ऋग्वेदः सूक्तं ४.५२
| ← सूक्तं ४.५१ | ऋग्वेदः - मण्डल ४ सूक्तं ४.५२ वामदेवो गौतमः |
सूक्तं ४.५३ → |
| दे. उषाः। गायत्री |
प्रति ष्या सूनरी जनी व्युच्छन्ती परि स्वसुः ।
दिवो अदर्शि दुहिता ॥१॥
अश्वेव चित्रारुषी माता गवामृतावरी ।
सखाभूदश्विनोरुषाः ॥२॥
उत सखास्यश्विनोरुत माता गवामसि ।
उतोषो वस्व ईशिषे ॥३॥
यावयद्द्वेषसं त्वा चिकित्वित्सूनृतावरि ।
प्रति स्तोमैरभुत्स्महि ॥४॥
प्रति भद्रा अदृक्षत गवां सर्गा न रश्मयः ।
ओषा अप्रा उरु ज्रयः ॥५॥
आपप्रुषी विभावरि व्यावर्ज्योतिषा तमः ।
उषो अनु स्वधामव ॥६॥
आ द्यां तनोषि रश्मिभिरान्तरिक्षमुरु प्रियम् ।
उषः शुक्रेण शोचिषा ॥७॥
सायणभाष्यम्
‘ प्रति ष्या' इति सप्तर्चं सप्तमं सूक्तं वामदेवस्यार्षं गायत्रमुषोदेवताकम् ।' प्रति ष्या सप्त गायत्रम्' इत्यनुक्रमणिका । प्रतिरनुवाक उषस्ये क्रतौ गायत्रे छन्दस्याश्विनशस्त्रे चेदं शस्यम् । ‘ अथोषस्यः प्रति ष्या सूनरी ' ( आश्व. श्रौ. ४. १४ ) इति हि सूत्रितम् ॥
प्रति॒ ष्या सू॒नरी॒ जनी॑ व्यु॒च्छन्ती॒ परि॒ स्वसु॑ः ।
दि॒वो अ॑दर्शि दुहि॒ता ॥१
प्रति॑ । स्या । सू॒नरी॑ । जनी॑ । वि॒ऽउ॒च्छन्ती॑ । परि॑ । स्वसुः॑ ।
दि॒वः । अ॒द॒र्शि॒ । दु॒हि॒ता ॥१
प्रति । स्या । सूनरी । जनी । विऽउच्छन्ती । परि । स्वसुः ।
दिवः । अदर्शि । दुहिता ॥१
"स्या सो संस्तूयमाना "सूनरी सुष्ठु प्राणिनां नेत्री "जनी जनयित्री फलानां “स्वसुः स्वसृस्थानीयाया रात्रेः “परि उपरिभागे रात्रिपर्यवसानकाले “व्युच्छन्ती तमो विवासयन्ती । स्वसा स्वस्रे ज्यायस्यै' (ऋ. सं. १. १२४. ८ ) इत्युक्तम् । "दिवः द्योतमानस्यादित्यस्य “दुहिता उषाः “प्रति "अदर्शि प्रतिदृश्यते सर्वैः ॥
अश्वे॑व चि॒त्रारु॑षी मा॒ता गवा॑मृ॒ताव॑री ।
सखा॑भूद॒श्विनो॑रु॒षाः ॥२
अश्वा॑ऽइव । चि॒त्रा । अरु॑षी । मा॒ता । गवा॑म् । ऋ॒तऽव॑री ।
सखा॑ । अ॒भू॒त् । अ॒श्विनोः॑ । उ॒षाः ॥२
अश्वाऽइव । चित्रा । अरुषी । माता । गवाम् । ऋतऽवरी ।
सखा । अभूत् । अश्विनोः । उषाः ॥२
“अश्वेव “चित्रा चायनीया "अरुषी रोचमाना “गवां रश्मीनां “माता निर्मात्री “ऋतावरी यज्ञवती "उषाः "अश्विनोः “सखा समानख्याना सह स्तूयमाना "अभूत् भवति । अश्विनोः उषसा सह स्तूयमानत्वात् सखित्वं परस्परम् ॥
उ॒त सखा॑स्य॒श्विनो॑रु॒त मा॒ता गवा॑मसि ।
उ॒तोषो॒ वस्व॑ ईशिषे ॥३
उ॒त । सखा॑ । अ॒सि॒ । अ॒श्विनोः॑ । उ॒त । मा॒ता । गवा॑म् । अ॒सि॒ ।
उ॒त । उ॒षः॒ । वस्वः॑ । ई॒शि॒षे॒ ॥३
उत । सखा । असि । अश्विनोः । उत । माता । गवाम् । असि ।
उत । उषः । वस्वः । ईशिषे ॥३
"उत अपि च "अश्विनोः “सखा “असि। "उत अपि च "गवां रश्मीनां “माता "असि । "उत अपि च हे “उषः "वस्वः धनस्य “ईंशिषे ईश्वरा भवसि ॥
या॒व॒यद्द्वे॑षसं त्वा चिकि॒त्वित्सू॑नृतावरि ।
प्रति॒ स्तोमै॑रभुत्स्महि ॥४
य॒व॒यत्ऽद्वे॑षसम् । त्वा॒ । चि॒कि॒त्वित् । सू॒नृ॒ता॒ऽव॒रि॒ ।
प्रति॑ । स्तोमैः॑ । अ॒भु॒त्स्म॒हि॒ ॥४
यवयत्ऽद्वेषसम् । त्वा । चिकित्वित् । सूनृताऽवरि ।
प्रति । स्तोमैः । अभुत्स्महि ॥४
"यावयद्द्वेषसम् । यवयन्तो वियुज्यमाना द्वेषांसि द्वेष्टारो यस्यास्तादृशी । पृथक्क्रियन्ते द्वेषांस्यनयेति वा । रात्रौ हननायोद्युक्ता द्वेषिण उषःकाले हि पलायन्ते । तादृशीं “चिकित्वित् ज्ञापयन्तीं “त्वा त्वां “सूनृतावरि । सूनृतेति वाङ्नाम । तद्वति देवि “स्तोमैः स्तुतिभिः "प्रति अभुत्स्महि प्रतिबोधयामः । स्तुम इत्यर्थः ॥
प्रति॑ भ॒द्रा अ॑दृक्षत॒ गवां॒ सर्गा॒ न र॒श्मय॑ः ।
ओषा अ॑प्रा उ॒रु ज्रय॑ः ॥५
प्रति॑ । भ॒द्राः । अ॒दृ॒क्ष॒त॒ । गवा॑म् । सर्गाः॑ । न । र॒श्मयः॑ ।
आ । उ॒षाः । अ॒प्राः॒ । उ॒रु । ज्रयः॑ ॥५
प्रति । भद्राः । अदृक्षत । गवाम् । सर्गाः । न । रश्मयः ।
आ । उषाः । अप्राः । उरु । ज्रयः ॥५
“भद्राः स्तुत्याः “रश्मयः "प्रति “अदृक्षत प्रतिदृश्यन्ते । “गवाम् उदकानां “सर्गा “न वर्षधारा इवेयम् "उषाः “उरु "ज्रयः महत्तेजः “आ “अप्राः आपूरयत् ॥
आ॒प॒प्रुषी॑ विभावरि॒ व्या॑व॒र्ज्योति॑षा॒ तम॑ः ।
उषो॒ अनु॑ स्व॒धाम॑व ॥६
आ॒ऽप॒प्रुषी॑ । वि॒भा॒ऽव॒रि॒ । वि । आ॒वः॒ । ज्योति॑षा । तमः॑ ।
उषः॑ । अनु॑ । स्व॒धाम् । अ॒व॒ ॥६
आऽपप्रुषी । विभाऽवरि । वि । आवः । ज्योतिषा । तमः ।
उषः । अनु । स्वधाम् । अव ॥६
हे “विभावरि विभावति "उषः त्वम् "आपप्रुषी आपूरयन्ती तेजसा जगत् “ज्योतिषा तेजसा “तमः अन्धकारं “व्यावः व्यावृणोः । किंच “अनु पश्चात् “स्वधां हविर्लक्षणमन्नम् “अव रक्ष ॥
‘ आ द्यां तनोषि' इत्येषा देवीनां हविःषु उषसोऽनुवाक्या। सूत्रितं च-- ‘ आ द्यां तनोषि रश्मिभिरावहन्ती पोष्या वार्याणि ' ( आश्व. श्रौ. ६. १४ ) इति ॥
आ द्यां त॑नोषि र॒श्मिभि॒रान्तरि॑क्षमु॒रु प्रि॒यम् ।
उष॑ः शु॒क्रेण॑ शो॒चिषा॑ ॥७
आ । द्याम् । त॒नो॒षि॒ । र॒श्मिऽभिः॑ । आ । अ॒न्तरि॑क्षम् । उ॒रु । प्रि॒यम् ।
उषः॑ । शु॒क्रेण॑ । शो॒चिषा॑ ॥७
आ । द्याम् । तनोषि । रश्मिऽभिः । आ । अन्तरिक्षम् । उरु । प्रियम् ।
उषः । शुक्रेण । शोचिषा ॥७
हे "उषः “रश्मिभिः “द्यां दिवम् “आ “तनोषि । "उरु विस्तीर्णं “प्रियम् “अन्तरिक्षं रश्मिभिः “आ तनोषि । “शुक्रेण दीप्तेन “शोचिषा प्रकाशेन युक्ता सती एवं करोषि ॥ ॥ ३ ॥
| मण्डल ४ | |
|---|---|
|
|