ऋग्वेदः सूक्तं १.३१
| ← सूक्तं १.३० | ऋग्वेदः - मण्डल १ सूक्तं १.३१ हिरण्यस्तूप आङ्गिरसः |
सूक्तं १.३२ → |
| दे. अग्निः। जगती, ८-१६, १८ त्रिष्टुप् । |
त्वमग्ने प्रथमो अङ्गिरा ऋषिर्देवो देवानामभवः शिवः सखा ।
तव व्रते कवयो विद्मनापसोऽजायन्त मरुतो भ्राजदृष्टयः ॥१॥
त्वमग्ने प्रथमो अङ्गिरस्तमः कविर्देवानां परि भूषसि व्रतम् ।
विभुर्विश्वस्मै भुवनाय मेधिरो द्विमाता शयुः कतिधा चिदायवे ॥२॥
त्वमग्ने प्रथमो मातरिश्वन आविर्भव सुक्रतूया विवस्वते ।
अरेजेतां रोदसी होतृवूर्येऽसघ्नोर्भारमयजो महो वसो ॥३॥
त्वमग्ने मनवे द्यामवाशयः पुरूरवसे सुकृते सुकृत्तरः ।
श्वात्रेण यत्पित्रोर्मुच्यसे पर्या त्वा पूर्वमनयन्नापरं पुनः ॥४॥
त्वमग्ने वृषभः पुष्टिवर्धन उद्यतस्रुचे भवसि श्रवाय्यः ।
य आहुतिं परि वेदा वषट्कृतिमेकायुरग्रे विश आविवाससि ॥५॥
त्वमग्ने वृजिनवर्तनिं नरं सक्मन्पिपर्षि विदथे विचर्षणे ।
यः शूरसाता परितक्म्ये धने दभ्रेभिश्चित्समृता हंसि भूयसः ॥६॥
त्वं तमग्ने अमृतत्व उत्तमे मर्तं दधासि श्रवसे दिवेदिवे ।
यस्तातृषाण उभयाय जन्मने मयः कृणोषि प्रय आ च सूरये ॥७॥
त्वं नो अग्ने सनये धनानां यशसं कारुं कृणुहि स्तवानः ।
ऋध्याम कर्मापसा नवेन देवैर्द्यावापृथिवी प्रावतं नः ॥८॥
त्वं नो अग्ने पित्रोरुपस्थ आ देवो देवेष्वनवद्य जागृविः ।
तनूकृद्बोधि प्रमतिश्च कारवे त्वं कल्याण वसु विश्वमोपिषे ॥९॥
त्वमग्ने प्रमतिस्त्वं पितासि नस्त्वं वयस्कृत्तव जामयो वयम् ।
सं त्वा रायः शतिनः सं सहस्रिणः सुवीरं यन्ति व्रतपामदाभ्य ॥१०॥
त्वामग्ने प्रथममायुमायवे देवा अकृण्वन्नहुषस्य विश्पतिम् ।
इळामकृण्वन्मनुषस्य शासनीं पितुर्यत्पुत्रो ममकस्य जायते ॥११॥
त्वं नो अग्ने तव देव पायुभिर्मघोनो रक्ष तन्वश्च वन्द्य ।
त्राता तोकस्य तनये गवामस्यनिमेषं रक्षमाणस्तव व्रते ॥१२॥
त्वमग्ने यज्यवे पायुरन्तरोऽनिषङ्गाय चतुरक्ष इध्यसे ।
यो रातहव्योऽवृकाय धायसे कीरेश्चिन्मन्त्रं मनसा वनोषि तम् ॥१३॥
त्वमग्न उरुशंसाय वाघते स्पार्हं यद्रेक्णः परमं वनोषि तत् ।
आध्रस्य चित्प्रमतिरुच्यसे पिता प्र पाकं शास्सि प्र दिशो विदुष्टरः ॥१४॥
त्वमग्ने प्रयतदक्षिणं नरं वर्मेव स्यूतं परि पासि विश्वतः ।
स्वादुक्षद्मा यो वसतौ स्योनकृज्जीवयाजं यजते सोपमा दिवः ॥१५॥
इमामग्ने शरणिं मीमृषो न इममध्वानं यमगाम दूरात् ।
आपिः पिता प्रमतिः सोम्यानां भृमिरस्यृषिकृन्मर्त्यानाम् ॥१६॥
मनुष्वदग्ने अङ्गिरस्वदङ्गिरो ययातिवत्सदने पूर्ववच्छुचे ।
अच्छ याह्या वहा दैव्यं जनमा सादय बर्हिषि यक्षि च प्रियम् ॥१७॥
एतेनाग्ने ब्रह्मणा वावृधस्व शक्ती वा यत्ते चकृमा विदा वा ।
उत प्र णेष्यभि वस्यो अस्मान्सं नः सृज सुमत्या वाजवत्या ॥१८॥
सायणभाष्यम्
सप्तमेऽनुवाके पञ्च सूक्तानि । तत्र ‘ त्वमग्ने प्रथमः' इति प्रथमं सूक्तमष्टादशर्चम् । आङ्गिरसो हिरण्यस्तूप ऋषिः । अष्टमीषोडश्यष्टादश्यः त्रिष्टुभः । शिष्टाः त्रिष्टुबन्तपरिभाषया जगत्यः । अग्निर्देवता । तथा च अनुक्रमणिका-’त्वमग्ने द्व्यूना हिरण्यस्तूप आग्नेयं त्रिष्टुबन्त्याष्टमीषोळश्यौ च' इति । प्रातरनुवाके आग्नेये क्रतौ आश्विनशस्त्रे च ‘त्वमग्ने प्रथमः' इति सूक्तम् । अथैतस्या रात्रेः' इति खण्डे • त्वमग्ने प्रथमो ङ्गिरा ऋषिर्नू चित्सहोजा अमृतो नि तुन्दते ' ( आश्व. श्रौ. ४. १३ ) इति सूत्रितम् । अभिप्लवषडहस्य तृतीयेऽहनि अग्निमारुते शस्त्रे इदं सूक्तं जातवेदस्यनिविद्धानीयम् । तथा च ‘तृतीयस्य त्र्यर्यमा ' इति खण्डे सूत्रितं-’त्वमग्ने प्रथमो अङ्गिरा इत्याग्निमारुतम्' (आश्व. श्रौ. ७. ७ ) इति । वाजपेये अग्निमारुते एतत्सूक्तं जातवेदस्यं निविद्धानीयं, ‘तृतीयेनाभिप्लविकेनोक्तं तृतीयसवनम् ' ( आश्व. श्रौ. ९. ९) इत्यतिदिष्टत्वात् ॥
त्वम॑ग्ने प्रथ॒मो अङ्गि॑रा॒ ऋषि॑र्दे॒वो दे॒वाना॑मभवः शि॒वः सखा॑ ।
तव॑ व्र॒ते क॒वयो॑ विद्म॒नाप॒सोऽजा॑यन्त म॒रुतो॒ भ्राज॑दृष्टयः ॥१
त्वम् । अ॒ग्ने॒ । प्र॒थ॒माः । अङ्गि॑राः । ऋषिः॑ । दे॒वः । दे॒वाना॑म् । अ॒भ॒वः॒ । शि॒वः । सखा॑ ।
तव॑ । व्र॒ते । क॒वयः॑ । वि॒द्म॒नाऽअ॑पसः । अजा॑यन्त । म॒रुतः॑ । भ्राज॑त्ऽऋष्टयः ॥१
त्वम् । अग्ने । प्रथमाः । अङ्गिराः । ऋषिः । देवः । देवानाम् । अभवः । शिवः । सखा ।
तव । व्रते । कवयः । विद्मनाऽअपसः । अजायन्त । मरुतः । भ्राजत्ऽऋष्टयः ॥१
हे “अग्ने “त्वं “प्रथमः आद्यः आङ्गिरसानामृषीणां सर्वेषां जनकत्वात् । तादृशः अङ्गिरोनामक “ऋषिः “अभवः । तथा च ब्राह्मणं ---- येऽङ्गारा आसंस्तेऽङ्गिरसोऽभवन् ' (ऐ. ब्रा. ३. ३४ ) इति । तथा स्वयं “देवः भूत्वा “देवानाम् अन्येषां “शिवः शोभनः “सखा अभवः। “तव “व्रते त्वदीये कर्मणि “कवयः मेधाविनः “विद्मनापसः ज्ञानेन व्याप्नुवानाः ज्ञातकर्माणो वा “भ्राजदृष्ट्यः दीप्यमानायुधाः “मरुतः मरुत्संज्ञकाः देवाः “अजायन्त ॥ विद्मनापसः । विद ज्ञाने'। विद्मो वेदनम् । बहुलग्रहणात् औणादिको मक्प्रत्ययः । तदस्यास्तीति पामादिलक्षणो नः ( पा. सू. ५. २. १०० )। प्रत्ययस्वरेणान्तोदात्तत्वम् । विद्मनानि अपांसि येषां ते विद्मनापसः । पूर्वपदस्य । अन्येषामपि दृश्यते इति दृशिग्रहणात् अवग्रहसमयेऽपि दीर्घत्वम् । अजायन्त । जनी प्रादुर्भावे ' । तस्य श्यनि “ ज्ञाजनोर्जा । (पा. सू. ७. ३.७९ ) इति जादेशः । भ्राजदृष्टयः । ‘भ्राजृ दीप्तौ ' । व्यत्ययेन शतृ । तस्य लसार्वधातुकानुदात्तत्वे धातुस्वरः । ‘ऋषी गतौ ' इत्यस्मात् ‘क्तिच्क्तौ च संज्ञायाम् ' इति क्तिजन्त ऋष्टिशब्दः । ततो बहुव्रीहौ पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् ॥
त्वम॑ग्ने प्रथ॒मो अङ्गि॑रस्तमः क॒विर्दे॒वानां॒ परि॑ भूषसि व्र॒तम् ।
वि॒भुर्विश्व॑स्मै॒ भुव॑नाय॒ मेधि॑रो द्विमा॒ता श॒युः क॑ति॒धा चि॑दा॒यवे॑ ॥२
त्वम् । अ॒ग्ने॒ । प्र॒थ॒मः । अङ्गि॑रःऽतमः । क॒विः । दे॒वाना॑म् । परि॑ । भू॒ष॒सि॒ । व्र॒तम् ।
वि॒ऽभुः । विश्व॑स्मै । भुव॑नाय । मेधि॑रः । द्वि॒ऽमा॒ता । श॒युः । क॒ति॒धा । चि॒त् । आ॒यवे॑ ॥२
त्वम् । अग्ने । प्रथमः । अङ्गिरःऽतमः । कविः । देवानाम् । परि । भूषसि । व्रतम् ।
विऽभुः । विश्वस्मै । भुवनाय । मेधिरः । द्विऽमाता । शयुः । कतिधा । चित् । आयवे ॥२
हे “अग्ने त्वं “प्रथमः आद्यः “अङ्गिरस्तमः अतिशयेन अङ्गिराः भूत्वा “कविः मेधावी सन् “देवानाम् अन्येषां “व्रतं कर्म “परि “भूषसि परितः अलंकरोषि । कीदृशस्त्वम् । “विश्वस्मै “भुवनाय समस्तलोकानुग्रहार्थं “विभुः बहुविधः । आहवनीयाद्यनेकरूपधारीत्यर्थः । “मेधिरः मेधावान् “द्विमाता द्वयोः अरण्योः उत्पन्नः । यद्वा । द्वयोर्लोकयोः निर्माता । “आयवे मनुष्यार्थं “कतिधा "चित् कतिभिः प्रकारैः सर्वत्र “शयुः शयानः । तत्तन्मनुष्यगृहेऽवस्थितस्य तव प्रकारा इयन्त इति न केनापि ज्ञायते इत्यर्थः ॥ भूषसि । ‘भूष अलंकारे'। भौवादिकः । विभुः । ‘विप्रसंभ्यो ड्वसंज्ञायाम् ' (पा. सू. ३. २. १८० ) इति विपूर्वात् भवतेः डुप्रत्ययः । कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम् । भुवनाय । ‘भूदूसूभ्रस्जिभ्यश्छन्दसि' ( उ. सू. २. २३८ ) इति क्युन् । योः अनादेशे नित्स्वरेणाद्युदात्तत्वम् । मेधिरः । ‘मेधृ संगमे च ' । अस्माद्बाहुलक इरन्प्रत्ययः । नित्स्वरः । द्विमाता । द्वे मातरौ यस्यासौ द्विमाता । ‘नद्यृतश्च' (पा. सू. ५. ४. १५३ ) इति कप्प्रत्ययो न भवति, मातृमातृकयोः भेदेनोपादानात् ‘नद्यृतश्च' इति कबपि विभाष्यते इति तस्य मातृशब्दविषये पाक्षिकत्वोक्तिः । त्रिचक्रादित्वात् उत्तरपदान्तोदात्तत्वम् । यद्वा । द्वयोर्माता द्विमाता । ' समासस्य ' इत्यन्तोदात्तत्वम् । शयुः । ‘शीङ् स्वप्ने । ‘भृमृशी ' ( उ. सू. १. ७ ) इत्यादिना उप्रत्ययः । कतिधा । डत्यन्तस्य किंशब्दस्य ‘बहुगणवतुडति संख्या ' ( पा. सू. १. १. २३) इति संख्यासंज्ञायां ' संख्याया विधार्थे धा' (पा. सू. ५. ३. ४२ ) इति धाप्रत्ययः । आयवे । छन्दसीणः ' ( उ. सू. १. २ ) इति एतेः उण्प्रत्ययः ॥
त्वम॑ग्ने प्रथ॒मो मा॑त॒रिश्व॑न आ॒विर्भ॑व सुक्रतू॒या वि॒वस्व॑ते ।
अरे॑जेतां॒ रोद॑सी होतृ॒वूर्येऽस॑घ्नोर्भा॒रमय॑जो म॒हो व॑सो ॥३
त्वम् । अ॒ग्ने॒ । प्र॒थ॒मः । मा॒त॒रिश्व॑ने । आ॒विः । भ॒व॒ । सु॒क्र॒तू॒ऽया । वि॒वस्व॑ते ।
अरे॑जेताम् । रोद॑सी॒ इति॑ । हो॒तृ॒ऽवूर्ये॑ । अस॑घ्नोः । भा॒रम् । अय॑जः । म॒हः । व॒सो॒ इति॑ ॥३
त्वम् । अग्ने । प्रथमः । मातरिश्वने । आविः । भव । सुक्रतूऽया । विवस्वते ।
अरेजेताम् । रोदसी इति । होतृऽवूर्ये । असघ्नोः । भारम् । अयजः । महः । वसो इति ॥३
हे अग्ने “त्वं “मातरिश्वने “प्रथमः मुख्यो भूत्वा वर्तसे। ‘अग्निर्वायुरादित्यः' (निरु. ७.७) इति वाय्वपेक्षया सर्वत्र मुख्यत्वावगमात् । तादृशस्त्वं “सुक्रतूया शोभनकर्मेच्छया “विवस्वते परिचरते यजमानाय “आविर्भाव प्रकटो भव । तव सामर्थ्यं दृष्ट्वा “रोदसी द्यावापृथिव्यौ "अरेजेताम् अकम्पेताम् । भ्यसते ऐजत इति भयवेपनयोः ' ( निरु. ३. २१ ) इति यास्कः । “होतृवूयें होतृवरणयुक्ते कर्मणि “भारं भरणम् "असघ्नोः ऊढवानसि । हे “वसो निवासहेतो वह्ने “महः पूज्यान् देवान् "अयजः इष्टवानसि ॥ मातरिश्वने । निर्माणहेतुत्वात् माता अन्तरिक्षम् । तत्र श्वसिति प्राणितीति मातरिश्वा वायुः । ‘श्वन्नुक्षन्' (उ. सू. १. १५७ ) इत्यादौ मातरिश्वन्शब्दः कन्प्रत्ययान्तो निपातितः । सुक्रतूया । सुक्रतुमात्मन इच्छति । ‘सुप आत्मनः क्यच् । ‘अकृत्सार्वधातुकयोः० ' ( पा. सू. ७. ४. २५) इति दीर्घः । क्यजन्तस्य धातुसंज्ञायाम् ' अ प्रत्ययात् ' ( पा. सू. ३. ३. १०२ ) इति भावे अकारप्रत्ययः । ततः टाप् ।' सुपां सुलुक् ' इति तृतीयैकवचनस्य डादेशः । टिलोपे उदात्तनिवृत्तिस्वरेण तस्य उदात्तत्वम् । संहितायाम् अन्येषामपि दृश्यते ' इति पूर्वपदस्य दीर्घः । विवस्वते । विवासतिः परिचरणकर्मा । अस्मात् संपदादिलक्षणः क्विप्। व्यत्ययेन उपधाह्रस्वत्वम् । तदस्यास्ति' इति मतुप् । ‘मादुपधायाः०' इति मतोः वत्वम्। 'तसौ मत्वर्थे ' इति भत्वेन पदत्वाभावात् रुत्वाभावः। मतुपः पित्त्वादनुदात्तत्वम् । धातुस्वरः शिष्यते । रोदसी । ‘वा छन्दसि ' इति पूर्वसवर्णदीर्घत्वम् । होतृवूर्ये । होत्रा व्रियते इति होतृवूर्यो यज्ञः। ‘वञ् वरणे'। बहुलग्रहणात् औणादिकः क्यप्। ‘उदोष्य् पूर्वस्य' इति उत्वम्। ‘हलि च' इति दीर्घः । यद्वा । वृञ् वरणे ' इत्यस्मात् एतिस्तुशास्वित्यादिना ( पा. सू. ३. १. १०९) क्यप् । ' अनित्यमागमशासनम् ' इति तुगभावः । ‘अकृत्सार्वधातुकयोः' इति दीर्घत्वे पूर्ववत् उत्वदीर्घौ । प्रत्ययस्य पित्त्वादनुदात्तत्वे धातुस्वरः । कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वेन स एव शिष्यते । असघ्नोः । षघ हिंसायाम् । अत्र तु वहनार्थः । ‘स्वादिभ्यः श्नुः । पादादित्वादनिघातः । अयजः । भारम् इत्यस्य पूर्वपदस्य वाक्यान्तरगतत्वात् तदपेक्षया अस्य निघातो न भवति, समानवाक्ये निघातयुष्मदस्मदादेशा वक्तव्याः ' (पा. सू. ८. १. १८. ५) इति वचनात् । महः ।' मह पूजायाम् । क्विप् च ' इति क्विप् ।' सुपां सुपो भवन्ति' इति शसो ङसादेशः । ‘सावेकाचः०' इति तस्य उदात्तत्वम् । यद्वा । शसि महच्छब्दस्य अच्छब्दलोपश्छान्दसः । ‘बृहन्महतोपरुपसंख्यानम् ' इति उदात्तत्वम् ॥
त्वम॑ग्ने॒ मन॑वे॒ द्याम॑वाशयः पुरू॒रव॑से सु॒कृते॑ सु॒कृत्त॑रः ।
श्वा॒त्रेण॒ यत्पि॒त्रोर्मुच्य॑से॒ पर्या त्वा॒ पूर्व॑मनय॒न्नाप॑रं॒ पुन॑ः ॥४
त्वम् । अ॒ग्ने॒ । मन॑वे । द्याम् । अ॒वा॒श॒यः॒ । पु॒रू॒रव॑से । सु॒ऽकृते॑ । सु॒कृत्ऽत॑रः ।
श्वा॒त्रेण॑ । यत् । पि॒त्रोः । मुच्य॑से । परि॑ । आ । त्वा॒ । पूर्व॑म् । अ॒न॒य॒न् । आ । अप॑रम् । पुन॒रिति॑ ॥४
त्वम् । अग्ने । मनवे । द्याम् । अवाशयः । पुरूरवसे । सुऽकृते । सुकृत्ऽतरः ।
श्वात्रेण । यत् । पित्रोः । मुच्यसे । परि । आ । त्वा । पूर्वम् । अनयन् । आ । अपरम् । पुनरिति ॥४
हे अग्ने “त्वं “मनवे मनोरनुग्रहार्थं "द्यां द्युलोकम् “अवाशयः शब्दितवानसि । पुण्यकर्मभिः साध्यो द्युलोक इति प्रकटितवानसि । 'सुकृते तव परिचरणं कुर्वते “पुरूरवसे एतन्नामकस्य राज्ञोऽनुग्रहार्थं “सुकृत्तरः अतिशयेन शोभनफलकार्यभूः । “यत् यदा "पित्रोः अरण्योः “श्वात्रेण क्षिप्रमथनेन “परि “मुच्यसे परितो मुक्तो भवसि उत्पद्यसे इत्यर्थः । तदानीं “त्वा अरण्योरुत्पन्नं त्वां “पूर्वं वेदेः पूर्वदेशम् “आ "अनयन् आहवनीयत्वेन स्थापितवन्तः । “पुनः पश्चात् “अपरं पश्चिमदेशम् “आ अनयन् गार्हपत्यरूपेण प्रापितवन्तः । आहवनीयकर्मानुष्ठानादूर्ध्वं गार्हपत्यरूपेण धारितवन्त इत्यर्थः॥ अवाशयः । ‘वाशृ शब्दे ' । पुरूरवसे । पुरु रौतीति पुरूरवाः । ‘रु शब्दे '। अस्मात् औणादिके असुनि ‘पुरसि च पुरूरवाः' (उ. सू. ४. ६७१) इति पूर्वपदस्य दीर्घो निपात्यते । सुकृते । ‘सुकर्मपापमन्त्रपुण्येषु कृञः ' (पा. सू. ३. २. ८९) इति क्विप् । ततः तुक् । पित्रोः । उदात्तयणो हल्पूर्वात् ' इति विभक्तेरुदात्तत्वम् । मुच्यसे । अदुपदेशात् लसार्वधातुकानुदात्तत्वम् । यद्यपि ' सतिशिष्टस्वरबलीयस्त्वमन्यत्र विकरणेभ्यः' इति वचनात् विकरणस्वरः सतिशिष्टोऽपि लसार्वधातुकस्वरस्य बाधको न भवति तथापि धातुस्वरं बाधते एव, ‘धातुस्वरं श्नास्वरः । इत्युक्तत्वात् । अतो यक एव स्वरे प्राप्ते व्यत्ययेनाद्युदात्तत्वम् ॥
त्वम॑ग्ने वृष॒भः पु॑ष्टि॒वर्ध॑न॒ उद्य॑तस्रुचे भवसि श्र॒वाय्य॑ः ।
य आहु॑तिं॒ परि॒ वेदा॒ वष॑ट्कृति॒मेका॑यु॒रग्रे॒ विश॑ आ॒विवा॑ससि ॥५
त्वम् । अ॒ग्ने॒ । वृ॒ष॒भः । पु॒ष्टि॒ऽवर्ध॑नः । उद्य॑तऽस्रुचे । भ॒व॒सि॒ । श्र॒वाय्यः॑ ।
यः । आऽहु॑तिम् । परि॑ । वेद॑ । वष॑ट्ऽकृतिम् । एक॑ऽआयुः । अग्ने॑ । विशः॑ । आ॒ऽविवा॑ससि ॥५
त्वम् । अग्ने । वृषभः । पुष्टिऽवर्धनः । उद्यतऽस्रुचे । भवसि । श्रवाय्यः ।
यः । आऽहुतिम् । परि । वेद । वषट्ऽकृतिम् । एकऽआयुः । अग्ने । विशः । आऽविवाससि ॥५
हे “अग्ने “त्वं “वृषभः कामानां वर्षिता “पुष्टिवर्धनः यजमानस्य धनादिपोषाभिवृद्धिहेतुः “उद्यतस्रुचे उद्धृतया स्रुचा युक्ताय यजमानाय तदनुग्रहार्थं “श्रवाय्यः मन्त्रैः श्रवणीयः “भवसि । "यः यजमानः “वषट्कृतिं वषट्कारयुक्ताम् “आहुतिं “परि "वेद परितो जानाति समर्पयतीत्यर्थः । “एकायुः मुख्यान्नः त्वम् “अग्रे प्रथमं तं यजमानं “विशः तदनुकूलाः प्रजाः "अविवाससि सर्वतः प्रकाशयसि॥ पुष्टिवर्धनः । ‘वृधु वृद्धौ'। अस्मात् णिजन्तात् नन्द्यादित्वात् ल्युः । लित्स्वरेणोत्तरपदस्याद्युदात्तत्वम् । कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वेन स एव शिष्यते । उद्यतस्रुचे। यम उपरमे '। अस्मात् उत्पूर्वात् ‘निष्ठा ' इति क्तप्रत्यये ‘ अनुदात्तोपदेश' इत्यादिना अनुनासिकलोपः । ‘गतिरनन्तरः' इति गतेः प्रकृतिस्वरत्वम् । उद्यता स्रुक् येनेति बहुव्रीहौ पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । वेद । द्व्यचोऽतस्तिङः' इति संहितायां दीर्घत्वम् ॥ ॥ ३२ ॥
त्वम॑ग्ने वृजि॒नव॑र्तनिं॒ नरं॒ सक्म॑न्पिपर्षि वि॒दथे॑ विचर्षणे ।
यः शूर॑साता॒ परि॑तक्म्ये॒ धने॑ द॒भ्रेभि॑श्चि॒त्समृ॑ता॒ हंसि॒ भूय॑सः ॥६
त्वम् । अ॒ग्ने॒ । वृ॒जि॒नऽव॑र्तनिम् । नर॑म् । सक्म॑न् । पि॒प॒र्षि॒ । वि॒दथे॑ । वि॒ऽच॒र्ष॒णे॒ ।
यः । शूर॑ऽसाता । परि॑ऽतक्म्ये । धने॑ । द॒भ्रेभिः॑ । चि॒त् । सम्ऽऋ॑ता । हंसि॑ । भूय॑सः ॥६
त्वम् । अग्ने । वृजिनऽवर्तनिम् । नरम् । सक्मन् । पिपर्षि । विदथे । विऽचर्षणे ।
यः । शूरऽसाता । परिऽतक्म्ये । धने । दभ्रेभिः । चित् । सम्ऽऋता । हंसि । भूयसः ॥६
हे “विचर्षणे विशिष्टज्ञानयुक्त "अग्ने “त्वं “वृजिनवर्तनिं विप्लुतमार्गं सदाचाररहितं नरं पुरुषं “सक्मन् सचनीये समवेतुं योग्ये “विदथे कर्मणि "पिपर्षि पालयसि पूरयसि वा । सत्कर्मानुष्ठानयुक्तं करोषीत्यर्थः। "यः त्वं “परितक्म्ये परितो गन्तव्ये “धने धनवत् शूराणां प्रियतमे “शूरसाता शूरैः संभजनीये युद्धे “दभ्रेभिश्चित् अल्पैरपि शौर्यरहितैः पुरुषैः। ‘दभ्रमर्भकमित्यल्पस्य' (निरु. ३.२०) इति यास्कः । “समृता सम्यक् योद्धुं प्राप्ते सति तदनुग्रहार्थं “भूयसः प्रौढान् प्रतिपक्षिणः शत्रून् "हंसि मारयसि । ईदृशस्तव महिमेत्यर्थः ॥ वृजिनवर्तनिम्। वृजिना वर्तनिर्यस्येति बहुव्रीहौ पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । सक्मन् । ‘षच समवाये'। अन्येभ्योऽपि दृश्यन्ते' इति मनिन् । 'नेड्वशि कृति' इति इट्प्रतिषेधः। न्यङ्क्वादित्वात् (पा. सू. ७. ३. ५३) कुत्वम् । ‘सुपां सुलुक्' इति सप्तम्या लुक् । पिपर्षि। ‘पॄ पालनपूरणयोः । सिपि श्लौ द्विर्भावस्वोरदत्वहलादिशेषाः। ‘अर्तिपिपर्त्योश्च' इति अभ्यासस्य इत्वम् । शूरसाता । ‘शु गतौ'। 'शुषिचिमीनां दीर्घश्च' (उ. सू. २. १८३) इति शूरशब्दो रन्प्रत्ययान्त आद्युदात्तः । वन षण संभक्तौ ' इत्यस्मात् क्तिनन्तः सातिशब्दः । ‘जनसनखनां सञ्झलोः' इति आत्वम् । शूराणां सातिः संभजनमत्रेति बहुव्रीहौ पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । ‘सुपां सुलुक्' इति सप्तम्या डादेशः । परितक्म्ये । ‘तक हसने ' । अस्मात् औणादिको भावे मक् । तर्ह्आतीति ‘छन्दसि च ' ( पा. सू. ५. १. ६७ ) इति यः । ‘प्रादयो गताद्यर्थे प्रथमया' (पा. म. २. २. १८. ४ ) इति समासे अव्ययपूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । दभ्रेभिः । ‘दभु दम्भे'। ‘स्फायितञ्चि°' इत्यादिना रक् । ‘बहुलं छन्दसि' इति भिस ऐसादेशाभावः । समृता । गतिरनन्तरः ' इति गतेः प्रकृतिस्वरत्वम् । पूर्ववत् आकारः । हंसि । हन्तेः सिपि ‘नश्चापदान्तस्य झलि' (पा. सू. ८. ३. २४ ) इति अनुस्वारः। यद्वृत्तयोगादनिघातः । भूयसः । ‘बहोर्लोपो भू च बहोः ' (पा. सू. ६. ४. १५८) इति बहुशब्दात् उत्तरस्य ईयसुनः ईकोरलोपो बहोः भूभावश्च । नित्त्वादाद्युदात्तत्वम् ॥
त्वं तम॑ग्ने अमृत॒त्व उ॑त्त॒मे मर्तं॑ दधासि॒ श्रव॑से दि॒वेदि॑वे ।
यस्ता॑तृषा॒ण उ॒भया॑य॒ जन्म॑ने॒ मय॑ः कृ॒णोषि॒ प्रय॒ आ च॑ सू॒रये॑ ॥७
त्वम् । तम् । अ॒ग्ने॒ । अ॒मृ॒त॒ऽत्वे । उ॒त्ऽत॒मे । मर्त॑म् । द॒धा॒सि॒ । श्रव॑से । दि॒वेऽदि॑वे ।
यः । त॒तृ॒षा॒णः । उ॒भया॑य । जन्म॑ने । मयः॑ । कृ॒णोषि॑ । प्रयः॑ । आ । च॒ । सू॒रये॑ ॥७
त्वम् । तम् । अग्ने । अमृतऽत्वे । उत्ऽतमे । मर्तम् । दधासि । श्रवसे । दिवेऽदिवे ।
यः । ततृषाणः । उभयाय । जन्मने । मयः । कृणोषि । प्रयः । आ । च । सूरये ॥७
हे “अग्ने “त्वं “तं “मर्तं तथाविधं त्वत्सेविनं मनुष्यं “दिवेदिवे प्रतिदिनं "श्रवसे अन्नार्थम् "उत्तमे "अमृतत्वे उत्कृष्टमरणरहिते पदे "दधासि धारयसि। "यः यजमानः “उभयाय जन्मने द्विविधजन्मार्थं द्विपदां चतुष्पदां च लाभायेत्यर्थः । “ततृषाणः अतिशयेन तृष्णायुक्तो भवति तस्मै 'सूरये अभिज्ञाय यजमानाय “मयः सुखं, यद्वै सुखं तन्मयः' इति श्रुत्यन्तरात् । “प्रयः “च अन्नमपि “आ "कृणोषि सर्वतः करोषि ॥ ततृषाणः । ‘ञितृषा पिपासायाम्। लिटः कानच् । चित्त्वादन्तोदात्तत्वम् । संहितायां दीर्घश्छन्दसः । कृणोषि । ‘कृधि हिंसाकरणयोश्च । ‘धिन्विकृण्व्योर च' इति उप्रत्ययः । ‘चादिलोपे विभाषा ' इति निघातप्रतिषेधः ॥
त्वं नो॑ अग्ने स॒नये॒ धना॑नां य॒शसं॑ का॒रुं कृ॑णुहि॒ स्तवा॑नः ।
ऋ॒ध्याम॒ कर्मा॒पसा॒ नवे॑न दे॒वैर्द्या॑वापृथिवी॒ प्राव॑तं नः ॥८
त्वम् । नः॒ । अ॒ग्ने॒ । स॒नये॑ । धना॑नाम् । य॒शस॑म् । का॒रुम् । कृ॒णु॒हि॒ । स्तवा॑नः ।
ऋ॒ध्याम॑ । कर्म॑ । अ॒पसा॑ । नवे॑न । दे॒वैः । द्या॒वा॒पृ॒थि॒वी॒ इति॑ । प्र । अ॒व॒त॒म् । नः॒ ॥८
त्वम् । नः । अग्ने । सनये । धनानाम् । यशसम् । कारुम् । कृणुहि । स्तवानः ।
ऋध्याम । कर्म । अपसा । नवेन । देवैः । द्यावापृथिवी इति । प्र । अवतम् । नः ॥८
हे “अग्ने "स्तवानः स्तूयमानः “त्वं “नः अस्माकं “धनानां “सनये दानार्थं “यशसं यशोयुक्तं “कारुं कर्मणां कर्तारं पुत्रं “कृणुहि कुरु । "नवेन नूतनेन "अपसा प्राप्तेन त्वद्दत्तेन पुत्रेण “कर्म यागदानादिरूपम् “ऋध्याम वर्धयाम । हे “द्यावापृथिवी उभे देवते "देवैः अन्यैः सह "नः अस्मान् “प्रावतं प्रकर्षेण रक्षतम् ॥ यशसम् । अर्शआदित्वात् अच्प्रत्ययः । व्यत्ययेन प्रत्ययात् पूर्वस्योदात्तत्वम् । यद्वा ‘सर्वप्रातिपदिकेभ्यः क्विब्वक्तव्यः' ( पा. म. ३. १. ११. ३) इति यशस्शब्दात् क्विप् । तस्य प्रत्ययान्तस्य सनाद्यन्तत्वात् धातुसंज्ञायां ‘क्विप् च' इति क्विप्प्रत्ययान्तधातोः सतिशिष्टत्वात् ‘धातोः' इत्यन्तोदात्तत्वम् । कृणुहि । ‘उतश्च प्रत्ययाच्छन्दोवावचनम् ' (पा. सू. ६. ४. १०६. १) इति हेर्लुगभावः । स्तवानः । ‘सम्यानच् स्तुवः' ( उ. सू. २. २४६ ) इति बहुलवचनात् केवलस्यापि स्तौतेः आनच्प्रत्ययः । वृषादित्वादाद्युदात्तत्वम् । ऋध्याम ।' ऋधु वृद्धौ'। 'बहुलं छन्दसि ' इति विकरणस्य लुक् । यासुट उदात्तत्वम् । द्यावापृथिवी । ‘दिवो द्यावा' (पा. सू. ६. ३. २९ ) इति द्यावादेशः । आमन्त्रितानुदात्तत्वम् ।।
त्वं नो॑ अग्ने पि॒त्रोरु॒पस्थ॒ आ दे॒वो दे॒वेष्व॑नवद्य॒ जागृ॑विः ।
त॒नू॒कृद्बो॑धि॒ प्रम॑तिश्च का॒रवे॒ त्वं क॑ल्याण॒ वसु॒ विश्व॒मोपि॑षे ॥९
त्वम् । नः॒ । अ॒ग्ने॒ । पि॒त्रोः । उ॒पऽस्थे॑ । आ । दे॒वः । दे॒वेषु॑ । अ॒न॒व॒द्य॒ । जागृ॑विः ।
त॒नू॒ऽकृत् । बो॒धि॒ । प्रऽम॑तिः । च॒ । का॒रवे॑ । त्वम् । क॒ल्या॒ण॒ । वसु॑ । विश्व॑म् । आ । ऊ॒पि॒षे॒ ॥९
त्वम् । नः । अग्ने । पित्रोः । उपऽस्थे । आ । देवः । देवेषु । अनवद्य । जागृविः ।
तनूऽकृत् । बोधि । प्रऽमतिः । च । कारवे । त्वम् । कल्याण । वसु । विश्वम् । आ । ऊपिषे ॥९
हे “अनवद्य दोषरहित “अग्ने “देवेषु सर्वेषु मध्ये “जागृविः जागरूकः “त्वं “पित्रोः मातृपितृरूपयोः(?) द्यावापृथिव्योः “उपस्थे समीपस्थाने वर्तमानः सन् “नः अस्माकं “तनूकृत् पुत्ररूपशरीरकारी भूत्वा "बोधि बुध्यस्व । अनुगृहाणेत्यर्थः । तथा “कारवे कर्मकर्त्रे यजमानाय “प्रमतिश्च अनुग्रहरूपप्रकृष्टमतियुक्तश्च भवेति शेषः । हे “कल्याण मङ्गलरूप अग्ने “त्वं “विश्वं “वसु सर्वमपि धनम् "ओपिषे यजमानार्थमावपसि ॥ उपस्थे । ‘सुपि स्थः ' (पा. सू. ३. २, ४ ) इति तिष्ठतेः कः प्रत्ययः । ‘आतो लोप इटि च' इति आकारलोपः । ‘मरुद्वृधादीनां छन्दस्युपसंख्यानम् ' ( पा. सू. ६. २. १०६. २ ) इति पूर्वपदान्तोदात्तत्वम् । जागृविः । ‘जागृ निद्राक्षये '। 'जॄशॄस्तजागृभ्यः क्विन्' ( उ. सू. ४. ४९४ ) इति क्विन् । नित्वादाद्युदात्तत्वम् । बोधि । ‘बुध अवगमने '।' बहुलं छन्दसि' इति शपो लुक् । “ वा छन्दसि ' इति हेः अपित्त्वस्य विकल्पितत्वेन पित्त्वात् अङित्वे सति ‘ अङितश्च ' ( पा. सू. ६. ४. १०३ ) इति हेर्धिरादेशः । लघूपधगुणः । धातोरन्त्यलोपश्छान्दसः । प्रमतिः । ‘मन ज्ञाने'। क्तिनि “ अनुदात्तोपदेश' इत्यादिना अनुनासिकलोपः । प्रकृष्टा मतिः यस्येति बहुव्रीहौ पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । ऊपिषे । ‘डुवप् बीजसन्ताने '। छान्दसे लिटि ‘थासः से'। वजिस्वपि ' इत्यादिना संप्रसारणपरपूर्वत्वे । द्विर्भावहलादिशेषौ । क्रादिनियमात् इट् ॥
त्वम॑ग्ने॒ प्रम॑ति॒स्त्वं पि॒तासि॑ न॒स्त्वं व॑य॒स्कृत्तव॑ जा॒मयो॑ व॒यम् ।
सं त्वा॒ राय॑ः श॒तिन॒ः सं स॑ह॒स्रिण॑ः सु॒वीरं॑ यन्ति व्रत॒पाम॑दाभ्य ॥१०
त्वम् । अ॒ग्ने॒ । प्रऽम॑तिः । त्वम् । पि॒ता । अ॒सि॒ । नः॒ । त्वम् । व॒यः॒ऽकृत् । तव॑ । जा॒मयः॑ । व॒यम् ।
सम् । त्वा॒ । रायः॑ । श॒तिनः॑ । सम् । स॒ह॒स्रिणः॑ । सु॒ऽवीर॑म् । य॒न्ति॒ । व्र॒त॒ऽपाम् । अ॒दा॒भ्य॒ ॥१०
त्वम् । अग्ने । प्रऽमतिः । त्वम् । पिता । असि । नः । त्वम् । वयःऽकृत् । तव । जामयः । वयम् ।
सम् । त्वा । रायः । शतिनः । सम् । सहस्रिणः । सुऽवीरम् । यन्ति । व्रतऽपाम् । अदाभ्य ॥१०
हे “अग्ने “त्वं “प्रमतिः अस्मदनुग्रहरूपप्रकृष्टमतियुक्तोऽसि । तथा “त्वं “नः अस्माकं “पिता पालकः “असि । तथा “त्वं “वयस्कृत् आयुष्यप्रदोऽसि । “वयम् अनुष्ठातारः “तव “जामयः बन्धवः । हे “अदाभ्य केनापि अहिंसनीय अग्ने “सुवीरं शोभनपुरुषयुक्तं “व्रतपां कर्मणः पालकं त्वां “शतिनः शतसंख्यायुक्ताः “रायः धनानि "सं "यन्ति सम्यक् प्राप्नुवन्ति । तथा “सहस्रिणः सहस्रसंख्याकाः रायः “सं यन्ति ॥ सुवीरम् । बहुव्रीहौ ‘नञ्सुभ्याम्' इत्युत्तरपदान्तोदात्तत्वे प्राप्ते ‘वीरवीर्यौ च' (पा. सू. ६. २. १२० ) इत्युत्तरपदाद्युदात्तत्वम् । अदाभ्य । दभिः प्रकृत्यन्तरमस्तीति केचिदाहुः । ‘दभेश्चेति वक्तव्यम्' (पा. सू. ३. १. १२४. ३ ) इति ण्यत् ॥ ॥ ३३ ॥
त्वाम॑ग्ने प्रथ॒ममा॒युमा॒यवे॑ दे॒वा अ॑कृण्व॒न्नहु॑षस्य वि॒श्पति॑म् ।
इळा॑मकृण्व॒न्मनु॑षस्य॒ शास॑नीं पि॒तुर्यत्पु॒त्रो मम॑कस्य॒ जाय॑ते ॥११
त्वाम् । अ॒ग्ने॒ । प्र॒थ॒मम् । आ॒युम् । आ॒यवे॑ । दे॒वाः । अ॒कृ॒ण्व॒न् । नहु॑षस्य । वि॒श्पति॑म् ।
इळा॑म् । अ॒कृ॒ण्व॒न् । मनु॑षस्य । शास॑नीम् । पि॒तुः । यत् । पु॒त्रः । मम॑कस्य । जाय॑ते ॥११
त्वाम् । अग्ने । प्रथमम् । आयुम् । आयवे । देवाः । अकृण्वन् । नहुषस्य । विश्पतिम् ।
इळाम् । अकृण्वन् । मनुषस्य । शासनीम् । पितुः । यत् । पुत्रः । ममकस्य । जायते ॥११
हे “अग्ने “त्वां “प्रथमं पुरा "देवाः "आयवे आयोः मनुष्यरूपस्य “नहुषस्य एतन्नामकराजविशेषस्य “आयुं मनुष्यरूपं "विश्पतिं सेनापतिम् "अकृण्वन् कृतवन्तः । तथा "मनुषस्य मनोः “इळाम् एतन्नामधेयां पुत्रीं “शासनीं धर्मोपदेशकर्त्रीम् अकृण्वन् कृतवन्तः । तथा च तैत्तिरीयैराम्नायते-’इडा वै मानवी यज्ञानूकाशिन्यासीत् ' ( तै. ब्रा. १. १. ४. ४ ) इति । वाजसनेयिनोऽप्येवमामनन्ति-- ‘प्रयाजानुयाजानां मध्ये मामवकल्पय मया सर्वानवाप्स्यसि कामानिति सा मनुमन्वशादिति यत् शात् ' इति । “यत् यदा "ममकस्य मदीयस्य हिरण्यस्तूपसंबन्धिनः यः पिता अङ्गिराः तस्य “पितुः “पुत्रः "जायते । तदानीं हे अग्ने त्वमेव पुत्ररूप आसीरिति शेषः ॥ आयवे। षष्ठ्यर्थे चतुर्थी वक्तव्या' ( पा. सू. २. ३. ६२. १ ) इति चतुर्थी । नहुषस्य । णह बन्धने '। ‘नहिकलिहन्यर्तिलसिभ्य उषत्त ' ( उ. सू. ४. ५१५)। वृषादित्वादाद्युदात्तत्वम् । विश्पतिम् । • परादिश्छन्दसि बहुलम् इत्युत्तरपदाद्युदात्तत्वम् । मनुषस्य । ‘मनेर्नित्' इति उषच् । नित्त्वादाद्युदात्तत्वम् । शासनीम् । शिष्यतेऽनयेति शासनी । “करणाधिकरणयोश्च' इति ल्युट् ।' टिडाढाणञ् ' ( पा. सू. ४. १. १५ ) इत्यादिना ङीप् । लित्स्वरेणाद्युदात्तत्वम् । ममकस्य । ममेदमित्यर्थे ' तस्येदम् ' ( पा. सू. ४. ३. १२०) इति अणि ' तवकममकावेकवचने ' ( पा. सू. ४. ३. ३ ) इति अस्मच्छब्दस्य ममकादेशः । ‘संज्ञापूर्वको विधिरनित्यः' इति वृद्ध्यभावः । व्यत्ययेनाद्युदात्तत्वम् ।।
त्वं नो॑ अग्ने॒ तव॑ देव पा॒युभि॑र्म॒घोनो॑ रक्ष त॒न्व॑श्च वन्द्य ।
त्रा॒ता तो॒कस्य॒ तन॑ये॒ गवा॑म॒स्यनि॑मेषं॒ रक्ष॑माण॒स्तव॑ व्र॒ते ॥१२
त्वम् । नः॒ । अ॒ग्ने॒ । तव॑ । दे॒व॒ । पा॒युऽभिः॑ । म॒घोनः॑ । र॒क्ष॒ । त॒न्वः॑ । च॒ । व॒न्द्य॒ ।
त्रा॒ता । तो॒कस्य॑ । तन॑ये । गवा॑म् । अ॒सि॒ । अनि॑ऽमेषम् । रक्ष॑माणः । तव॑ । व्र॒ते ॥१२
त्वम् । नः । अग्ने । तव । देव । पायुऽभिः । मघोनः । रक्ष । तन्वः । च । वन्द्य ।
त्राता । तोकस्य । तनये । गवाम् । असि । अनिऽमेषम् । रक्षमाणः । तव । व्रते ॥१२
हे "वन्द्य वन्दनीय “अग्ने “देव “त्वं “तव “पायुभिः त्वदीयैः पालनैः "मघोनः धनयुक्तान् नः अस्मान् “रक्ष । तथा “तन्वश्च तनूः पुत्रदेहानपि रक्ष । “तोकस्य अस्मदीयस्य पुत्रस्य यः तनयोऽस्मत्पौत्रादिः “तव “व्रते त्वदीये कर्मणि “अनिमेषं निरन्तरं “रक्षमाणः सावधानो वर्तते तस्मिन् या गावः सन्ति तासां “गवां “त्राता रक्षकः “असि । ईदृशस्य तव अस्मद्रक्षणे किमु वक्तव्यमित्यर्थः ॥ मघोनः । शसि • श्वयुवमघोनामतद्धिते ' (पा. सू. ६. ४. १३३ ) इति संप्रसारणम् । तन्वः । ‘सुपां सुपो भवन्ति ' इति शसो जसादेशः । पूर्वसवर्णदीर्घस्य दीर्घाञ्जसि च ' इति प्रतिषेधः । ‘उदात्तस्वरित योर्यण: ' इति स्वरितत्वम् । शसि हि ‘उदात्तयणो हल्पूर्वात्' इति विभक्त्युदात्तत्वं स्यात् ॥
त्वम॑ग्ने॒ यज्य॑वे पा॒युरन्त॑रोऽनिष॒ङ्गाय॑ चतुर॒क्ष इ॑ध्यसे ।
यो रा॒तह॑व्योऽवृ॒काय॒ धाय॑से की॒रेश्चि॒न्मन्त्रं॒ मन॑सा व॒नोषि॒ तम् ॥१३
त्वम् । अ॒ग्ने॒ । यज्य॑वे । पा॒युः । अन्त॑रः । अ॒नि॒ष॒ङ्गाय॑ । च॒तुः॒ऽअ॒क्षः । इ॒ध्य॒से॒ ।
यः । रा॒तऽह॑व्यः । अ॒वृ॒काय॑ । धाय॑से । की॒रेः । चि॒त् । मन्त्र॑म् । मन॑सा । व॒नोषि॑ । तम् ॥१३
त्वम् । अग्ने । यज्यवे । पायुः । अन्तरः । अनिषङ्गाय । चतुःऽअक्षः । इध्यसे ।
यः । रातऽहव्यः । अवृकाय । धायसे । कीरेः । चित् । मन्त्रम् । मनसा । वनोषि । तम् ॥१३
हे “अग्ने “त्वं “यज्यवे यज्योः' यजमानस्य “पायुः पालकः "अन्तरः समीपवर्ती सन् “अनिषङ्गाय रक्षोभिरसंबद्धाय यज्ञाय "चतुरक्षः दिक्चतुष्टयेऽपि इन्द्रियस्थानीयज्वालायुक्तः “इध्यसे दीप्यसे । “अवृकाय अहिंसकाय “धायसे पोषकाय तुभ्यं “रातहव्यः दत्तहविष्कः “यः यजमानोऽस्ति “कीरेश्चित् स्तोतुरेव सतः तस्य संबन्धिनं “मन्त्रं त्वदीयस्तोत्ररूपं “मनसा त्वदीयेन चित्तेन “वनोषि याचसि ॥ यज्यवे । यजिमनिशुन्धि ' ( उ. सू. ३. ३००) इत्यादिना यजतेः युप्रत्ययः । पायुः । ‘कृवापाजि° ' इत्यादिना उण् । ' आतो युक् चिण्कृतोः' (पा. सू. ७. ३. ३३ ) इति युगागमः । अनिषङ्गाय । ‘पञ्ज संगे'। न विद्यते निषङ्गोऽस्येति बहुव्रीहौ ' नञ्सुभ्याम्' इत्युत्तरपदान्तोदात्तत्वम् । चतुरक्षः । चत्वार्यक्षीणि ज्वालारूपाणि यस्यासौ चतुरक्षः । ‘बहुव्रीहौ सक्थ्यक्ष्णोः ' (पा. सू. ५. ४. ११३ ) इति समासान्तः षच्प्रत्ययः । ‘चितः' इत्यन्तोदात्तत्वम् । धायसे । ' वहि हाधाभ्यश्छन्दसि' इति असुन् । णित् ' इत्यनुवृत्तेः ' आतो युक् चिण्कृतोः' इति युगागमः । कीरेः । ‘कृत संशब्दने' । अस्मात् ण्यन्तात् ‘अच इः' इति इप्रत्यये णिलोपे धातोरन्त्यलोपश्छान्दसः । मन्त्रम् ।' मत्रि गुप्तभाषणे'। पचाद्यचि वृषादिषु पाठादाद्युदात्तत्वम् । वनोषि । वनु याचने'। ‘तनादिकृञ्भ्य उः' । प्रत्ययस्वरः ॥
त्वम॑ग्न उरु॒शंसा॑य वा॒घते॑ स्पा॒र्हं यद्रेक्ण॑ः पर॒मं व॒नोषि॒ तत् ।
आ॒ध्रस्य॑ चि॒त्प्रम॑तिरुच्यसे पि॒ता प्र पाकं॒ शास्सि॒ प्र दिशो॑ वि॒दुष्ट॑रः ॥१४
त्वम् । अ॒ग्ने॒ । उ॒रु॒ऽशंसा॑य । वा॒घते॑ । स्पा॒र्हम् । यत् । रेक्णः॑ । प॒र॒मम् । व॒नोषि॑ । तत् ।
आ॒ध्रस्य॑ । चि॒त् । प्रऽम॑तिः । उ॒च्य॒से॒ । पि॒ता । प्र । पाक॑म् । शास्सि॑ । प्र । दिशः॑ । वि॒दुःऽत॑रः ॥१४
त्वम् । अग्ने । उरुऽशंसाय । वाघते । स्पार्हम् । यत् । रेक्णः । परमम् । वनोषि । तत् ।
आध्रस्य । चित् । प्रऽमतिः । उच्यसे । पिता । प्र । पाकम् । शास्सि । प्र । दिशः । विदुःऽतरः ॥१४
हे "अग्ने “त्वम् "ऊरुशंसाय बहुभिः स्तोतव्याय "वाघते ऋत्विजे तदुपकारार्थं "स्पार्ह स्पृहणीयं “परमम् उत्तमं “यद्रेक्णः धनमस्ति “तत् धनं “वनोषि अनुष्ठाता लभताम् इति कामयसे । तथा त्वम् “आध्रस्य “चित् सर्वतो धारणीयस्य पोषणीयस्य दुर्बलस्य यजमानस्यापि "प्रमतिः प्रकृष्टबुद्धियुक्तः “पिता पालकः इत्यभिज्ञैः “उच्यसे । तथा “विदुष्टरः अतिशयेनाभिज्ञस्त्वं “पाकं शिशुम् । “ पोतः पाकोऽर्भको डिम्भः' (अम. २. ५. ३८) इत्यभिधानात् । यास्कोऽप्येवमाह-’पाकः पक्तव्यो भवति' (निरु. ३. १२)। तथाविधं यजमानं “प्र “शास्सि प्रकर्षेण अनुशिष्टं करोषि । तथा “दिशः प्राच्यादिकाः "प्रशास्सि । त्वदीयशासनाभावे अनुष्ठातॄणां विभ्रमः स्यात् । तथा च श्रूयते- देवा वै देवयजनमध्यवसाय दिशो न प्राजानन्' इति । स भ्रमो दक्षिणादिग्गत अग्निना निवर्तते । तदपि तत्रैवाम्नातं ’पथ्यां स्वस्तिमयजन् प्राचीमेव तया दिशं प्राजानन्नग्निना दक्षिणा' (तै. सं. ६. १. ५. १-२ ) इति । ऐतरेयिणापि तथैवाम्नातम्--’अथो एतं वरमवृणीत मयैव प्राची दिशं प्रजानाथाग्निना दक्षिणाम् ' ( ऐ. ब्रा. १. ७) इति ॥ उरुशंसाय । ‘शंसु स्तुतौ ' । शस्यते इति शंसः । कर्मणि घञ् । ञित्स्वरेणाद्युदात्तत्वम्। कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वेन स एव शिष्यते। स्पार्हम् । स्पृहासंबन्धि । तस्येदम्' इति अण् । रेक्णः ।' रिचिर् विरेचने '। ‘रिचेर्धने घिच्च' (उ. सू. ४. ६३८) इति असुन् । चकारात् नुडागमः । ‘चजोः कु घिण्ण्यतोः ' ( पा. सू. ७. ३. ५२ ) इति कुत्वम् । आध्रस्य । ‘ ध्रे तृप्तौ ।' आदेच उपदेशेऽशिति' (पा. सू. ६. १.४५) इति आत्वम् । आतश्चेोपसर्गे ' ( पा. सू. ३.१.३६) इति कप्रत्ययः । शास्सि। शासु अनुशिष्टौ । अदादित्वात् शपो लुक् । सिपः पित्त्वादनुदात्तत्वे धातुस्वरः । पाकं च प्रशास्सि दिशश्च प्रशास्सि इत्यत्र चार्थो गम्यते । अतः ‘चादिलोपे विभाषा' इति प्रथमा तिङ्विभक्तिर्न निहन्यते । विदुष्टरः । विद्वच्छब्दात् तरपि ‘अयस्मयादीनि च्छन्दसि' (पा. सू. १. ४. २०) इति भसंज्ञायां ‘ वसोः संप्रसारणम्' इति संप्रसारणं परपूर्वत्वम् । 'शासिवसि' इति षत्वम् । तरपः पित्त्वादनुदात्तत्वे वसोः स्वरेण उकार उदात्तः ॥
त्वम॑ग्ने॒ प्रय॑तदक्षिणं॒ नरं॒ वर्मे॑व स्यू॒तं परि॑ पासि वि॒श्वत॑ः ।
स्वा॒दु॒क्षद्मा॒ यो व॑स॒तौ स्यो॑न॒कृज्जी॑वया॒जं यज॑ते॒ सोप॒मा दि॒वः ॥१५
त्वम् । अ॒ग्ने॒ । प्रय॑तऽदक्षिणम् । नर॑म् । वर्म॑ऽइव । स्यू॒तम् । परि॑ । पा॒सि॒ । वि॒श्वतः॑ ।
स्वा॒दु॒ऽक्षद्मा॑ । यः । व॒स॒तौ । स्यो॒न॒ऽकृत् । जी॒व॒ऽया॒जम् । यज॑ते । सः । उ॒प॒ऽमा । दि॒वः ॥१५
त्वम् । अग्ने । प्रयतऽदक्षिणम् । नरम् । वर्मऽइव । स्यूतम् । परि । पासि । विश्वतः ।
स्वादुऽक्षद्मा । यः । वसतौ । स्योनऽकृत् । जीवऽयाजम् । यजते । सः । उपऽमा । दिवः ॥१५
हे अग्ने “त्वं “प्रयतदक्षिणं येन यजमानेन ऋत्विग्भ्यो दक्षिणा दत्ता तादृशं “नरं पुरुषं यजमानं “विश्वतः सर्वतः “परि “पासि सम्यक् पालयसि । तत्र दृष्टान्तः । “स्यूतं निश्छिद्रत्वेन सूचीभिः सम्यक् निष्पादितं “वर्मेव यथा कवचं युद्धे पालयति तद्वत् । स्वादुक्षद्मा स्वाद्वन्नः "वंसतौ निवासभूते स्वगृहे “स्योनकृत् अतिथीनां सुखकारी “यः यजमानः “जीवयाजं जीवयजनसहितं यज्ञं यद्वा जीवनिष्पाद्यं "यजते अनुतिष्ठति “सः यजमानः 'दिवः स्वर्गस्य “उपमा दृष्टान्तो भवति । यथा स्वर्गोऽनुष्ठातॄन् सुखयति तथा त्वमपि ऋत्विगादीनित्यर्थः ॥ स्यूतम् ।' षिवु तन्तुसंताने '।' निष्ठा ' इति क्तः। 'यस्य विभाषा ' इति इट्प्रतिषेधः । ‘छ्वोः शूडनुनासिके च' ( पा. सू. ६. ४. १९) इति वकारस्य ऊडादेशः । स्वादून् क्षदतीति स्वादुक्षद्मा । क्षदतिः अत्तिकर्मा । अन्येभ्योऽपि दृश्यन्ते' इति मनिन् । नित्त्वादाद्युदात्तत्वे कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम् । बहुव्रीहौ तु व्यत्ययेन । जीवयाजम् । जीवाः ऋत्विजः इज्यन्ते दक्षिणाभिः पूज्यन्ते अत्रेति अधिकरणे घञ् । कुत्वाभावश्छान्दसः । यद्वा । जीवैः पशुभिः योजनं जीवयाजः । याजयतेर्घञ् । ' णेरनिटि' इति णिलोपस्य ‘ अचः परस्मिन् ' इति स्थानिवद्भावात् “ चजोः कु घिण्ण्यतोः' इति कुत्वाभावः । थाथादिस्वरेणोत्तरपदान्तोदात्तत्वम् । सोपमा । ‘सोऽचि लोपे चेत्पादपूरणम्' इति संहितायां सोर्लोपः । दिवः । ‘ऊडिदम्' इति विभक्तेरुदात्तत्वम् ॥ ॥ ३४ ॥
‘इमामग्ने ' इत्यनया अनाहिताग्निः आर्त्विज्यं कृत्वा स्वाग्नावाहुतिं जुहुयात् ।' ऋत्विजो वृणीते' इति खण्डे ‘ एवमनाहिताग्निर्गृह्य इमामने शरणं मीमृषो नः ' ( आश्व. गृ. १. २३. २३) इति सूत्रितम् ॥
इ॒माम॑ग्ने श॒रणिं॑ मीमृषो न इ॒ममध्वा॑नं॒ यमगा॑म दू॒रात् ।
आ॒पिः पि॒ता प्रम॑तिः सो॒म्यानां॒ भृमि॑रस्यृषि॒कृन्मर्त्या॑नाम् ॥१६
इ॒माम् । अ॒ग्ने॒ । श॒रणि॑म् । मी॒मृ॒षः॒ । नः॒ । इ॒मम् । अध्वा॑नम् । यम् । अगा॑म । दू॒रात् ।
आ॒पिः । पि॒ता । प्रऽम॑तिः । सो॒म्याना॑म् । भृमिः॑ । अ॒सि॒ । ऋ॒षि॒ऽकृत् । मर्त्या॑नाम् ॥१६
इमाम् । अग्ने । शरणिम् । मीमृषः । नः । इमम् । अध्वानम् । यम् । अगाम । दूरात् ।
आपिः । पिता । प्रऽमतिः । सोम्यानाम् । भृमिः । असि । ऋषिऽकृत् । मर्त्यानाम् ॥१६
हे “अग्ने त्वं “नः अस्मत्संबन्धिनीम् “इमाम् इदानीम् संपादितां “शरणिं हिंसां व्रतलोपरूपां “मीमृषः क्षमस्व । तथा त्वदीयसेवाम् अग्निहोत्रादिरूपां परित्यज्य “दूरात् दूरदेशं “यम् “इममध्वानम् “अगाम वयं गतवन्तः तमपि क्षमस्वेति शेषः। “सोम्यानां सोमार्हाणामनुष्ठातॄणां “मर्यानां त्वम् आप्यादिगुणयुक्तः “असि । “आपिः प्रापणीयः “पिता पालकः “प्रमतिः प्रकृष्टमननयुक्तः “भृमिः भ्रामकः कर्मनिर्वाहक इत्यर्थः । “ऋषिकृत् दर्शनकारी । अनुजिघृक्षया प्रत्यक्षो भवसीत्यर्थः ॥ शरणिम् । ‘शॄ हिंसायाम्' इत्यस्मात् औणादिकः अनिप्रत्ययः । मीमृषः । “ मृष तितिक्षायाम् ' । अस्मात् णौ चङि गुणे प्राप्ते ‘ नित्यं छन्दसि' ( पा. सू. ७. ४. ८) इति उपधर्कारस्य ऋकारादेशः । णिलोपद्विर्भावहलादिशेषोरदत्वसन्वद्भावेत्वदीर्घत्वानि । तिङ्ङतिङः' इति निघातः। अगाम । इण् गतौ'। ‘इणो गा लुङि' ( पा. सू. २. ४. ४५) इति गादेशः । गातिस्था ' इति सिचो लुक् । अडागम उदात्तः । भृमिः । ‘भ्रम अनवस्थाने ' ।' भ्रमेः संप्रसारणं च ' (उ. सू. ४. ५६०) इति इन्प्रत्ययः । संप्रसारणे परपूर्वत्वम्। ' इगुपधात्कित्' इत्यनुवृत्तेः कित्वाद्गुणप्रतिषेधः । नित्त्वादाद्युदात्तत्वम् ॥
म॒नु॒ष्वद॑ग्ने अङ्गिर॒स्वद॑ङ्गिरो ययाति॒वत्सद॑ने पूर्व॒वच्छु॑चे ।
अच्छ॑ या॒ह्या व॑हा॒ दैव्यं॒ जन॒मा सा॑दय ब॒र्हिषि॒ यक्षि॑ च प्रि॒यम् ॥१७
म॒नु॒ष्वत् । अ॒ग्ने॒ । अ॒ङ्गि॒र॒स्वत् । अ॒ङ्गि॒रः॒ । य॒या॒ति॒ऽवत् । सद॑ने । पू॒र्व॒ऽवत् । शु॒चे॒ ।
अच्छ॑ । या॒हि॒ । आ । व॒ह॒ । दैव्य॑म् । जन॑म् । आ । सा॒द॒य॒ । ब॒र्हिषि॑ । यक्षि॑ । च॒ । प्रि॒यम् ॥१७
मनुष्वत् । अग्ने । अङ्गिरस्वत् । अङ्गिरः । ययातिऽवत् । सदने । पूर्वऽवत् । शुचे ।
अच्छ । याहि । आ । वह । दैव्यम् । जनम् । आ । सादय । बर्हिषि । यक्षि । च । प्रियम् ॥१७
हे "शुचे शुद्धियुक्त “अङ्गिरः अङ्गनशील हविरादानाय तत्र तत्र गमनशील “अग्ने "अच्छ आभिमुख्येन “सदने देवयजनदेशे “याहि गच्छ । तत्र चत्वारो दृष्टान्ताः । "मनुष्वत् यथा मनुः अनुष्ठानदेशे गच्छति, "अङ्गिरस्वत् यथा च अङ्गिराः गच्छति, “ययातिवत् यथा ययातिर्नाम राजा गच्छति, “पूर्ववत् अन्ये च पूर्वपुरुषाः यथा गच्छन्ति । यथा मन्वादयो यज्ञे गच्छन्ति तद्वत् । अथवा मन्वादीनां यज्ञे यथा त्वं गच्छसि तद्वत् । गत्वा च "दैव्यं देवतासमूहरूपं "जनम् “आ “वह अस्मिन् कर्मणि आनय । आनीय च “बर्हिषि आस्तीर्णे दर्भे “आ “सादय तान् देवान् उपवेशय । उपवेश्य च “प्रियम् अभीष्टं हविः “यक्षि च देहि ॥ मनुष्वत् । तेन तुल्यम्° ' इति प्रथमार्थे वा ‘तत्र तस्येव ' इति षष्ठ्यर्थे वा वतिः ( पा. सू. ५. १. ११५-११६ ) । अयस्मयादित्वेन भत्वात् रुत्वाद्यभावः । प्रत्ययस्वरः । एवम् अङ्गिरस्वत् इत्यादिषु । वह । ‘द्व्यचोऽतस्तिङः' इति संहितायां दीर्घः । यक्षि । लोटि • बहुलं छन्दसि ' इति शपो लुक् । सेर्ह्यपिच्च ' इति हेः अभावश्छान्दसः । षत्वकत्वे ॥
साग्निचयने क्रतौ उखासंभरणीयायाम् इष्टौ अग्नेर्ब्रह्मण्वतः पुरोनुवाक्या ' एतेनाग्ने ' इत्येषा । ‘दर्शपूर्णमासाभ्यामिष्ट्वा' इति खण्डे ' एतेनाग्ने ब्रह्मणा वावृधस्व ब्रह्म च ते जातवेदो नमश्च' (आश्व. श्रौ. ४. १ ) इति सूत्रितम् ॥ ।
ए॒तेना॑ग्ने॒ ब्रह्म॑णा वावृधस्व॒ शक्ती॑ वा॒ यत्ते॑ चकृ॒मा वि॒दा वा॑ ।
उ॒त प्र णे॑ष्य॒भि वस्यो॑ अ॒स्मान्सं न॑ः सृज सुम॒त्या वाज॑वत्या ॥१८
ए॒तेन॑ । अ॒ग्ने॒ । ब्रह्म॑णा । व॒वृ॒ध॒स्व॒ । शक्ती॑ । वा॒ । यत् । ते॒ । च॒कृ॒म । वि॒दा । वा॒ ।
उ॒त । प्र । ने॒षि॒ । अ॒भि । वस्यः॑ । अ॒स्मान् । सम् । नः॒ । सृ॒ज॒ । सु॒ऽम॒त्या । वाज॑ऽवत्या ॥१८
एतेन । अग्ने । ब्रह्मणा । ववृधस्व । शक्ती । वा । यत् । ते । चकृम । विदा । वा ।
उत । प्र । नेषि । अभि । वस्यः । अस्मान् । सम् । नः । सृज । सुऽमत्या । वाजऽवत्या ॥१८
हे "अग्ने “एतेन अस्मत्प्रयुक्तेन “ब्रह्मणा मन्त्रेण "ववृधस्व अभिवृद्धो भव । “शक्ती “वा "विदा "वा अस्मदीयशक्त्या च अस्मदीयज्ञानेन च “ते तव "यत् स्तोत्रं “चकृम वयं कृतवन्तः । एतेन ब्रह्मणा इति पूर्वत्रान्वयः। “उत अपि च “अस्मान् अनुष्ठातॄन् “वस्यः वसुमत्तरत्वलक्षणं श्रेयः “प्र “णेषि प्रकर्षेण प्रापय । “नः अस्मान् “वाजवत्या प्रभूतान्नयुक्तया “सुमत्या अनुष्ठानविषयया शोभनबुद्ध्या “सं “सृज संयोजय ॥ ववृधस्व ।' वृधु वृद्धौ'। लेटि अडागमः । ‘बहुलं छन्दसि ' इति शपः श्लुः । द्विर्भावहलादिशेषोरदत्वानि । अभ्यासस्य संहितायां दीर्घश्छान्दसः । शक्ती । ‘सुपां सुलुक् ' इति तृतीयायाः पूर्वसवर्णदीर्घत्वम् । क्तिनो नित्त्वादाद्युदात्तत्वम् । विदा । ‘सावेकाचः' इति तृतीयाया उदात्तत्वम् । नेषि । ‘णीञ् प्रापणे '। ‘बहुलं छन्दसि ' इति शपो लुक् । ‘उपसर्गदसमासे इति णत्वम् । सुमत्या ।' मन्क्तिन् ' इत्यादिनोत्तरपदान्तोदात्तत्वं प्रथमाध्याये प्रपञ्चितम् ( ऋ. सं. १. ७. ७ )। उदात्तयणो हल्पूर्वात् ' इति विभक्तेरुदात्तत्वम् ॥ ॥ ३५ ॥
| मण्डल १ | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
|
|