यति । अयमेव सूत्रकृतोऽभिप्रायो वार्तिककृता व्याख्यात इति । अमीवहा । ' अम रोगे' इत्येतस्मात् वन्प्रत्ययेन अमीवशब्दो निपातितः । तं हन्तीति • बहुलं छन्दसि ' ( पा. सू. ३. २. ८८ ) इति क्विप् । कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम् । वसुवित् । वसु विन्दतीति वसुवित् । ‘ क्विप् च ' इति क्विप् । उत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम् । पुष्टिवर्धनः । वर्धयतेः नन्द्यादित्वात् ( पा. सू. ३. १. १३४ ) ल्युः । ‘ लिति' इति प्रत्ययात्पूर्वस्योदात्तत्वम् । पुष्टेर्वर्धन इति कर्मणि षष्ठ्या समासः । कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम् । सिषक्तु । ‘षच समवाये । लोटि ‘ बहुलं छन्दसि ' ( पा. सू. २. ४. ७६ ) इति शपः श्लुः । “श्लौ ' इति द्वित्वे हलादिशेषे' बहुलं छन्दसि ' (पा. सू. ७. ४. ७८) इत्यभ्यासस्य अकारस्य इकारः । तुरः । ‘ तुर त्वरणे ' । ‘इगुपधज्ञाप्रीकिरः कः' । प्रत्ययस्वरः ॥
मा न॒ः शंसो॒ अर॑रुषो धू॒र्तिः प्रण॒ङ्मर्त्य॑स्य ।
रक्षा॑ णो ब्रह्मणस्पते ॥३
मा । नः॒ । शंसः॑ । अर॑रुषः । धू॒र्तिः । प्रण॑क् । मर्त्य॑स्य ।
रक्ष॑ । नः॒ । ब्र॒ह्म॒णः॒ । प॒ते॒ ॥३
मा । नः । शंसः । अररुषः । धूर्तिः । प्रणक् । मर्त्यस्य ।
रक्ष । नः । ब्रह्मणः । पते ॥३
"अररुषः "मर्त्यस्य उपद्रवं कर्तुमस्मत्समीपं प्राप्तस्य शत्रुरूपस्य मनुष्यस्य “धूर्तिः हिंसकः “शंसः शंसनम् । अधिक्षेप इत्यर्थः । तादृशो वाग्विशेषः नः अस्मान् मा “णक् मा संपृणक्तु । शत्रुणा प्रयुक्तोऽधिक्षेपः कदाचिदस्मान्मा प्राप्नोत्वित्यर्थः । तदर्थं हे “ब्रह्मणस्पते “नः अस्मान् "रक्ष पालय ॥ मा । निपातः । शंसनं शंसः । भावे घञ् । ञित्त्वादाद्युदात्तः । अररुषः । ‘ अर्तेररुः ' ( उ. सू. ४. ५१९ ) इति अन्तर्भावितण्यर्थात् ‘ ऋ गतौ ' इत्यस्मात् अरुस् । गुणो रपरत्वम् । प्रत्ययस्वरे प्राप्ते वृषादित्वादाद्युदात्तः । धूर्तिः । धुर्वी हिंसार्थः। ‘क्तिच्क्तौ च संज्ञायाम्' इति क्तिच् । • तितुत्रतथसिसुसरकसेषु च ' ( पा. सू. ७. २. ९ ) इति इट्प्रतिषेधः । उपधायां च ' ( पा. सू. ८. २. ७८ ) इति उपधादीर्घत्वम् । वलि लोपं बाधित्वा ऊठि प्राप्ते ( पा. सू. ६. ४, १९ ) ‘ राल्लोपः ' ( पा. सू. ६. ४. २१ ) इति वकारलोपः। प्रणक्। ‘ पृची संपर्के । लङस्तिप् । इतश्च ' इति इकारलोपः । हल्ङ्यादिलोपः । कुत्वम् । ‘रुधादिभ्यः श्नम्। तस्य ‘ व्यत्ययो बहुलम् ' ( पा. सू. ३. १. ८५ ) इति अडागमः । यणादेशः । अकारस्य आगमानुदात्तत्वं बाधित्वा व्यत्ययेनोदात्तत्वम् । ‘ चादिलोपे विभाषा ' ( पा. सू. ८, १. ६३ ) इति निघाताभावः । मर्त्यस्य । मृङ् प्राणत्यागे । ‘ असिहसिमृ° ' ( उ. सू. ३. ३६६ ) इत्यादिना औणादिकः तन्प्रत्ययः । मर्तेषु भव इत्यर्थे ' भवे छन्दसि ' ( पा. सू. ४. ४. १ १० ) इति यत् । यतोऽनावः' इत्याद्युदात्तत्वम् । रक्ष। ‘ रक्ष पालने ' । शपः पित्त्वादनुदात्तत्वम् । धातुस्वर एव शिष्यते । पादादित्वात् न निघातः । रक्षा णः । ‘ द्व्यचोऽतस्तिङः ' (पा. सू. ६. ३. १३५) इति दीर्घः ।' उपसर्गाद्बहुलम् ' ( पा. सू. ८. ४. २८) इति बहुलग्रहणात् अनुपसर्गादपि नसो णत्वम् । ब्रह्मणस्पते । “षष्याःिङ पतिपुत्र' (पा. सू. ८.३. ५३ ) इति संहितायां विसर्गस्य सकारः। सुबामन्त्रिते पराङ्गवद्भावात् पदद्वयस्य आमन्त्रितनिघातः ॥
स घा॑ वी॒रो न रि॑ष्यति॒ यमिन्द्रो॒ ब्रह्म॑ण॒स्पति॑ः ।
सोमो॑ हि॒नोति॒ मर्त्य॑म् ॥४
सः । घ॒ । वी॒रः । न । रि॒ष्य॒ति॒ । यम् । इन्द्रः॑ । ब्रह्म॑णः । पतिः॑ ।
सोमः॑ । हि॒नोति॑ । मर्त्य॑म् ॥४
सः । घ । वीरः । न । रिष्यति । यम् । इन्द्रः । ब्रह्मणः । पतिः ।
सोमः । हिनोति । मर्त्यम् ॥४
“इन्द्रः देवः "यं "मर्त्यं यक्ष्यमाणं "हिनोति प्राप्नोति वर्धयति वा । तथा “ब्रह्मणस्पतिः देवो हिनोति । तथा “सोमः हिनोति । "सः “घ स एव यजमानः "वीरः वीर्ययुक्तः सन् “न "रिष्यति न विनश्यति ॥ घ । चादिरनुदात्तः । संहितायाम् ' ऋचि तुनुघमक्षुतङ्कुत्रोरुष्याणाम् ' इति दीर्घः । ब्रह्मणस्पतिः । उक्तम् । हिनोति । ' हि गतौ वृद्धौ च । “स्वादिभ्यः श्नुः'। तिपः पित्त्वात् श्नुप्रत्ययस्वर एव शिष्यते ॥
त्वं तं ब्र॑ह्मणस्पते॒ सोम॒ इन्द्र॑श्च॒ मर्त्य॑म् ।
दक्षि॑णा पा॒त्वंह॑सः ॥५
त्वम् । तम् । ब्र॒ह्म॒णः॒ । प॒ते॒ । सोमः॑ । इन्द्रः॑ । च॒ । मर्त्य॑म् ।
दक्षि॑णा । पा॒तु॒ । अंह॑सः ॥५
त्वम् । तम् । ब्रह्मणः । पते । सोमः । इन्द्रः । च । मर्त्यम् ।
दक्षिणा । पातु । अंहसः ॥५
हे "ब्रह्मणस्पते "त्वं "तं "मर्त्यम् अनुष्ठातारं मनुष्यम् "अंहसः पापात् पाहीति शेषः । तथा “सोमः "पातु “इन्द्रश्च पातु दक्षिणाख्या देवता च पातु ॥ दक्षिणा । दक्ष वृद्धौ' । ‘द्रुदक्षिभ्यामिनन् (उ. सू. २. २०८ )। नित्त्वादाद्युदात्तः । अंहसः । ‘नब्विषयस्य' इत्यादिनाद्युदात्तः । ॥ ३४ ॥
अनुप्रवचनीयचरोर्होमे ‘ सदसस्पतिम्' इत्येषा विनियुक्ता । तथा च गृह्ये ‘ मेखलामाबध्य ' इति खण्डे पठ्यते- आचार्यः समन्वारब्धे जुहुयात् सदसस्पतिमद्भुतम् ' ( आश्व, गृ. १. २२. ११ ) इति ॥
सद॑स॒स्पति॒मद्भु॑तं प्रि॒यमिन्द्र॑स्य॒ काम्य॑म् ।
स॒निं मे॒धाम॑यासिषम् ॥६
सद॑सः । पति॑म् । अद्भु॑तम् । प्रि॒यम् । इन्द्र॑स्य । काम्य॑म् ।
स॒निम् । मे॒धाम् । अ॒या॒सि॒ष॒म् ॥६
सदसः । पतिम् । अद्भुतम् । प्रियम् । इन्द्रस्य । काम्यम् ।
सनिम् । मेधाम् । अयासिषम् ॥६
"मेधां लब्धुं "सदसस्पतिम् एतन्नामकं देवम् "अयासिषं प्राप्तवानस्मि । कीदृशम् । "अद्भुतम् आश्चर्यकरं "इन्द्रस्य "प्रियं सोमपाने सहचारित्वात् 'काम्यं कमनीयं "सनिं धनस्य दातारम् ॥ सदसः । षद्लृ विशरणादौ । सर्वधातुभ्योऽसुन्' । नित्त्वादाद्युदात्तः। पतिम् । पातेर्डतिः (उ. सू. ४. ४९७ )। टिलोपः । प्रत्ययस्वरः । प्रियम् । ‘इगुपधज्ञाप्रीकिरः कः'। इयङादेशः । प्रत्ययस्वरः । काम्यम्। कामयतेः ‘अचो यत्'। ‘ णेरनिटि ' इति णिलोपः । ‘ यतोऽनावः' इत्याद्युदात्तत्वम् । सनिम् । ‘ षणु दाने '। ‘ धात्वादेः षः सः'। ‘ अच इः ' ( उ. सू. ४. ५७८ ) इत्यनुवृत्तौ खनिकष्यज्यसिवसिवनिसनिध्वनिग्रन्थिचरिभ्यश्च ' ( उ. सू. ४. ५७९ ) इति इप्रत्ययः । प्रत्ययस्वरः । अयासिषम् । ‘ या प्रापणे । लुङ् । मिपोऽमादेशः । ‘ यमरमनमातां सक् च ' ( पा. सू. ७. २. ७३ ) इति सिच इडागमः; धातोः सगागमः । निघातः ॥
यस्मा॑दृ॒ते न सिध्य॑ति य॒ज्ञो वि॑प॒श्चित॑श्च॒न ।
स धी॒नां योग॑मिन्वति ॥७
यस्मा॑त् । ऋ॒ते । न । सिध्य॑ति । य॒ज्ञः । वि॒पः॒ऽचितः॑ । च॒न ।
सः । धी॒नाम् । योग॑म् । इ॒न्व॒ति॒ ॥७
यस्मात् । ऋते । न । सिध्यति । यज्ञः । विपःऽचितः । चन ।
सः । धीनाम् । योगम् । इन्वति ॥७
"यज्ञः अयमनुष्ठातव्यः विपश्चितश्चन विदुषोऽपि यजमानस्य "यस्मात् सदसस्पतिदेवात् "ऋते “न "सिध्यति "सः अयं सदसस्पतिर्देवः “धीनां मनोऽनुष्ठानविषयाणामस्मद्बुद्धीनामनुष्ठेयकर्मणां वा “योगं संबन्धम् "इन्वति व्याप्नोति । यजमानमनुगृह्य तदीयं यज्ञं निष्पादयतीत्यर्थः ॥ यस्मात् । ‘ अन्यारात्° ' ( पा. सू. २. ३. २९ ) इत्यादिना ऋतेयोगात् पञ्चमी ।' सावेकाचः' इति विभक्तेरुदात्तत्वे प्राप्ते ' न गोश्वन्साववर्ण° ' इति प्रतिषेधः । सिध्यति । ‘षिधु संराद्धौ ' । श्यनो नित्त्वादाद्युदात्तत्वम् ।' यद्वृतान्नित्यम् ' इति निघातप्रतिषेधः । धीनाम् । ‘सावेकाचः' इति विभक्तेरुदात्तत्वम् । योगम् ।' युजिर् योगे'। घञो जित्त्वादाद्युदात्तत्वम् । इन्वति । ' इवि व्याप्तौ । शप् । ‘इदितो नुम् धातोः' इति नुम् । निघातः ॥
आदृ॑ध्नोति ह॒विष्कृ॑तिं॒ प्राञ्चं॑ कृणोत्यध्व॒रम् ।
होत्रा॑ दे॒वेषु॑ गच्छति ॥८
आत् । ऋ॒ध्नो॒ति॒ । ह॒विःऽकृ॑तिम् । प्राञ्च॑म् । कृ॒णो॒ति॒ । अ॒ध्व॒रम् ।
होत्रा॑ । दे॒वेषु॑ । ग॒च्छ॒ति॒ ॥८
आत् । ऋध्नोति । हविःऽकृतिम् । प्राञ्चम् । कृणोति । अध्वरम् ।
होत्रा । देवेषु । गच्छति ॥८
“आत् अनन्तरमेव “हविष्कृतिं हविःसंपादनयुक्तं यजमानम् “ऋध्नोति सदसस्पतिर्देवो वर्धयति । हविर्दानानन्तरमेव फलं प्रयच्छतीत्यर्थः । तथाविधफलसिद्धये "अध्वरं यजमानेनानुष्ठीयमानं यज्ञं "प्राञ्चं प्रकर्षेण गच्छन्तमविघ्नेन परिसमाप्तियुक्तं "कृणोति करोति । "होत्रा हूयमाना देवता तुष्टा सती यजमानं प्रख्यापयितुं देवेषु गच्छति । यद्वा । होत्रा अस्मदीयस्तुतिरूपा वाक् देवान् परितोषयितुं देवेषु गच्छति । श्लोकः धारा ' इत्यादिषु सप्तपञ्चाशत्सु वाङ्नामसु ' होत्रा गीः ' (नि. १. ११. ३५) इति पठितम् ॥ हविष्कृतिम् । हविषः कृतिः संपादनं यस्य यजमानस्य सोऽयं हविष्कृतिः । ‘ बहुव्रीहौ प्रकृत्या ' इति पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । प्राञ्चम् । “ अनिगन्तोऽञ्चतौ वप्रत्यये ' (पा. सू. ६. २. ५२ ) इति गतेः प्रकृतिस्वरत्वम् । पश्चात् एकादेशस्वरः । अध्वरम् । न विद्यते ध्वरो हिंसा यस्मिन् ।' नञ्सुभ्याम् ' इत्युत्तरपदान्तोदात्तत्वम् । हूयतेऽस्यामिति होत्रा देवता । ‘हुयामाश्रुभसिभ्यस्त्रन्' (उ. सू. ४. ६०७ ) इति त्रन् । नित्त्वादाद्युदात्तः ।।
नरा॒शंसं॑ सु॒धृष्ट॑म॒मप॑श्यं स॒प्रथ॑स्तमम् ।
दि॒वो न सद्म॑मखसम् ॥९
नरा॒शंस॑म् । सु॒ऽधृष्ट॑मम् । अप॑श्यम् । स॒प्रथः॑ऽतमम् ।
दि॒वः । न । सद्म॑ऽमखसम् ॥९
नराशंसम् । सुऽधृष्टमम् । अपश्यम् । सप्रथःऽतमम् ।
दिवः । न । सद्मऽमखसम् ॥९
“नराशंसम् एतन्नामकं देवविशेषम् । यद्वा। अवयवार्थव्युत्पत्त्या सदसस्पतिदेवतापरोऽयं शब्दः । व्युत्पत्तिं च यास्को दर्शयति -- नराशंसो यज्ञ इति कात्थक्यो नरा अस्मिन्नासीनाः शंसन्त्यग्निरिति शाकपूणिर्नरैः प्रशस्यो भवति ' ( निरु. ८. ६) इति । अत्र अग्निवत् सदसस्पतेरपि नरैः शस्यमानत्वात् नराशंसत्वम् । एतमेवाभिप्रायं हृदि निधाय ब्राह्मणमेवमाम्नायते- ‘ प्रजा वै नरो वाक् शंसः' (ऐ. ब्रा. ६. २७) इति । अतो मनुष्यैः शस्यमानो यः सदसस्पतिर्यो वा नराशंसनामको देवः तम् "अपश्यम् शास्त्रदृष्ट्या दृष्टवानस्मि । कीदृशम् । "सुधृष्टमम् अत्याधिक्येन धार्ष्ट्ययुक्तं "सप्रथस्तमम् अतिशयेन प्रख्यातं "सद्ममखसं प्राप्ततेजस्कम् । तत्र दृष्टान्तः । "दिवो "न द्युलोकानिव। आदित्यचन्द्रादिभिरधिष्ठिता द्युलोकविशेषा यथा तेजस्विनः तद्वदयं नराशंसस्तेजस्वीत्यर्थः ॥ सुधृष्टमम् । शोभनं धृष्णोतीति सुधृक् । क्विप् च ' इति क्विप् । आतिशायनिकस्तमप् । षकारस्य जश्त्वाभावश्छान्दसः । कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वेन ऋकार उदात्तः । अपश्यम्। ‘ पाघ्राध्मा' इत्यादिना पश्यादेशः । ‘ लुङ्लङ्लृङ्क्ष्वडुदात्तः ' इति अट उदात्तत्वम् । पादादित्वात् न निघातः । सप्रथस्तमम् । ‘ प्रथ प्रख्याने ' । प्रथनं प्रथः । ‘ सर्वधातुभ्योऽसुन्। नित्त्वादादाद्युदात्तत्वम् । सह प्रथसा वर्तते इति तेन सहेति तुल्ययोगे ' ( पा. सू. २. २.२८) इति बहुव्रीहिसमासः । 'वोपसर्जनस्य' ( पा. सू. ६. ३. ८३ ) इति सादेशः । पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वे प्राप्ते ' परादिश्छन्दसि बहुलम्' इत्युत्तरपदाद्युदात्तत्वम् । दिवः । ‘ ऊडिदम्° ' इत्यादिना विभक्तेरुदात्तत्वम् । सद्ममखसम् । सीदतीति सद्म । षद्लृ विशरणादौ । ‘ अन्येभ्योऽपि दृश्यन्ते ' ( पा. सू. ३. २. ७५ ) इति मनिन् । नित्त्वादाद्युदात्तः । सद्म महो यस्येति बहुव्रीहौ हकारस्य व्यत्ययेन खकारः ॥ ॥ ३५ ॥
टिप्पणी
१.१८.३ मा नः शंसो अररुषो धूर्तिः प्रणङ्मर्त्यस्य
| मण्डल १ | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
|
|